In december 1915 liet Setske zich officieel uit Amsterdam uitschrijven. Zes dagen later werd ze ingeschreven op het nieuwe adres van haar ouders in Heerenveen. Daar had haar vader in augustus van dat jaar een baan aangenomen als hoofd van de Tweede Lagere School.452 In oktober en november 1915 was er een verhaal ver-
schenen onder het pseudoniem Cissy van Marxveldt in respectievelijk het geïllus- treerde weekblad Panorama en in Het Leven. Daarna leverde Setske als Cissy van Marxveldt tot in de jaren twintig bijna wekelijks een kort verhaal aan Panorama.
Panorama was in 1913 opgericht, een jubeljaar, zoals de redactie in het allereer- ste nummer schreef, ‘waarin het Nederlandsche volk zich beijvert om aan de we- reld te tonen hoezeer een eeuw van onafhankelijk volksbestaan van invloed is ge- weest op de ontwikkeling van kunst, wetenschap, handel, nijverheid, scheepvaart, landbouw en andere werken van volkswelvaart, welke hoogte van cultuur het vrije volk heeft bereikt’. Het blad beoogde een huisvriend te zijn van alle Nederlanders, hun broeders en zusters in Vlaanderen, in de koloniën en in Zuid-Afrika. Een breed opgezet familieblad moest het worden. Er zou bovendien gebruik worden gemaakt van de modernste technieken op het gebied van fotografie en drukkunst. In artikelen en opstellen zouden alle mogelijke onderwerpen aan de orde komen. Panorama bevestigde de Nederlandse identiteit graag door het plaatsen van foto’s van buitenissige, of in elk geval andersoortige buitenlanders en buitenlandse feno- menen, zoals Britse vrouwen die, in broek gekleed, tijdens de oorlog als vuilnisop-
452 Gemeentearchief Heerenveen, archiefstuk nr. 2800: Register van dienstbetrekkingen van onderwijzend personeel over ca. 1900 tot ca. 1920.
halers werkten, soldaten uit Afrika, of de ‘uitwassen’ van de Parijse mode. Verder toonde het blad inderdaad voor elk wat wils. Zo verschenen er een afbeelding van Karl Marx ter gelegenheid van diens honderdste geboortedag in 1918, en foto’s van Nederlandse en buitenlandse politici, vorsten en toneelspelers. Maar ook van wetenschappers, zoals Johanna Westerdijk, ter gelegenheid van haar oratie als eer- ste vrouwelijke hoogleraar in Nederland op 10 februari 1917, en van echtparen die hun 50- of 60-jarig huwelijksfeest vierden. Nuttige tips betreffende etiquette, zoals het dekken van een tafel, het gebruik van aanspreektitels en het knopen van een smokingdas, maken duidelijk dat het blad vooral voor de nieuwe middenklas- se was bedoeld.
Van Marxveldts verhalen voor Panorama waren meestal vier bladzijden lang. Ze missen de humor en de ironie die haar dagboekaantekeningen en haar brieven karakteriseren. Wat de stijl en inhoud betreft onderscheiden ze zich daarom nau- welijks van die van andere Panorama-auteurs als Julia Frank, Dicky Wafelbakker en Joh.W. Broedelet. De verhalen in het blad gingen meestal over de ‘strijd tussen de geslachten’, waarbij ‘de vrouw’ meestal als spilziek en onredelijk werd voor- gesteld en ‘de man’ als hardwerkend en ambitieus, soms als vrolijke schuinsmar- cheerder en soms als sukkel die zich door zijn echtgenote laat commanderen.
Op actuele gebeurtenissen gingen de verhalen meestal niet in. Slechts in één van Van Marxveldts verhalen komt de oorlog voor, in een vertelling over een En- gels meisje wier verloofde zich als een van de eersten aanmeldt ‘om zijn vaderland te dienen in den strijd’. Zij houdt hem niet tegen, maar ‘als een echte solda- tenvrouw’ zegt ze tegen hem: ‘Ik zal wachten tot je terugkomt.’453 De verloofde
sneuvelt, en niet lang daarna sterft ook het meisje. Het is een sentimenteel en moralistisch verhaal, zoals veel verhalen van Van Marxveldt in deze jaargang. En als ze niet sentimenteel en moralistisch zijn, gaan ze over domme dienstboden met ‘knollengezichten’,454 over moedige, arme mensen die in hun lot berusten,
453 Panorama, 15 mei 1916: 8.
ook al gaat het nog zo slecht met hen,455 jonggehuwden met al dan niet ernstige
meningsverschillen, onsympathieke, ‘blufferige’ parvenu’s, zoals een echtpaar in het verhaal ‘Haar comedie’, dat prat gaat op hun vele geld en hun mooie huis.456
Haar meeste personages bewegen zich sociaal gezien in een tussenzone. Ze zijn niet arm, niet rijk, geen arbeiders en geen hogere ambtenaren. Meestal werken ze op kantoor, vaak met uitzicht op promotie, als keurige representanten van de Nederlandse middenklasse.
Zo waren Van Marxveldts verhalen, net als die van haar collega’s en de verschil- lende rapportages, toegankelijk voor een zo groot mogelijk publiek. Ze voldeden aan een gemiddelde, of ‘gewone’ smaak. Dat blijkt ook uit de verwijzingen in haar verhalen naar literatuur, kleding en meubels. Het ik-personage in ‘Kaartavond’ leest voor de vierde keer Jeruzalem van de Zweedse schrijfster Selma Lagerlöf, een populair familiedrama in twee delen uit 1901-1902.457 Goedgeklede vrouwen zijn
een ‘Engelsch plaatje’, en interieurs bestaan opvallend vaak uit eikenhouten meu- bels, favoriet in deze tijd.458
Soms verwerkte Van Marxveldt haar eigen ervaringen in haar korte verhalen. Het verhaal ‘Kamers’, bijvoorbeeld, gepubliceerd in Panorama van 23 oktober 1916, gaat over een jong echtpaar dat – net als Setske en Leo in 1914 − ruzie heeft met hun hospita, omdat ze te veel visite krijgen en te veel pianospelen. De man van het echtpaar zal ooit de fabriek van zijn vader overnemen, maar moet van zijn vader eerst alle kneepjes van het vak leren. Dat verklaart waarom het echtpaar nog niet genoeg geld heeft voor een eigen huis of etage. De jonge vrouw die het verhaal vertelt, haat de hospita, ‘en als ik niet vastbesloten geweest was, steeds tegenover “het mensch” de lady te blijven, dan had ik vaak aan den impuls om haar eens on- gezouten de waarheid te zeggen, toegegeven. Maar als ik me dan weer voorstelde hoe als repliek uit haar grooten mond een zondvloed van woorden rollen zou, nee,
455 Panorama, ‘Rijke armoe’, 11 oktober 1916: 6-12. 456 Panorama, 24 mei 1916: 10.
457 Panorama, 30 maart 1916: 14.
458 Zoals was te zien op de tentoonstelling Wonen in de Amsterdamse School in het Stedelijk Museum Amsterdam, van 9 april tot 28 augustus 2016. Vgl. Ingeborg de Roode, Wonen in de Amsterdamse School. Tentoonstellingscatalogus, Bussum, Thot 2016.
dan wist ik dat ik met stomheid geslagen zou zijn. Wat haatte ik “het mensch”!’459
Een enkele keer is er in Van Marxveldts verhalen sprake van een verhuld zelf- portret, zoals in ‘No. 66’ uit december 1916. Dit verhaal gaat over een chagrijnige, ongetrouwde dame, die vanachter haar raam een pasgetrouwd stel in de gaten houdt en moppert dat ‘’t modern [schijnt] te zijn er maar op los te trouwen, zonder geld, desnoods zonder positie. Als de liefde er maar is… Daar schijnt alles op gebaseerd te zijn.’ Dit stel vertoont kenmerken van Setske en Leo. Die waren op 3 februari 1916 in Amsterdam getrouwd, zonder ‘ontvangstdag’, zoals er op hun trouwkaart stond, en zonder de aanwezigheid van Leo’s ouders, die schriftelijk hun toestemming voor het huwelijk hadden gegeven. Kort na de huwelijksvoltrekking keerde Leo terug naar zijn regiment en trok Setske weer bij haar ouders in Heerenveen in.
In november 1917 werd ook Leo officieel op het adres van Setskes ouders ingeschreven. Geld voor de huur van een eigen huis hadden Setske en Leo nog niet. Volgens het Cahier van den Hoofdelijke Omslag der gemeente Schoterland van 1918 bedroeg Leo’s belastbaar inkomen in dat jaar 350 gulden, wat neerkwam op ongeveer 7 gulden per week, de gebruikelijke soldij voor een eerste luitenant destijds.460 Voor een eigen, zelfstandig huishouden was dat te weinig. Volgens een
artikel in het tijdschrift De Vrouw en Haar Huis uit 1908 had een pasgetrouwd stel minstens 2000 gulden per jaar nodig om rond te komen, maar daarmee werd een stel bedoeld dat op stand wilde wonen.461 Setskes inkomen wordt in het Cahier
niet genoemd, maar zij was als getrouwde vrouw dan ook handelingsonbekwaam. Alles wat zij verdiende was automatisch het eigendom van haar echtgenoot. Af- gaande op Leo’s belastbaar inkomen gaf hij Setskes verdiensten niet aan de belas- ting op. Meer dan zo’n 16 gulden per maand (omgerekend ongeveer 135 euro) zal ze echter niet hebben verdiend, want in deze tijd kregen beginnende auteurs niet meer dan 1 gulden per pagina.462 Op stand wonen was voor Setske en Leo
financieel gezien daarom nog niet aan de orde.
459 Panorama, 23 oktober 1916: 5.
460 Mondelinge mededeling W. Klinkert, 26 november 2014. 461 Zie Montijn 2003: 65-66.
Op 15 december 1916 werd hun eerste kind geboren, een jongetje. Ze noemden hem Ynze Jacob, naar Setskes vader en haar grootvader van moederskant. Hij kwam in Amsterdam ter wereld, maar bracht zijn eerste jaren in Heerenveen door.463 Net
als het stel in ‘Kamers’ hadden zijn ouders nog geen vast inkomen, en geen positie.