Hoogoplopende emoties

In 2014 liepen de publieke emoties hoog op over de giraffe Marius in een die- rentuin in Kopenhagen. De twee jaar oude en kerngezonde Marius – wiens leven door een dierenarts op humane wijze werd beëindigd – werd na zijn dood voor het oog van het publiek ontleed en vervolgens aan de leeuwen gevoerd. Er waren weinig praatprogramma’s waar Marius niet besproken werd en er is onder andere een Wikipedia-pagina aan hem geweid. Hoe anders vergaat het de naamloze die- ren die bij stalbranden omkomen en alle anonieme dieren die wij opeten. Net als bij onze kat, hond of paard, lijkt het hebben van een naam ook voor een dier in de dierentuin een voorwaarde om als individu en als wezen met gevoel gezien te worden en met medeleven en respect behandeld te worden.

Dierentuin ARTIS besloot in de periode van het Marius-dilemma om niet langer namen aan zijn dieren toe te kennen. Sindsdien rept een artikel op een Amsterdam- se nieuwssite over ‘gorilla geboren in ARTIS’, zonder dat vader, moeder en kind een naam krijgen. Dierentuinen hebben nu eenmaal soms overtollige dieren en het is nodig om deze op enig moment ‘uit de collectie te halen’. Dat is niet beperkt tot Kopenhagen. Niettemin is de kans klein dat een naamloze Amsterdamse giraffe

publiekelijk ontleed en aan de leeuwen gevoerd zal worden. In onze maakbare, veilige samenleving hebben wij mensen immers steeds meer moeite met de dood – ook met die van dieren (zie ook hoofdstuk 9). We zien dit ook bij het eten van vlees – daar is sprake van ‘eten en niet willen weten’. Zoals etholoog Jan van Hooff in een uitzending van Pauw8 _{betoogde: ‘Je eigen hond slachten om hem op te eten}

lukt je niet. Om dieren te kunnen gebruiken is het noodzakelijk om ze van ons weg te drukken, ze op enige afstand te zetten. Waarschijnlijk is dit evolutionair in ons voordeel geweest.’ Wij kunnen niet omgaan met het leed dat wij dieren aan- doen en kunnen daarom uit zelfbescherming niet anders dan afstand creëren en de narigheid niet onder ogen zien.

In onze publieksenquête was 51% van de respondenten het (helemaal) oneens met de stelling ‘Als er voor een dier in een dierentuin, asiel of opvangcentrum geen plek meer is, is het aanvaardbaar om dit dier te doden indien er binnen een half jaar geen goede bestemming voor kan worden gevonden.’ Toch is het onvermijdelijk dat er in een dierentuin af en toe een overtollig dier wordt gedood als het elders niet plaatsbaar is. De helft van alle borelingen zijn immers mannetjes, waarvan men er uiteindelijk slechts weinig nodig heeft. Dierentuinen doen daar niet stiekem over. Zo is op de website van Blijdorp bijvoorbeeld te lezen dat gedode surplusdie- ren soms worden opgevoerd aan de roofdieren: ‘Voor onze leeuwen en tijgers een heus feest. Zo vinden gedode dieren toch nog een nuttig einde.’ Zolang een dier geen identiteit heeft en dierentuinen van zo’n voorval geen mediaspektakel maken, lijkt het publiek dit te accepteren. De meeste mensen eten zelf ook naamloos vlees.

6.3 Ontwikkelingen in dierentuinland

In de grotere, georganiseerde dierentuinen is een duidelijke trend zichtbaar naar minder soorten, beter passende soorten, minder grote dieren, ruimere verblijven, natuurlijkere sociale omgevingen (mixed species) en natuurlijkere fysieke omgevin- gen (ecodisplays). Wij voorzien dat dierentuinen in de toekomst soorten uit hun collectie zullen weren die qua aard niet gehouden kunnen worden zonder aan- zienlijke dierenwelzijnsbezwaren. De wolf en de ijsbeer zouden wel eens de eerste kunnen zijn die uit de dierentuin verdwijnen.

Er zijn tal van studiegroepen die kennis ontwikkelen en uitwisselen. Dierentuinen zetten aanhoudend in op professionalisering ten behoeve van hun publieke func- ties en dierenwelzijn. Een quick scan van de 43 bijdragen aan de tiende Europese dierentuinvoedingsconferentie9 _{toont dat er nog steeds verbetering mogelijk is.}

Dit geldt bijvoorbeeld voor voeding en de rol die voeding speelt in het uit kunnen voeren van natuurlijk gedrag. Hierbij is het een uitdaging om nieuwe inzichten naar de praktijk te vertalen. Een dierentuin is immers ook een commerciële onder- neming met een spanning tussen droom en daad – net als bij andere takken van de bedrijfsmatige dierhouderij. Juist vanwege die voortdurende spanning tussen kosten (dieren) en baten (bezoekers) is de vraag hoeveel ruimte de Nederlandse markt voor dierentuinen biedt – gesteld dat het welzijn van dieren in dierentuinen gebaat is bij een profijtelijke onderneming met voldoende investeringsruimte. Het is vanwege dit profijtbeginsel dat sommige dierentuinen een biologisch decor bieden voor een gezellig dagje uit met de kinderen – met de attracties, optredens met dieren en horeca die dit aantrekkelijk maken. De afweging tussen kosten en baten zou ertoe kunnen leiden dat commerciële dierentuinen soms kweekprojecten van zeer ernstig bedreigde soorten afstoten als deze diersoor- ten voor het publiek minder aantrekkelijk zijn. Kostenbesparing zou er ook toe kunnen leiden dat het aantal gehouden exemplaren van bepaalde soorten te laag wordt om een genetisch gezonde populatie in stand te houden. Het is dus zaak om de balans tussen de drie dierentuindoelen – een rol bij de instandhouding van soorten, voorlichting van het publiek en wetenschappelijk onderzoek – kri- tisch te blijven beschouwen.

De NVD-dierentuinen werken slechts beperkt samen met de niet-georganiseerde dierentuinen. Om lid te kunnen worden van de NVD moeten dierentuinen eerst lid zijn van de Europese organisatie van dierentuinen (EAZA) en voldoen aan de eisen die deze organisatie stelt. Die eisen weerhouden veel dierentuinen ervan om lid te worden omdat ze zich dan onder andere moeten houden aan regio- nale collectieplannen. Dat willen ze meestal niet – zij willen soorten houden die zij interessant vinden. Dit houdt de tweedeling in stand, terwijl de dieren waar- schijnlijk beter af zouden zijn met samenwerking. Deze tweedeling werd in 2017 overigens door de rijksoverheid bevestigd, zo lijkt het. Het vaccin tegen koepok- ken mag namelijk alleen worden toegediend bij olifanten, neushoorns en tapirs

die conform artikel 4.9 van het Besluit houders van dieren geregistreerd zijn en worden gehouden in dierentuinen die zijn aangesloten bij de NVD.10