Geluiden uit het maatschappelijk middenveld

Het is tegenwoordig bijna een gemeenplaats erop te wijzen dat coalitievorming tussen burgers, bestuur en bedrijfsleven aan de basis ligt van de ontwikkeling van een duurzame economie en samenleving (zie bijvoorbeeld Quak, 2009). Het samenspel tussen overheid, ondernemers en civilsociety vormt een cruciale basisvoorwaarde voor het openen en ondersteunen van mogelijkheden tot ver- schuiving en verandering in de richting van duurzaamheid. Uit het maat- schappelijk veld zijn twee partijen geselecteerd die actief zijn in de eiwitdialoog waarover in het inleidende hoofdstuk (paragraaf 1.2) kort is gesproken. 5.6.1 Milieudefensie: het systeem is het probleem

Milieudefensie, de Nederlandse tak van de internationale organisatie Friends of the Earth, is een belangrijke aanjager van het maatschappelijke debat over onze eiwitconsumptie. Vier jaar geleden besloot men de eiwitproblematiek meer systematisch ter discussie te stellen. Om hieraan meer bekendheid te geven - onder de eigen achterban om te beginnen - besloot men tot een publieksactie tegen vleesgigant Vion. 'Heel boud gezegd,' stelt Wouter van Eck van Milieu- defensie, 'hebben we toen Vion als kop van Jut genomen.' Deze strategische actiefocus op Vion, nam niet weg dat men bij Milieudefensie besefte dat het hier een ketenbreed probleem betrof waar alle actoren verantwoordelijkheid dragen. Een jaar na de publieksactie tegen Vion startte het burgerinitiatief 'Stop fout

123 vlees'. Dit had succes: 107.000 mensen ondertekenden het protestformulier en

het burgerinitiatief werd behandeld in de Tweede Kamer.

In de visie van Milieudefensie is het grootste probleem dat de bedrijven in de sector, de ketenpartijen, in een systeem moeten opereren waarin ze slechts beperkte bewegingsruimte hebben. Tijdens de in 2008 gevoerde eiwitdialoog werd volgens Van Eck ook de opvatting gedeeld dat marktpartijen elkaar in de greep houden met de afwenteling van externe kosten en dat de 'slechte prijzen' duurzame innovaties tegenhouden. Van Eck: 'Uiteindelijk gaat het erom de re- gels van het systeem te veranderen, maar dat lukt alleen wanneer de keten als collectief haar verantwoordelijkheid weet te nemen.'

De verandering, aldus Milieudefensie, zal vooral moeten komen van de aan- bodkant. Consumenten kunnen deze niet bewerkstelligen. Weliswaar valt er met informatiecampagnes en publieksacties een bewuste bovenlaag te bereiken die bereid zal zijn de consumptie van vlees te minderen, maar uiteindelijk zal het volgens Van Eck bij deze 'verbrede elite' blijven als er ook geen andere stappen worden ondernomen om de kant van het aanbod te veranderen. Kortom, de vraagkant is relevant, zeker om zaken publiekelijk aan de kaak te stellen, maar de aanbodkant is uiteindelijk de spil waar het om draait. Als instrument voor verandering vestigt Milieudefensie haar hoop op een milieuheffing. Niet alleen omdat een dergelijke heffing bewustwording bij consumenten kan bevorderen, maar ook omdat deze aan de aanbodkant zorgt voor een rechtvaardige prijs waarin ook (mondiale) milieukosten zijn verdisconteerd.

Hoewel uit deze opstelling een instrumentele opvatting doorklinkt over de rol die consumenten bij verandering spelen, geeft Van Eck op een ander moment in het gesprek aan dat, ook buiten de 'verbrede elite', een grotere groep van con- sumenten mogelijk bondgenoot is te maken. Maar dan is face-to-face contact volgens hem cruciaal. 'We kwamen veel begrip tegen toen we tijdens acties al- lerlei supermarkten afgingen om aandacht voor vlees en milieu te vragen. Maar voor dit soort campagnes hebben we als Milieudefensie slechts beperkte mid- delen beschikbaar.'

124

5.6.2 Oxfam Novib: de 'P' van People

Richt Milieudefensie zich vooral op de 'P' van Planet, Oxfam Novib gaat het als ontwikkelingsorganisatie met name om de 'P' van People. De aandacht ligt vooral bij de armoedeproblematiek, in het ondersteunen van projecten die er- voor kunnen zorgen dat kansarmen hun leven in eigen hand kunnen nemen. In vergelijking met Friends of the Earth is Oxfam Novib International vanuit een strakker verband georganiseerd en ook sterker internationaal georiënteerd. Ge- geven deze postionering houdt de afdeling in Nederland zich ook minder snel bezig met acties gericht op Nederlandse consumenten, maar ondersteunt wel regelmatig (ook financieel) acties van Milieudefensie omdat milieuproblemen en mondiale armoedeproblematiek vaak onlosmakelijk samenhangen.

Oxfam Novib hecht veel belang aan governance, het betrekken van minder draagkrachtige stakeholders bij internationale issues die verband houden met armoedeproblemen en het gezamenlijk zoeken naar oplossingen. Bij de discus- sie over dierlijke eiwitten, vertelt Derk Byvanck, stelt Oxfam Novib zich de op- gave de mondiale armoede-effecten hiervan te laten zien en ook om de minder zichtbare stakeholders uit derde landen bij deze discussie te betrekken. Oxfam Novib is er dus alles aan gelegen het aspect van rechtvaardigheid van voedsel- consumptie centraal te stellen. Byvanck realiseert zich dat het hier niet om een eenvoudige opgave gaat omdat het letterlijk en figuurlijk ver af staat van veel voedselconsumenten. Zijn inschatting is dat consumenten bij hun vlees- of zuivel- consumptie weinig gevoelig lijken te zijn voor het belang van kleine boeren in Verweggistan. Een arme boer voor een hutje spreekt niet echt tot de verbeel- ding. 'Er zal een cultuurverandering moeten plaatsvinden in onze beleving van voedselconsumptie, wil deze sociale dimensie ook gewicht gaan krijgen in de koopbeslissingen van consumenten.'

Consumenten in Nederland vindt Byvanck dan ook een lastige materie vanuit het governance-perspectief van Oxfam Novib, waarbij hij ruiterlijk toegeeft dat hij ook weinig inzicht heeft in de sociale mechanismes die zich in consumentenland afspelen. De kenniskracht van Oxfam Novib zit sterker op de langetermijneffec- ten op het gebied van landgebruik, broeikaseffect, water of - meer recent - landgrabbing (geopolitieke strategieën van naties of concerns om natuurlijke hulpbronnen zeker te stellen); regelingen op handelspolitiek zullen nodig zijn om de zaak hier ten goede te keren.

Vlees is volgens Byvanck een cultureel icoon, verbonden met status en sym- bolische waarde. Wil je de vlees- en zuivelconsumptie drastisch terugschroeven dan zal dit icoon van het voetstuk gehaald moeten worden in het culturele cen-

125 trum waar het vandaan komt - en dat is de westerse wereld. 'Het is anders ook

niet uit te leggen waarom andere landen in de wereld dit zouden moeten doen.' Byvanck is stellig over de rol van de overheid hierin: 'Ik geloof niet in cultuur- verandering zonder een actieve rol van de overheid.' Het bedrijfsleven, maat- schappelijk middenveld noch consumenten zullen naar zijn mening op eigen kracht een dergelijke verandering weten te realiseren. Hoe lovenswaardig het promoten van een vleesloze dag ook mag zijn, voor serieuze verandering is een overheidsactor vereist die langere tijd in staat en bereid is hierin het voortouw te nemen, meent Bijvanck.