SHELF NUMBER

• •

MMETA 0941 SHELF NUMBER MICROFORM:

Deze ti m is besch·kbaar geste d door het KITLV, uitsluitend op voorwaarde dat noch het geheel noch de en worden gereproduceerd zonder toestemming van het KITLV. Dit behoudt zich het recht voor een vergoeding te berekenen voor reproductie.

Indien op het originele materiaal auteursrecht rust, dient men voor reproductiedoeleinden eveneens toestemming te vragen aan de houders van dit auteursrecht.

Toestemming voor reproductie dient men schriftelijk aan te vragen.

This film is supplied by the KITL V only on condition that neither it nor part of it is further reproduced without jirst obtaining the permission of the KITL V which reserves the right to make a charge for such reproduction. IJ the material ftlmed is itself in copyright, the permission of the owners of that copyright will also be requiredfor such reproduction.

Application for permission to reproduce should he

made in writing, giving details of the proposed

reproduction.

1005 N

WAT COLUMBUS

HEEFT MEEGEBRACH'T

I1I , 11111,~I~r'~fmr'll[rll'IIIIII\1

00585438

Jfaarl m,

2

AUgllfflls 193

⁰

L.S.

CJ3ijgaand hebben wij het gel/oegetl

U

ons herdenkil/Bsboek, uitge- geven ter gelegenheid van het veertigjarig beffaal1 vall otlze fabriek, aan te biede".

Wij hopeu dat dit boekwerkje Uw sympathie moge hebbelI,

en

dat

U

er evenzeer I'o/daan 011er zult zijn als over de produBeH van 011S bedrijf, wa"t wij ffe//etl het op hoogell prijs, dat wij

U

o"der o"ze getrouwe verbruikers mogel1 rekel/en.

jfoogaclJtend

. V.

roffe's acao- el/ hocoladefabriekell

..

i,1

I,

.~

:

, • t(

-- ^..

I I

WAT COLUMBUS HEEFT MEEGEBRACHT

JAN FEJîrH

DOOR

DROSTE'S

CACAO· EN CHOCOLADEFABRIEKEN N.V.

193

⁰

WAT COLUMBUS HEEFT MEEGEBRACHT

)0 'r""

DE CACAOPLA TAGE

Hooggeachte Heer Droste,

Wellicht is 't wat ongewoon, bij wijze van "inleiding" tot dit album, behandelend uwe Haarlemsche Cacao en Chocolade·

fabrieken, mij in een brief tot u te richten. En misschien lijkt't nog vreemder, wanneer ik aan dezen brief het karakter verleen van een

.... biecht!

De zaak zit echter zoo:

Als geboren Amsterdammer, die in 's-Gravenhage z'n opvoe- ding genoot, werd ik vanwege zekere omstandigheden - zoo't

11

interesseert was ik in m'n vlegeljaren nogal ongezeggelijk; en werd omstreeks de negentiger jaren van de vorige eeuw Haarlem bij voor- keur beschouwd als een uitnemende doorgangs-klasse voor soort·

gelijke, ietwat lastige knapen - voor cenige jaren naar Haarlem verplaatst, teneinde daar de, i" den lande zoo wel-bekende, Hooger.

burgerschool van wijlen Dr. Brongersma te bezoekett.lk werd huis·

genoot bij een niet minder goed-aangeschrevetl Haarlemsche familie, waar een gezeUig

eIt

opvoedend gezins.leveu bedoeld was, om mijn opbruisende overdaad aan levensblijheid wat te temperen. Men deed het met verstandige mate. Zoodat in weerwil van mijn jeugdige

5 Uit een brief aan den Heer G. J. ^Droste

Dir.

N.

V. Droste's ctUao

en

chocoladefabrieken te Haarlem

1 "" .• /

t

ZOOALS HET WAS IN HET EI D DER VORIGE EEUW

wi!dzansengheid, mij werd toegestaan, in het ook op alsemeen sport·

gebied indertijd reeds zoo uitblinketlde Haarlem, de paedagogische weldaden van het sportveld te ondergaan.

Of ik daarvan gebruik maakte!

Er was "Rood·en· Wit" om te cricketen; er was H.F.C, toen al bezig, zich den eere·naam te verwerven van "the good aid", om het hart op te halen aan voetbal; er was de klassieke Pimpernel, die ons leerde athletieketl; ell er was Jaap Eden, die me steeds achter zijn onoverwin'lijke hiele" vond op de fiets.

etl

schaatsbaan!

Meer behoef ik u daarvan niet te zeggen. Spreekt het geen sport- boekdeelen in de algemeene opvoeding van een levenslustigenjonge.

ling, wanneer op zulk-eene wijze aan diet1s lichamelijk heil wierd getJrbeid?

Doch deze typisch.Haarlemsche sport.paedagosie verwaarloosde allerminst, ook de geestelijke, laat ik liever zeggen: de karakter- eigenschappen van de aankomende sportjeugd ter harte te nemen.

En vooral onze H.F.C-captain, de reeds genoemde Wil/emMulier had er bizonder slag van, ons toegewijde jongeren aan discipline op voetbal·veld en hardloop.baan te wetltten. Hij trainde ons, niet aUeen naar het lichaam, ook naar onzen aard.

Zoo wil mij nooit uit de herinnering, dat bij zijn sportiefopVat"

di"gs-systeem onherroepelijk

_behoord~

het streng gebod van nief..

rooken en niet-drinken. Bravo! hoe ben ik er achterafnog dankbaar 6

voor, deze negatieve eigenschappen, gericht tegen onmatigheid bij het gebruik van nicotine ofalcohol, reeds vroeg te hebben aangeleerd ....

Onze sport-voorganger beschikte evenwel over een "panacée", teneinde zijn jongeren eenigszins tegemoet te komen in htm, overi- gens onschuldig begeeren, toch ièts te doen, wat volgens de beklem·

mende opvoedkunde dier dagen niet rechtstreeks was geoorloofd. Ik hoor het'mnog zeggen: "Geen sigareNen en geen borrels voor kerels, die aan wedstrijden en sport willen meedoen; maar als jullie dan bepaald behoefte hebt aan 'n verklaarbaren prikkel - welnu! ...

snoèp dan!" Meteen was hij zoo verstandig. hieraan te toe voegen, dat het voor onze sport-bodies beter was, van behOorlijke lekkerllijen te genieten, inplaats onze magen te bederven met snoep-bocht.

U

begrijpt, geachte heer Droste, waar ik heen Wtl?

Ik kom inderdaad tot den kern van m'n biecht.

In die Haarlemsche jaren van weleer waren we als schooljottgens weergaas precies op de hoogte van de beste adressen in het goede, oude Haarlem, waar jl terecht moest zijn, om lèkker snoepgoed te koopen; we waren toen-al te "select", om ons te buiten te gaan aan minderwaardige versnaperingen op dit veel-omvaNend gebied. En de naam Droste - daar dan! - had reeds in die dagen, 't was zoo omstreeks

189°, 'n bizondere reputatie onder ons H.B.S.-ers en

Gymnasiasten van het klassieke Prinsenhof Als we bij wijze van smaak-ontspanning, waarachtig! ter wille der training, aan het

7

9 ik tracht, me den smaak van voorheen op de tong te herinneren, dan staat eveneens bij mij vast, dat één van de vele dierbare en onver- getelijke Haarlemsche herinneringen onverbrekelijk is gekoppeld aan den fabrieks.naam van Droste.

Mijnerzijds is het itl elk Beval een ernstige overweging waard geweest, toen u zich tot mij wendde, in mijn kwaliteit steUis als oud-stadBenoot, of ik enkele hoofdstukken wilde schrijven voor uw Droste-boek, en daarop toestemmmd te antwoorden. Er zijn van die zoete, prettige, smakelijke reminicensies, waarvoor we ons, bij het helaas! ouder-worden allerminst behoeven te schamen. Zooals ik u bekende - een van de zoetste, prettigste en smakelijkste hecht zich aan den naam van uw fabrikaat.

En dat ik er, na zoovèle jaren nog met evenveel behagen zoo over denk, moge tegenover u een verklaring zijn .'an mijn stand- vastigen aard, dankbare herinnering en goeden smaak.

Met den naam van uw onveranderlijk.geniete/ijke Pfoducten op de lippen, noem ik mij dus als weleer

zoo

gaarne,

snoepen sloegen, trokken we naar de Groote Houtstraat, waar we op ons duimpje het adres van Droste kenden.

Toen ongeveer in dienzelfden tijd de firma Droste haar zaken ging uitbreiden en zich in een fabriek instaOeerde, welke zelfs reeds zekere grootscheepsche aOures aannam, werd onzejeugdige voorkeur er eerder door versterkt. Want die eerste Drostefabriek, herinner ik me goed, was gelegen in de buurt van onze zwemschool, waar·

over onze goedig-bulderende gymnastiek-Ieeraar, de heer 'lJrenger, den schepter zwaaide. Hoe trof dit prachtig same/tl Watmeer we voor of na "school" op'n drafje - Th. Thijsse spreekt in z'n heerlijk boek "Kees de jongen" van ,,zwemschool-drafje", geloof ik - den Veerpolder in-sjouwden, gelegen aan de toen uiterste grens der stad, en over het smal

fie~spaadje,

onder 'tl boogje door langs de werf

"Hubertina" tegenover ,,'t Kikkertje", ons duikje Bingen gmieten, kwam ons steeds zoo'n lekkere chocola-geur tegemoet, dat al bij voorbaat t'oor ons vaststond, dat geen betere opkikkering na de zu'em- ell duik-experimenten kon bestaan dan 'n kleine tractatie met iets lekkers uit de daar-gelegen Drostefabriek ....

Me dunkt, voor 'n jeugd-biecht is mijn verklaring voldoende?

M.a.w. sedert m'n ollgezeggelijke, daarom echter ni t minder glorieuse Haarlemsche jongelings-jaren, heb ik al spelet1derwijze geleerd, hoe het zoogenaamde "snoepen" niet aUeen Berekend lIIag worden tot een waardeerbare lichamelijke opvoedinB' doch u'a/meer

8

HOOFDSTUK EEN

IETS UIT DE GESCHIEDENIS DER DROSTE-FABRIEKEN

Eigenlijk ligt zoo'n geschiedenis, zooals de Amerikaan practisch zegt: "in a nutshell" (hetgeen dan in dit geval stellig'ncacao-schilware~.Inhet vorige hoofdstuk, bedoeld als inleiding van dit Droste-album, heeft men feitelijk

al

kunnen lezen, hoe de naam Droste onverbrekelijk aan Haarlem is verbonden. Ook hoe, reeds een halve eeuw terug, een firma Droste in Haarlem haar bepaalde reputatie wist op te houden, niet ver achter den machtigen bouw van den Sint Bavo, in eene der meest-Haarlemsche van alle Haarlemmer-straten, t.W. de Groote Houtstraat. Eveneens hoe echter het geheel nieuw-gestichteDroste-bedrijf,ander- maal in deze zelfde straat gevestigd, zich

al

spoedig dus- danig ontwikkelde, dat moest worden omgezien naar een betere, liefst buiten de stad liggende fabrieks-gelegenheid;

waarvoor dan een terrein aan het, in onze roemruchtige vaderlandsche geschiedenis met zooveel onderscheiding genoemde Haarlemsche rivier-water, het Spaarne, uitge- kozen werd.

Ziedaar de geheele Droste-geschiedenis in 'n miniatuur- bonbondoosje!

Men zou er mee kunnen volstaan, - ... indien niet juist bij het, door de firma aan de wereldmarkt gebrachte artikel cacao en chocolade, op de toepassing aankwam van het bekende spreekwoord: "in de kleinste doosjes zitten de grootste waarden". Want om de onderneming aanvankelijk te beginnen in de Oroote Houtstraat, en om van de Oroote Houtstraat over te gaan ergens naar den Buiten-Spaarne- kant - wat doet er zoo'n domicilie voor de buitenwacht toe? - lijkt weliswaar niet zoo heel belangrijk; maar wèl

IS van belang

welke

de beweegredenen zijn geweest, om een kleinbedrijf in slechts luttele tientallen jaren om te zetten tot groot-industrie; terwijl van aanvankelijk kelder- werkplaats, in het verloop van niet meer dan veertig ,aren, een fabrieks-complex moest worden geschapen, dat langzamerhand aan de Cacao- en Chocoladefabrieken van Droste den wereldfaam heeft geschonken, dat Haarlem de stad is van ... Droste!

• *

•

Om die bijna huis'lijke historie naar buiten over te ver- tellen, is echter even aardig als nuttig. Aardig omdat er

I2

zoo menig trekjeinvoorkomt, waaruit blijkt, hoe bij eens- gezinden wil bij verschillende leden van één-en-dezelfde familie een gemeenschappelijk doel te bereiken is; en nut- tig, omdat er uit spreekt, hoe ook op dit terrein van eigen- landsche nijverheid belangrijke resultaten te bereiken zijn, mede-werkend om onzen Nederlandschen naam niet slechts binnen de eigen grenzen, doch ook vèr daarover aan z'n goeden, degelijken, betrouwbaren klank te helpen.

Dus vertel ik u hier de historie van het, nu zoo be- roemde Droste-product, aan de hand eener geleidelijke ontwikkeling van het familie-bedrijf. Immers, - Droste is de naam geweest van den stichter der onderneming, terwijl ook Dro te het onveranderlijk etiket is gebleven der fahrieks-producten.

't Was du de Haarlem che heer G.

J.

Dro te, drijvende sedert de helft der vorige eeuw een waarlijk wel zeer·

gerenommeerde detail-zaak in de Groote Hout traat (en èf de Haarlemsche fijnproevers z'n adres_kenden~,die op'n in menig opzicht goeden dag op het denkbeeld kwam, voor zijn b ide zoons e neigen fabrieksbedrijf te stichten.

Zijn k u viel, vermo delijk allerminst toevallig - had hij Zich zelf niet onderscheiden als bank toen suikerbakker?- op het fabriceeren van cacao en chocolade. Veel kapitaal

13

kon hij er aanvankelijk niet "in" steken; en heel veel vak- kennis hadden zijn twee, betrekkelijk nog jeugdige zoons al evenmin.Toch moest maar'nbegin worden gemaakt.Waren de "Haarlemsche halletjes" ook niet buiten hun veste be- kend geworden; en had de "Haarlemmer olie" haar zege- tocht niet over een groot deel van onzen aardbol volbracht?

Waarom zouden de jongeren de hun nog ontbrekende technische ervaringen en noodwendige handelskennis niet al doende leeren ?

Dus werd op den 2den Aug'ustus van den jare1890- dat is dus dit jaar veertig jaar geleden - onder den firma- naam G.

J.

Droste de nieuwe "fabriek" gesticht; terwijl te- gelijk een detail-magazijn in de Groote Houtstraat 75 werd geopend. Dat wil zeggen, - in de kelder-verdieping werd het nieuwe bedrijf uitgeoefend, terwijl aan-de-straat ver- kocht werd.

*

..

*

De moeilijkheden waren aanvankelijk ontelbaar.

Waarom ze achteraf aan de Damiaatjes in de groote kerk aan de Markt te hangen? Of waarom gewag gemaakt van misschien onnoozele en ook onnoodige dingen, waar- mee de jeugdige fabrikanten probeerden, aan den slag te

14

komen? Men kan immers "geschiedenis" schrijven, en niet- temin sommige geschiedkundige bladzijden ongeschreven laten?

Hoe 't zij, - het ging! 't Ging tègen d concurrentie in van veel-oudere en ve l-grootere fabrieken op hetzelfde gebied; zelf: ondanks de nog zoo gebrekkige en onvol- ledige fabrieks·inrichting.

Wanneer men aan den tegenwoordigen senior der Droste-fabrieken de vraag zou stellen: "Hoe 't kwam, dat 't ging?" - stel, dat hij z'n fabrieksgeheimen wilde ver- klappen, of over zekere be cheidenheid aan aande zijn eigen persoon zou w nschen he n te stappen! - dan zou vermoedelijk het antwoord luiden,dat het Dro t -fabrikaat reeds to' n eli go den naam genoot door d reputatie an den oude-heer Dro te; en niet mind r, omdat Haarlem deze plaat elijke indu. trie van meet-af t unde.

T nmin te kan van d ze sta-vaste st cl van Holland niet word n getuigd, dat enpro~ t er in z'n ei nwoon' niet geëerd zou zijn! En al i het Droste-b drijf g leide- lijk ui tg gro id tot een w reld-fabrikaat, - van haar kant is de Drost -directie er nog altijd trotsch op, een belangrijk deel van haar afzet aan Haarlem en omstreken te I veren.

Waar een van Haarlems spreuken zich hecht aan het

15

*

•

*

Laten we evenwel ons geschiedkundigoverzicht mogen vervolgen. Erzijn tèveel kleine trekje ,diehaar aantrekkelijk en lezenswaardigmaken. Bijvoarb elddat koddig avontuur bij het zoeken naar een techni ch-anderl gden "fabrieks-

h f^"1 ce.

De beide firmanten hadden namelijk een advertentie geplaatst, om zoo-iemand aan hun zaak te v rbinden. Er kwam slechts ... één brief op. n ta n d z unieke reflec- tant naar Haarl m kwam - hij r i de r oor h el maal uit Londen, waar hij in nz lfde b drijf werkzaam wa; n waarachtig, hij bracht z'n rou aan z'n arm m !- maakte de primitieve kelder-in tallatie zóów inJ indruk op h m, dat hij, z'n vrouw nog-altijd aan d n arm, m t n w er rechts-om-k -ert maakte, en naar ng land t rugkeerde.

De Haarlemsche jongelui li t nhm chter niet 10 . De man, 'n flinke B 19i che vakman, rond h n aan; dus werd maar weer geschreven. Er w rd z lf g argumenteerd:

'n kleine zaak kon immers tot 'n groote worden! n of hij dus toch maar in dienst wilde treden?

"trou' moet blycken", daar is dus wel in dit geval var.

wederzijdschen trouw gebleken ...

z r

HIJ REISDE ER VOOR HEELEMAAL UIT LONDEN

Droste, - hij kende immers Haarlem op z'n duimpje!- vond een geschikt terrein in den Veerpolder, waar reeds enkele andere industrie.bedrijven aan dit noordelijk deel van Haarlem een bepaald fabriekskarakter begonnen te schenken.

Zoo vond men er een gebouwtje, waar de heer Van Vloten chemische proefnemingen deed; terwijl nog kort daarvóór de Haarlemsche Stoomverffabriek er haar eigen- aardige luchtjes verspreidde.

Hoe dan ook, - je rook er de jonge Haarlemsche in- dustrie·lucht al op 'n af tand, wanneer iemand zich dien kant waagde naar het oorder Buiten Spaarne.

Dat de Gemeentelijke Gas· en Electriciteitsbedrijven er binnenkort eveneens zouden geve tigd worden, wa eer- der voor- dan nàdeel. Want daardoor wijzigden zich de, aanvankelijk primitieve toestanden niet onaanzienlijk.

Eerst verdween het re d vroeger genoemde zwem- schooltje, in de wandeling recht.toepas elijk aangeduid als ,,'t Kikkertje"; vervolgen werd een verbinding weg met de stad aangelegd. Dit all was niet van belang ontbloot voor de jonge Droste-fabriek. Temeer niet, omdat "de wal"

in haar bezit bleef. En al wie i ts heeft uit te taan met fabrieks·bedrijven, zal erkennen welk een nuttige factor

19

De man kwam inderdaad terug, - de vrouw steeds aan

~'n ~~jde; hij trad bij de firma in dienst. En tot zijn dood

IS hl} de firma trouw gebleven. Hij dacht "Droste"; hij maakte "Droste"; hij was "Droste"!

Want intusschen was het Droste-product meenens ge- worden.

* *

•

Het domicilie in de Groote Houtstraat was inmiddels i~ me~r da~een opzicht ongeschikt gebleken, om er het, zich UItbreidend bedrijf in uit te oefenen. i t alleen was ergebrekaanwerkruimte; ookdenaa te buren -wij zouden den naam kunnen noemen van een der bekend te Haarlem- sche genee heeren uit die edenkwaardige jaren! - brach- ten bezwaren te berde bij het gemeentebestuur. En niet slechts waren het de zoetelijke chocolade·aromen, uit de kelder.verdieping omhoog stijgend; met name stond daar een am~chtige gas-motor te stampen, welke schadelijk scheen In te werken op de nerveuse stemming der wacht- patiënten in 's dokter's spreekkamer!

Dus moest worden u.itgezien naar een andere, natuurlijk teve~s bèter~?elegenheldvoor het zich allengs uitbreidend fabneksbednJf. En de oprichter der fabriek, de oude heer

18

ingrijpende wijziging in de samenstelling der directie volg- de gedurende de Europeesche oorlog jaren, to n de heer Verwey in

1916

uit de firma meende te moeten tre~en wegens zijn per oonlijke inzichten over de kan van erhes- en.vernietiging, welke niet strookten met die van den heer G. J. Droste Jr., wiens opvatting luidde, dat men jui t het oog gericht diende te houden op den tijd nàde~ oorlog.

Deze "indu trieelc" politiek - wanneer we dit woord mogen gebruiken - onthief den overgebleven directeur

wel

is waar niet van een aantal groote moeilijkheden ge- durende de mobilisatie-jaren en ook nogInde zware tijden, olgend op de algeme ne wereld-cata trofe; toch i later gebleken, dat het famili -devies het jui te i g wee t. Al stapelden zich d zorgen op, ni t het min t v at b treft het ontbreken van goede grond toffen, men bie f tandva tig aangaande de kwaliteit an het product. En .dat de fabrie.k.

r t nslotte in ge laagd i ,zoowel de g e t1gd r putatIe te handhaven, al het b drijf teed me r uit te breid n en te ervolmaken, moet achteraf een groote voldoening zijn.

a

1917

komt de root t sprong in productie en omzet!

Zoodat men er ten latte niet tegen op zag, h taangrenzend terrein van den buurman, de Haarlem che toom erf- fabriek, over te nemen. Tevens verkreeg men de aangren-

21

Van meet-aan gingen de zaken crescendo!

Het devies van den stichter, die zich inmiddels uit zaken had teruggetrokken - omdat hij voldoende ver- trouwen had gekregen in het zelfstandig inzicht van z'n zoons; bij wie zich intu ~henal mede-compa non d heer G. H. L.Verwey wa komen vo gen, -luidde al gangbare Droste- preuk: "Maak een goed artikel en g ef h t uw goeden ~aam!" ~eze le~z bI ef men trouw. En de ge- volgen hiervan lieten zlCh geleidelijk onderkennen door de uitbreidingen, welke in betrekkelijk korte tijd -ruimten elkaar opvolgden.

I~tus hen had bij de inwendige organisatie in den loop der Jaren een groote veranderin plaats gehad door het uit- treden van een der firmanten,dcn heer J.C. Dro te, daartoe, wel zeer tot zijn eigen leedwezen en dat der andere fir- manten, door voortdurende ziekte gedwongen. Een tweede

20

voor aanvoer van grondstoffen en vervoer van afgewerkte producten zoo'o eigen vrije "wallekant"voor een industrie- bedrijf geacht moet worden!

Omstreeks

1897

werd bier de nieuw-gebouwde fabriek in gebruik genomen.

* *

•

23

Ge chiedenis-schrijven kan ontaarden in een droge op- somming van jaartallen en gebeurteni en; van een ge- schied chrijver, daarg laten welk onderwerp hij zich ook kiest, mag word n verwacht, dat hij de aandacht zijner le- zers zóólang weet gespannen te houden tot men ook de laatste bladzijde met gelijke belangstelling ten einde leest als de éér te!

* *

•

zende woonhuizen; zoodat het fabrieksterrein meer dan verdubbeld kon worden. Daardoor was verhuizing niet meer noodig; want niet het minst deed de gunstige ligging aan het Spaarne tot honk-vastheid besluiten.

Zoo vindt men dus dicht bij de, zich steeds meer uit- breidende stad, gevestigd op een ideaal fabrieks-terrein, de steeds omvangrijker complexen der Droste-fabrieken nog liggen aan de klassieke Spaarne~evers.En wanneer men 's avonds in groote lichtende letters, als in magische woorden aan den donkeren hemel leest:

DROSTE CACAO

dan weet men, zoowel in binnen- als buitenland, welk be- drijf van goeden en tandvastigen smaak hier wordt uit- geoefend!

ZOO'N EIGEN VRIJE WALLEKANT

DROSTE!

kantoren te New York, Chicago en Boston voor den gere- gelden afzet in de Ver. Staten van oord-Ameri.ka z~rgen;

om niet te vergeten de talrijke vertegenwoordIgersInhet overige buitenland, onze overzeesche gewesten in de voor-

naamste plaats!

Wanneer dan ook weer de vraag mocht worden gesteld aan welke omstandigheden de voortdurende en steeds toe- nemende bloei der onderneming moet worden toegeschre- ven? - dan zou als antwoord niet anders kunnen luiden:

AI degenen, die hier samenwerken, mannen als vrou- wen, in hoogere of lagere betrekkingen verbonden .aan de fabriek, geven blijk, hun arbeid met lust te verncht~~;

zij vo len zich Ik als een d el van ~et ~eza~enltJk bedrijf. Vooral mo t het der tegenwoordI e dlrec~~e met engevoel van dankbaarheid vervullen, wanneer ZIJ onder d Z trouwe medew rkers en medew rk ters velen aan- treft, die de b ginjar n en de daarop volgende mo iltjke tijden hebben doorg maakt, doch door h~n .i~spanning meehielpen, de ond rneming uit de vaak prImItIeve werk- plaatsen over te brengen naar de nieuwe fabrieks-ruimten, waarboven zoo fier dit eene woord staat geschreven:

Daarom slaan we over de meer interne historie van het Droste-bedrijf; na echter te hebben vermeld, dat in

19

₂₀

de firma Droste & Co. werd omgezet in een naamlooze vennootschap, onder d n naam van .V. Droste's Cacao e~Chocoladefabrieken. In de eer te jaren was de eigenlijke

stIc~ter

^der

fab~iek,

.de heer G.

J.

Droste, nog bereid, als presIdent-commIs ans d r naamlooze vennootschap op te

tre~e~,

^waardo?r

~og

enkele jaren, tot zijn 0 erlijden op 87-Jangen J eftIJd, ^In Au~ustus

19230

de ondern ming het voo~rec~tgenoot, gebruIk te kunnen maken van zijn aan- wezIgheId en adviezen.

Enkele jaren later ontrukte de dood den h er C. Dro te

.. ,

zIJn _~oon en opvolg r al pre ident-commis ari ,aan diens arbeId; en ook het0 dijden van den techni chen ch

f.

^den

h~er

Henri Loui Lam, b tekende een g vo]i lag. In- mIdd I hadden de.za~en, zowel de fabrieksafde Iing als de vcrko?,ps-orgam atI ,zulke afm tingen aangenom n, dat het bedrIjf onge toord oortgang kon vind n in weerwil van het heengaan van enk Ie der trouwste medewerkers.

W ant i~~iddels ^b chikte de vennootschap over een s~af van vIJf.en-twintig reizigers in het binnenland; en eIgen kantoren waren al gevestigd in Londen, Parijs en Praag, wat ons Europeesche werelddeel betreft; waarnaast

24

... ~- -.""- ,.. . _ - --_l!.,,~_':~

",'.r'-~-~---~~-~---~""---~--':":"::=":;:"--:--="::'~~

['

.IIP-••••_

^,~~_

••••••••

^~II!III--

..

i

I"

HOOFDSTUK TWEE

V AN DEN 16e EEUWSCHEN

CACAOBOON EN CACAOBOOM

In ons vorige hoofdstuk hebben wij verwijld bij de ge- schiedkundige bizonderheden - verdeeld over een tijds- verloop van veertig jaar - betreffende de Haarlemsche Droste-onderneming, welke zich gedurende dien tijd heeft toegelegd op de vervaardiging van cacao en chocolade.

Onze lezers zullen moeten toegeven, dat dit inderdaad een recht smakelijke vorm van geschiedenis is!

Doch niet minder smakelijk moet worden geacht de ge chiedenis van de eigenlijke grondstof, onverbrekelijk verbonden aan de fabrikatie der Dro te-producten, nl de cacao! En het is dus in dit hoofdstuk, dat wij uw aandacht vragen oor enkele aanteekeningen omtrent de cacao- culture. Welk geschiedkundig overzicht in geen enkel op.

zicht overigens aan uwe smakelijke verwachtingen tekort zal doen ....

Inderdaad moeten we ettelijke eeuwen terug gaan - het viel in de zestiende eeuw - toen voor het eerst sprake was van het bekend-worden van een cultuur-product, dat,in

26

----_..- ^._-~.

latere eeuwen in staat zou blijken, zijn naam op schier aller lippen te brengen!

* *

•

Niemand minder dan Columbus, bij zijn ontdekking van Amerika, maakte voor het eerst als Europeaan kennis met een voedingsmiddel, genuttigd door de toentertijd ove·

rigens nog zoo primitieve bewoners van het later machtige werelddeel Amerika.

De hierop volgende verovering van Mexico door een anderen Spanjaard, Fernandez Cortez, doet de kennis- making met het nieuwe natuur-product veralgemeenen. In een zijner bekende brieven aan Karel V doet hij mede·

deeling, hoe overvloedig de cacao wordt aangetroffen inde MexicaanscheprovinciesCupilcon en Tatuytal; zelfs wijdt hij in z'n "carta" uit 0 rig uit over de, hier reeds bestaande cacao-tuinen; aanvankelijk als naam voor het product gebruikend "cacaguata".

En hier maken wij terloops een aanteekening, eveneens afkomstig van de zijde der Spaansche ontdekkers, dat vol·

gens Mexicaansche overle ering de cacao van goddelijke afkomst geacht moet worden.Wie zou dit niet gaarne onder- schrijven? ... Want de tuinman-profeet ~atzalcault had

27

, -

t

,

zèlf de zaden uit het Paradijs mee-gebracht, om ze daarna

in

de god-zalige tuinen van Talzitepec te kweeken. Had hij zich niet met de vruchten gevoed? Waarna dit godde- lijk voedsel hem de "algemeenekennis"deelachtighad doen worden! ... Al het menschelijk weten was hierdoor het zijne geworden; ook de natuur bezat geen geheimen meer voor hem.

Wanneer men de naïeve, doch zooschoonegeschiedenis na-slaat van dezen uitverkoren ~atzalcault,komt ons het water aan de lippen!... Kundig in landbouw, sterrenkunde, geneeskunst; met vele aard che goeder n gezeg nd in zijn pralende paleizen; omringd door een dankbaar volk en tal van schoone vrouwen!

Doch zijn wij heid had hem tevens geleerd, hoe aan elk leven hier op aarde noodwendig een einde wordt gemaakt.

Dus wenschte hij zich als hoogste geluk de onsterflijkheid, welke hij zich deelachtig hoopte te maken door een soort tooverdrank, welke geen andere geweest kan zijn dan ...

cacao!

Later teruggekeerd tot de eeuwige tuinen, besteedt hij zijn verder onsterflijk leven als tuinman-profeet door aan de menschheid opaarde regen en dauw te brengen,tevens zorg- dragend voor de vruchtbaarheid van zijn voorkeurdrank.

29

NIEMAND MINDER DAN COLUMBUS

'"

.. ..

vindins van de eylanden, steeden, plaetsen en rivieren van hetselve, alsmede hoe de Spansiaerts het land verwoest, verbrandt ende insenomen hebben; mitssaeders de natuur, zeden, huyzen en klee- dinSh der Indianen; ooek van haer Levens-middelen."

Het is dan voornamelijk de cacao, als boom en boon, welke door den Italiaanschen schrijver en diens vertaler Vermanden naar voren wordt gebracht.

Tot in de achttiende eeuw, als Von Humboldt een zijner reizen tot Amerika uitstrekt, schijnt de cacao-boon nog als betaalmiddel te worden gebruikt, waarbij de waarde van cacao-boonen ongeveer overeenkomt met'n stuiver. Van- daar de zoo eigenaardige uitdrukking, afkomstig van Peter Martijn,sprekende over cacao·boonen, die den Spaanschen naam aanhaalt van "amygdalae pecunatriae" voor "geld- amandelen" ; hij voegt er wijsgeerig aan toe: "het is geze- gend geld, dat zijn bezitters voor gierigheid bewaart, daar het niet op hoopen gestapeld of onder den grond bewaard kan worden".

Vermoedelijk zullen onze lezers ook nieuwsgierig zijn naar de cacao-bereiding uit die gouden cacao-eeuw?We behoeven alleen maar het oude boekje te raadplegen, ten- einde het volgend recept over te schrijven:

Ziehier dus in enkele woorden de mythologische ge- schiedenis verteld eener oud·Mexicaansche volks-overle.

vermg.

W ij weten echter uit meer nuchtere geschiedkundige bronnen, hoe deze Midden·Amerikaansche plant ook voor nog andere doel-einden gebruikt werd. Niet slechts als voedings- en genotmiddel speelt toch de cacao een groote rol bij de vroegere Amerikanen; ook als onderling betaal.

middel, dus in den vorm van eetbaar "geld", vindt men het product terug. En dit nog wel in landen, waar toentertijd en oorspronkelijk het goud zoo overvloedig voorkwam!

Van zijnwaarde als betaalmiddel kan men zich een indruk vormen, wanneer men weet, hoe slechts rijken en edelen zich de weelde konden veroorloven, een drank te bereiden uit cacao. Wat dit laatste betreft is dus het aantal "rijken en edelen" over de hedendaagsche wereld wel aanzienlijk toegenomen, - gelukkig!

Uit het midden der zestiende eeuw dagteekent een werk, verschenen omstreeks 1566 te Amsterdam, uit het Italiaansch van den Milanees Girolamo Benzoni vertaald in het Nederlandsch, waarboven o.a. voorkomt als weidsche titel:

"Besehrijvinshe van West-Indien, waarin verhoelt wordt de eerste

)0

welke met suiker, vanille en kaneel sma kelijk worden ge- nuttigd.

Een recept, afkomstig uit de toen reeds beroemde chocolade-fabrieken van Spanje - al trachtte men er langen tijd de bereiding geheim te houden! - wordt ons door een tweetal Spaansche geneesheeren aldus gegeven:

zeven honderd cacaoboonen anderhalf pond suiker twee ons kaneel veertien pimentkON'els half ons kruid-nagelen

drie stokjes vanille, of inplaats daarvan

twee ons anijszaad; terwijl er soms aan wordt toesevoesd een weinig oranjewater

een stukje muscus of wel amber.

Uit de opsomming dezer verscheidene ingrediënten- welke aromatische bestanddeelen eerder dienden, om den fijnen chocoladesmaak te bederven dan te vered~len- moet het opvallen, dat al zulke producten eveneens ^In ons Oost-Indië in rijken mate werden aangetroffen. Doch tege- lijkt vraagt om vermelding, dat sedertonheu~'lijketijden de cacao-boom ook in ons Aziatisch tropen-gebied voorkomt;

33

"Ende als sy van dese vrugt drancken willen maken, soo nemen sy sooveel hun goet dunckt, leggen 't in een aerden pot, droogen 't op vuur, ende malen 't met de steenen (daer sy meel tot broot mede malen); dan doen sy dit ge- broken meel in hun drinck-vaten, dewelcken syn op de maniere gelyck of 't waren halve kalebassen; dese drinck.

schalen wassen op zekere boomen, die men overal in 't vlacke landt van Indiën vindt."

Hij vervolgt z'n genoeg'lijke uiteenzetting aldus:

"Dit meel temperen se allengskens met water, ende doen 'r somtyts van hun peper by; daarna drincken sy dit alsoo, hetwelck veeleer gelyckt dranck voor varkens als voor menschen (foei! vriend Vermanden~.Syne smaeck is wat bitter,het verslaet den dorst en ververscht het lichaem, doch en maeckt niet droncken" (wat zei ik u straks over 's heeren Mulier's Haarlemsche jeugd-raadgevingen?).

Later wordt er suiker aan toegevoegd, teneinde den hinderlijk bitteren smaak te verdrijven. Want inmiddels is het gebruik van cacao als genot- en voedingsmiddel al- lang naar Europeesche landen overgebracht.

Aanvankelijk wordt het cacao-product niet als drank aangewend, doch vanuit het Spanje dier jaren verspreidt zich het cacao-gebruik in den vorm van chocolade-koekjes,

3

²

IN DE BEKEN DE BALEN

ja! er zelfs uitnemend gedijt. Ook werd de kwaliteit onzer Java-cacao door kenners steeds om het zeer t geprezen.

Dit zijn voldoende redenen, opdat men zich, voorloo- pig voornamelijk nog op het hoofd-eiland Java, ginds steeds meer begint toe te leggen op intensieve cacaocul- tuur; waarvan momenteel door Java ongeveer een vijftigste deel der totale wereld-opbrengst wordt geproduceerd.

Dat het cijfer niet hooger is, moet toegeschreven worden aan het riskante van dit culture-bedrijf. Want onze cacao-boom is een uiterst gevoelig gewas, sterk onderhe- vig aan klimaat-wisseling en zeer vatbaar voor planten- ziekten. Nadat in het begin dezer eeuw te Salatiga een proef-station werd opgericht, teneinde de sterkste en beste variëteiten uit te zoeken, en de ziekte-verschijnselen

~et succes te bestrijden, kon eerst worden gesproken van een vrucht-dragend nieuw Indisch gewas op eigen kolo- nialen bodem.

En wie het voorrecht heeft gehad, dit deel van ons Groot-Nederland te hebben bezocht en bereisd,.die zal met ingenomenheid kennis hebben genomen van de zoo gunstige omstandigheden, waaronder deze cultuur in ons Oost-Indië wordt uitgeoefend!

De cacao-boom immers verlangt een warm, gelijkmatig

35

klimaat, benevens vruchtbaren, poreusen grond. Slechts tegen een tè felIen tropischen zonneschijn dient hij be- schermd te worden; vandaar dat in cacaotuinen bij voor.

keur de dadap-boom als schaduwgever wordt bijgeplant.

* *

..

. V~rlangt ge ook iets te vernemen omtrent de eigenlijke wmnmg van de, voor ons artikel onontbeerlijke cacao- boonen?

Ziehier dan in het kort een beschrijving van groei en ontwikkeling van de cacao.

~e zade~ worden in mandjes te kiemen gelegd, om als

~Ieme plantjes met mand-en-al te worden uitgeplant. Die Jongewortels hebben stuw-en groeikracht genoeg om door het mandje heen te groeien, terwijl het gevlochten mandje zelf al spoedig in den vochtigen bodem verdwijnt. Betrek- kelijk nog jong, beginnen de boompjes al vruchten te drag~~.Tweemaal per jaar, in Mei en Juni, vervolgens in het tIjdvak van October tot December vindt dan de pluk plaats.

Deze vruchten zijn groot en lijken naar het uiterlijk het meest op onze hollandsche komkommers; in verschen toestand zijn de cacao-vruchten langwerpig, ongeveer 20

36

centimeter lang, en van voorkomen vleezig; ze zijn voor- zien van een tiental overlangsche ribben, met een kleur, wisselend tusschen rood en geel. In den schil bevinden zich vijf rijen zaden, ten getale van een 30 tot 40-tal; omgeven door een slijmachtig vruchtmoes.

Het plukken behoort precies op den goeden tijd te geschieden; omdat onrijpe vruchten een slechte kwaliteit opleveren, terwijl overrijpe vruchten na de bereiding tot gruis verpulveren.

De behoorlijk rijpe vruchten worden met een mes door de inlander , mannen en vrouwen, van den stam of tak gesneden. Dan worden de schillen geopend; waarna de pitten in groote bakken gedurende een etmaal aan een gis- tingsproces mo ten worden onderworpen. Het suikerhou- dende vruchtmoes verdunt hierbij en vloeit vanzelf weg, zoodat de boonen geschikt zijn, om gewasschen en ge·

droogd te worden.

En het is onze blakerende tropen-zon, welke voor dit natuurlijk proces zorg-draagt; want de boonen liggen zoo- maar in dunne lagen uitgespreid, af-en-toe met een houten schoffel omgewerkt, en verder blootgesteld aan het gloeiend

"oog van den dag" (de maleische uitdrukking voor "zon"

gebruikt immers deze, waarlijk dichterlijke beeldspraak!).

37

.. *

'"

Intusschen werd dit hoofdstuk over cacao·boom en cacao·boon lang genoeg. En nadat we aldus de geschie- denis hebben verteld van ons 16de·eeuwsch product tot in den tegenwoordigen tijd, verlangen de lezers er on- getwijfeld naar, de eigenlijke fabriekmatige bereiding der cacao in de Droste·fabrieken van nabij te aanschouwen.

39

gering deel van den geheelen wereld-oogst. In 1910 werden ruim 2500 ton cacao-boonen naar Europa van Indië uitge- voerd. Als gevolg van den toen intredenden "rubber- boom" (men begrijpe echter goed, dat hier eerder sprake is van een "boom" in rubber dan van een"rubber-boom"~, maakten in de toen volgende jaren heel wat cacao-tuinen plaats voor hevea-aanplant. Na den wereld-oorlog is echter de cacao-productie op Java weer voortdurend stijgend.

En wellicht is het in dit Droste-boek de plaats, den wensch uit te spreken, dat in komende jaren ook in onze Indische buiten-bezittingen door den Nederlandschen ondernemings-geest de zoo belangrijke cacao-cultuur op ruimen schaal moge worden toegepast.omdat in onze over- zeesche bezittingen àlle voorwaarden aanwezig zijn, om een aller-beste grondstof voor onze cacao· en chocolade- fabrieken te leveren.

Werkt echter de invloed der zon niet snel genoeg- een natuurlijk zonne-bad eischt van 8 tot 10 dagen - dan worden de boonen, na eerst enkele dagen aan de zon te zijn blootgesteld geweest, verder in het drooghuis met verhitte lucht na-behandeld. En deze kunstmatige bewer- king is van groot belang. omdat daardoor de aroma, welke immers de cacao·geur aan het latere product verleent, aldus het best bewaard blijft.

* *

"

De sorteering heeft vervolgens met veel zorg plaats.

In de bekende balen van ongeveer 60 kilo worden de cacao-boonen dan naar Europa verscheept, teneinde "aan de markt" te worden gebracht. Tenzij de partijen - zooals dikwijls geschiedt - reeds "zeilende" zijn verkocht. De af- levering heeft in zoo'n geval. met overlading te Amsterdam, rechtstreeks naar den fabrieks-wal aan het Spaarne plaats.

Partijen,' welke door overgrooten aanvoer op de fabrieks- zolders geen plaats meer kunnen vinden, worden in een der Amsterdamsche veemen opgeslagen, tot de fabriek nieuwen aanvoer noodig acht.

Zooals echter hiervoren reeds werd opgemerkt,bedraagt de productie van prima Java-cacao slechts een betrekkelijk

38

HAARLEM

HOOFDSTUK DRIE

IN DROSTES LUILEKKERLAND

Al dadelijk viel ik met de deur in huis.

Waarom zou

ik

er om jokken? ... In m'n brief aan den directeur der Haarlemsche Droste-Fabrieken schreef ik immers, bij wijze van smakelijke inleiding tot dit choco- lade-boek, hoe ik al als aankomende Haarlemsche jonge- ling, een herinnering puttend uit mIjn vlegeljaren van lang- geleden, zekere voorkeur toonde voor dezulke genietingen des levens, welke met een te grof woord aangeduid plegen te worden als "snoepen".

Komaan! laten we dit woord mogen blijven gebrui- ken; - al zal iedereen, met eenig begrIp toegerust van het- geen behoort tot het cacao- en chocolade-bedrijf,w Iweten, dat hieraan nog heel andere voorwaarden verbonden zijn dan uitsluitend ....snoeperij!

Hoe-dan-ook, nu ik

als

auteur zeker recht mag laten gel- den, van d'eigen voorkeur voor persoonlijke smakelijk- heden te getuigen, wil ik er graag voor uitkomen, niet slechts in m'n Haarlemsch jeugdverleden, doch tot den

41

'"

•

'"

Toch zijn er bepaalde soorten snoepers n ... snoepers;

evengoed als er zeer bepaalde vari"teiten bestaan van chocolade-lekkernijen èn chocolade-versnaperingen! Reeds

43

reeds bestaat? - even-lang heeft men getracht, dit ver·

langen te bevredigen.

Reeds mocht ik in ons vorig hoofdstuk geschiedkundig vastleggen, hoe inmiddels door vele eeuwen heen aller- lei chocolade-lekkernij werd vervaardigd; aanvankelijk in Amerika, later in Europa, vervolgens in de overige wereld·

deelen. Overal waar zich slechts rnenschen vestigden, be- gaafd met zekere beschaving en van een bepaald goeden smaak, - daar ontstonden ook fabriekmatige snoeperijen.

En omdat aldus wel-duidelijk is gebleken, dat deze echt-menschelijke zwakheid - en toegegeven tevens, dat van àl onze velerlei zwakheden de snoeplust de minst gevaarlijke en vergeeflijkste mag geacht worden; ook al heet het "wie snoept wordt later een dief"? - nu-eenmaal onafscheidelijk verbonden is aan ons algemeen mensch- zijn, herhaal ik de reeds eenmaal afgelegde biecht, dat ik mijn plaats inneem, ja! opeisch tusschen het zoo rijkelijk geschakeerd gezelschap van wereld-snoepers.

gezonden dag van heden nog steeds van zoo'n snoepje te zijn blijven houden ...

200'n echte DrosteHik, 'n fijne bonbon, en niet te ver- geten zoo'n geurige kop "Verpleegster"-cacao, vormen steeds voor mij een waarachtige aantrekkelijkheid. Ik ben nog-altijd der meening toegedaan, dat 'n fijn snoeperijtje, op de punt van den tong geproefd, niet slechts onzen materieelen smaak, niet minder onzen on-rnaterieelen smaak veredelt... Zelfs verkondig ik zonder voorbehoud de stelling, dat er smulnuances bestaan, welke ons zintuig, zetelend in het verhemelte, kunnen omhoog-voeren naar een hemel van zaligheid.

Inderdaad ontmoeten we soms onverwachte délices van proefgenot, ons uit de meest alledaagsche nuchterheid plotseling verplaatsend in een roes van verfijnd smul-ge- not. En er bestaan hapjes en smakjes, proefjes en snoepjes, welke eensklaps voor den verfijnden genieter eene nog onbekende wereld van heerlijkheid kunnen ontsluiten ....

Ik erken, met vertrouwen in onze samenhoorigheid, dat ik in dit opzicht niet allèèn op de wereld sta. Want zoolang de menschheid om mij heen behept is geweest met snoeplust - en wie kan me wel zeggen van wanneer, in historischen zin, deze echt-menschelijke eigenschap

42

II

,I

I'

I"

'~--

- - -

^-~-

legde ik tegenover u en mijzelf vast, hoe hier bepaalde nuances voorkomen, - nuances zoowel wat de streeling onzer proef.zintuigen aangaat, als naar den aard van het- geen wij zintuigelijk verorberen.

0, er zijn grove en onbehouwen snoepers; ook zijn er veredelde snoepsters. De smaak i~ zulk een edel zintuig!

Dus heeft men dit zintuig met het volle verstand steeds hooger te veredelen. Want evengoed als er snoepers en snoepgoed zijn, - evengoed bestaan er chocolade-fabrieken en chocolade-experts.

Liever dan een heftig betoog te houden tegen ondeug- delijke snoeperij, verwacht ik beter effect van een zoete verheerlijking van deugdelijk snoep-fabrikaat. Inderdaad tracht de Droste.onderneming zich op dit gebied steeds meer te vervolmaken. Tegelijk verhoogt zij aldus ons proef-vermogen.

Wanneer ik dus als titel voor dit hoofdstuk heb geko- zen de suggestieve benaming van het klassieke Luilekker- land, dan leid ik u door het Haarlemsche filiaal dezer culi- naire Groot-Mogendheid. teneinde u de Droste-artikelen te doen proeven als fabrieks-product en handels-artikel.

Zoodat, zakelijk en practisch aanvangend bij de reus.

achtige opslag-plaatsen, waar de enorme voorraden cacao- 44

• . . . ._{-~~ _._.~} " , p .~- • • • • • • •~ ^{_ . -} -~~ ^{. - -} ~_~~--..!II,• • • • • •~-~^..--_.~~~~~.L-

.

boonen opgestapeld liggen, om geleidelijk en geregeld te worden verwerkt tot cacao-poeder en chocolade-lekker·

nijen, - ik u tenslotte wil mee-voer,en n.aar den droo~ van Luilekkerland, - droom van zoetigheId en smullenJ, van flik en reep, van chocolade-bonbon tot versuIkerde cho·

coladerie.

Tot deze hoogste trap van snoep-verrukking,_na~den climax van smul-zaligheid, tot de extase van lekkernIJ, ben ik eerst gekomen, toen ik zelf stond in de Droste-monster- kamer. Een sierlijk vierkant zaaltje, gelegen in het hart der cacao- en chocolade-fabrieken van de firma. En vergetend de lange en vermoeiende fabrieks-wandeling, klimmende uit de diepste kelder·ruimten tot de hoogste ~older-ver.

diepingen ; gaande langs heete ovens _e~ verhItte smelt·

pannen; geleid door lokkende werk-rUImten, waar hon·

derden handen zich rap rt:ppen, om elk dezer getooverde zaligheden te vervolmaken naar inne~!ijken smaak en uiterlijke aantrekkelijkheid, .... achter,~uJ laten~e d~ tech·

niek van dit veelzijdig industrie·bedriJf, stond Ik hier dus van aangezicht tot aangezicht met de practische resultaten der chocolade·fabriek.

Ja! in de schatkamer van Luilekkerland zelf!

* *

•

45

WIJ AA CHOUWEN HET BRA DEN

Dit is Droste's toonkamer.

Evengoed als er netjes gerangschikt staan de over-tal·

rijke soorten cacao-boonen, elke stopflesch voorzien van een etiket, aangevend vanwaar de soort afkomstig is en uit welk tropisch gebied van onzen aardbol elk product stamt; evengoed bevat deze verleidelijke showroom een overzicht der velerlei verpakkingen, zoowel voor binnen-,

als

buitenland, voor pool-expedities als voor de heetste landen rond den evenaar bestemd.

Natuurlijk lokken er achter hun breede etalage-ruiten ook al de soorten Droste-producten, in hun ontelbare variëteiten een overzicht toonend van zoovele verschil·

lende en verscheidene chocolade-artikelen, welke met Droste's naam in den handel komen.

Doch deze zorgvuldig afgesloten toonkamer, slechts toegankelijk voor groot afnemers der fabriek, wacht ons pas als een Heilige-der-heiligen, wanneer wij de volledige vervaardiging van alle Droste-producten hebben gade- geslagen.

Dus maken we ons op voor onze wandeling door Lui·

lekkerland, op het zoet-lokkend einddoel af...

We aanschouwen het branden en het malen der cacao- boonen, en het uitpersen van den cacao-boter, - welk laatste

47

Verder en verder strekt zich de fabriekswandeling uit.

Het is als een roes van geur, waarin ge u voelt op-gaan; . als in een orgie van kleur voelt ge u verblind raken!. . Ook is er telkens de zaligheid van proef-genot, waarin ge even moogt zwelgen ....

Met zoo'n chocolade-ommanteld suikerding op den tong, en àl-soortige~maak-aandoeningenoptrekkend langs den vochtigen wand uwer wangen; met de wonderlijkste streelingen van een sidderend verhemelte, bij het lang- zaam oplossen van elk dier raadselachtig gemengde vruch- ten-essences, en het weg.smelten, kleiner en kleiner worden, dan het ongemerkt verdwijnen van uw hapje geconden.

49

wel-riekende geuren en aromen te herkennen .... Zijn het bloemen, vruchten, specerijen? ....

Tegelijk wordt uw oog getrokken door onwaarschijn- lijke massa's fijne snoeperijtjes. met behulp van vinger- vlugge meisjeshanden in artistiek.opgesierde doozen of carnets verpakt en gestrikt.

Weer andere afdeelingen warrelen langs ons heen, waar honderden andere werkstertjes bezig zijn. bonte pa- piertjes te wikkelen of te vouwen rond allerlei verleidelijk.

hedentjes.... • •

product niet alleen dient als een grondstof voor het eigen chocolade-bedrijf, maar als zoodanig ook nog aan andere chocoladefabrieken geleverd wordt. De fijne poeder- vormige cacao is tenslotte het eindproduct der cacao- fabriek, dat als de bekende Verpleegster-cacao in bussen de wereld wordt ingestuurd.

Van afdeeling tot afdeeling beginnën de diverse pro- ducten steeds meer vorm en inhoud te krijgen. De Droste·

Bikken, bij honderdduizenden en millioenen, verkrijgen hun ronding en glanzing;... de chocolade-bonbons ontvangen hun sier en tooi, hun uiteenloopende extra- smaakjes en verfijninkjes; .... de suikerwerken en biscuits krijgen hun onderdompelmg in bruine chocolade-baden;...

de chocolade·fondants, de vruchten- of likeur-bonbons worden gevuld en gedicht; ... de cacao poeiert als een nooit eindigende pulver.stroom in de automatisch te vul- len blikken bussen ....

Van het eene fabrieks-gebouw gaat het langs gangen en over bovengrondsche corridors naar het andere fabrieks·

gedeelte.W ij gaan nu door de afdeelingen. waar gesorteerd en verpakt en geëmballeerd wordt.... Reeds dringt de van pittig-zoete chocolade- en suikerdampen vervulde lucht u van alle kanten tegen!... Nieuwsgierig tracht ge elk dier

48

zoo hoog noodig; .... er bestaat een pensioen-fonds, voor het mannelijk personeel op 65-jarigen leeftijd in werking tredend, voor de vrouwen op 55-jarigen leeftijd ;....er is een weduwen-pensioeneering in voorbereiding.

Doch ook bewonderen wij de ruime en gezellige re- creatie-zaaI, met haar verhoogd podium voor muziek-uit- voeringen en gelegenheid tot voordrachten ;....wij aan- schouwen een flink-voorziene bibliotheek, waarvan in toe- nemende mate wordt gebruik gemaakt;..buiten zien we een sportveld,waar gevoetbald en ge-athletiekt.waargesport en gespurtwordt;..we vernemen van het bestaan van een eigen tooneel-club, welke onder deskundige leiding zich ter ont- spanning aan de beoefening der dramati che kunst wijdt;...

evenals een gemengd zangkoor zich ten doel stelt, de vokalé kunst te beoefen n; .... er is een reisclub ingericht voor het personeel, dat zich gaarne de kans geboden ziet, om door het maken van onderling in-elkaar-gezette buiten·

landsche vacantie-rei jes, den horizont te verruimen, de algemeene ontwikkeling uit te breiden; ... er bestaan vacantie-bepaling n van liberale trekking, te genieten van Zaterdag vóór Pink teren tot Din dagmorgen der daarop.

volgende week, zoodat het personeel, met vol b houd van loon, negen dagen vrij-af heeft, terwijl de productie

5

¹

seerde zoetigheid in den proevenden mond, - zoo pro- beert ge half in wakenden, half in zwijmelenden toestand de suprême verrukking te definieeren, welke zich van u heeft meester gemaakt ....

ü!

zoetste zaligheid van chocola!

Tot ge tenlaatste wel weer verplicht zijt, te ontwaken uit den gelukzaligen droom van cacao en suiker. En als uw hersens weer onttroebeld zijn, en de verzadigde mond is wederom in staat tot spreken, en de geprikkelde zin- tuigen raken weer genormaliseerd, - dan is er nog een ander onderdeel van het fabrieks-bedrijf, waarheen onze belangstelling wordt geleid.

Het spreekt immers vanzelf, dat bij het groeien der onderneming en het toenemen harer kracht. ook sociale voorzorgen moesten en konden worden getroffen, welke de directie voor haar per oneel noodig oordeelde.

De Droste-fabrieken kunnen in het veertigste jaar van haar bestaan wijzen op een ziekte-regeling, welke geen extra-onkosten aan het personeel oplegt. terwijl deze de eischen der nieuwe ziekte-wet voorbij- treeft; ....er is aan de onderneming een zelfstandige tandheelkundige kliniek verbonden, tot uiterst billijken prijs de menschen helpend aan mond· verzorging, juist bij dit zoete fabrieks-bedrijf

5°

Luilekkerland aan de breede oevers van het Haarlem·

sche Spaarne!

En nu gaat de heer Droste mij persoonlijk voor naar weer een ander vertrek in het moderne kantoor.gebouw,

53

••

•

gedurende dien tijd maar eens wordt onderbroken;.... er bestaat een bepaling voor een extra-uitkeering, welke sedert de instelling dezer premie totdusver geregeld van jaar op jaar kon worden uitgekeerd.

Uit de meisjes-pakzalen klinkt ons tegen de vroolijke muziek van een Philips-radio-toestel;.... wij vernemen hoe er clubjes gevormd worden voor onderricht in huis'lijke bekwaamheden en voor geestelijke ontwikkeling;....ook bestaan er plannen, om te komen tot de oprichting van een spaarkas....

En dan verwonderen we ons volstrekt niet, wanneer de directie niet zonder voldoening kan verklaren, hoe velen er onder haar personeel zijn, die reeds tal van jaren in haar dienst bleven; terwijl zelfs verschillende medewerkers en mede-werksters sedert de oprichting der zaak aan dit cacao- en chocolade-bedrijf verbonden zijn.

Lijkt dit alles inderdaad niet op Luilekkerland?

ER BESTAAT EE PEN IOENFONDS

waar de reclame-afdeeling een soort tentoonstelling heeft ingericht.

Hij merkt daarbij filosofisch op: "'t Gaat er niet alleen om, een goed artikel te produceeren ; het gaat er niet minder om, onze producten over de geheele wereld aan den man te brengen!"

En hij laat me op m'n gemak grasduinen in een bonte verzameling fabrieks-preciosa en reclame-artikelen, in plak-albums en prentenboeken, tusschen affiches en biljet- ten, foto's en knipsels, - een veertig-jarige staalkaart van Droste-energie.

54

HOOFDSTUK VIER

DROSTIANA OVER DE WERELD!

De zetel van het fabrieks-bedrijf van Droste heeft in den loop der laatste eeuwen steeds een nationale beteekenis opgehouden; en tot ons aller nationalen trots is deze al·

lengs uitgegroeid tot naam van internationalen klank.

Moet ik hier nader noemen de nationale en internatio·

nale beduidenis van Haarlem?

Of moet ik nog gewag maken van een Laurens Janszoon Coster, den veertiend'-eeuwer, die geboren in Hlarlem in

1370

en gestorven te Haarlem in den jare

1439,

aldaar als burgemeester gewoond heeft aan de Groote Markt tegen·

over het nog bestaande stadhuis;.... moet ik u spreken van de wereldberoemde uitvinding der boekdrukkunst, waar·

door de stad zijner inwoning te eeuwigen dage vermaard zal blijven in de geschiedenis van het drukkers-bedrijf;

waarbij Coster's standbeeld op de Haarlemsche Groote Markt voor landgenoot en vreemdeling de herinnering bewaart aan een der belangrijkste uitvindingen, waarop de menschelijke geest zich mag beroemen? ....Welk een vader- landsche eer!

55

* *

•

Dit oolijk knipseltje trof m' n aandacht onder de talrijke bescheiden, behoorende tot de fabrieks-bibliotheek van Droste's Cacao- en Cho oladefabrieken. Het trok m'n aan- dacht tusschen tallooze andere knipsels en documenten, welke als levende en eigene geschiedenis dezer onder·

neming in haar huis-archief worden bewaard.

'n Apart genoegen, er in te grasduinen!

Want dan hier, dan daar; verzameld in dikke plakboe- ken of in zware folianten; dan wel bijeengebracht in den vorm eener sierlijke en artistieke reeks Droste-publicaties,

57

vond ik als kranten-knipsel een bericht in den Londen·

schen

,..Sunday Express"

(van 3 November

1929),

onder den suggestieven titel

"CHOCOLATE KJNG'S VIEW OF ENGLISH GIRLS",

hoe Mr. Droste de te Haarlem resideerende "Chocolate King of Holland", zich te Londen bevond op een zaken·

doorreis naar Amerika; of zooals de Engelsche interviewer het den heer Droste zoo eigenaardig laat zeggen:

When I have seen enough chocolate eaten in London,

"

lam going to America!"

Moet

ik

gewag maken van dien anderen Haarlemschen . faam, zooals in binnen· en buitenland de producten onzer westelijke "geestgronden", dragende in het vroege voor- jaar den schoonsten en bontsten bloemenschat, door na- tuur en menschen·bekwaamheid worden gekweekt;.... is het niet Haarlem, dat als midden punt onzer bloembollen- cultuur is blijven gelden?... Welk een vaderlandsche glorie!

Doch moet ik dan niet in de derde plaats gewag maken van nog een Haarlem che beteekenis - nationaal en tevens internationaal- zooals deze stad tot domicilie is geworden voor eene cacao- en chocolade.fabrikatie, waaraan de naam verbonden werd van Droste?... Zoo wijzen we op de kaart van ederland dus deze stad aan vanw ge de Haar- lemsche drie-eenheid: Coster-Krelage-Orosie. Terwijl het buitenland, niet minder geografisch geäriënteerd, van Haar- lem spreekt als de meest typische onzer Holland che ste- den, omdat men er nog steeds zulke goede boeken drukt (Joh. Enschedé en Zonen, saluut~; ook omdat men er de lieflijkste staalkaart van voorjaars.bloemen aanschouwt;

eindelijk omdat daar de Droste·fabrikaten vandaan komen?

Welk een vaderlandsche beurt!

Want wat dit laatste betreft - en daarom gaat het immers in dit gedenkboek der veertigjarige firma Oroste-

56

DROSTE'S FLUIT ZAL BLIJVEN BLAZEN

in velerlei vorm en op allerlei gebied, wordt systematisch bewaard en geordend alles wat door de fabrieken zelve wordt gepubliceerd, doch tegelijk

ook

alles wat over het fabrikaat mocht verschijnen. - zoowel in gedrukten of geschreven, in directcn of indirecten vorm, hetzij officieel of officieus, bijwijze van plechtig testimonium danwel als amikale getuigenis.

Hier bijvoorbeeld is de ongevraagde aanteekening van den Haarlemschen dichter-zanger Speenhoff, afscheid ne- mend voor een Indische kunst-tournee, die aldus toe-zingt z'n dierbaar Haarlem (ai! daar vergat ik naast Coster·Kre- lage-Droste waarachtig als vierde klassieke figuur aan dit

plaatselijk drietal toe te voegen ons aller Koos?:

En de wereld wentelt verder En de trom zal immer gaan En de Z<lete Damiaaljes Zullen wiegend blijven slaat.;

Coster blijft zijn letter toonen Midden in het straat-geluid, En de trouwe Stads-editie Komt maar eIken middag uit;

Droste's

fluit zal blijven blazen ....

59

Ol

Zoo betrekt een poëet in z'n dichterlijke visie verschil- lende Haarlemsche heerlijkheden bij het weemoedig

af-

scheid naar verre gewesten! Hoe treft te sterker zoo'n Speenhoffs versje, waar immers onze volks-dichter juist bij voorkeur de culinaire genietingen des levens zoozeer weet te verheerlijken!....

Maar, - zoo vragen we ons

af -

zou het Koos' Indische reis niet aanmerkelijk hebben verzacht en verzoet, indien hij bijvoorbeeld van te voren in dit Droste-album had gebladerd,om te ervaren, dat het toevallig ook Indië is, waar zulke overheerlijke cacao als koloniaal product gekweekt wordt?

• •

•

Zoo brengt ons het een tot het ander...

Want verdiept in deze aantrekkelijke tentoonstelling van wat men zou willen noemen: "Drostiana", blader ik zelfsalin een ander Droste-album, dragende den naam van

..Indië".

Het is een der velerlei reclame-uitgaven der firma, waarbij zij door het zoo-populaire plakplaatjes-stelsel de aandacht van het publiek op haar verschillende produc- ten vestigt.

In het album

,.Indië"

wordt een beschrijving gegeven

60

van de inheemsche bevolking van Nederlandsch-Indië en van hare beschaving; de tekst is van de hand van

J.

^{C. Lam-}

ster, terwijl Professor Dr.

J.

C. van Eerde voor dit werk zijne belangstelling toonde; de gekleurde illustraties en tekst-teekeningen zijn van den kunstschilder H.

J.

^Wolff

afkomstig.

Inderdaad een prachtwerk, dat zoowel onder het pu- bliek in Nederland, doch niet minder in zijn Engelsche vertaling ook in het buitenland, allerwege door zijn uit- nemenden tekst-inhoud en typografische verzorging, als vanwege zijn rijke verluchting als plaatjes-album om het zeerst is geprezen. Getuige eene aanhaling uit het bekende tijdschrift

"Nederlandsch-Indië -Oud en Nieuw"

(Afl. Septem- ber

1929)'

waaraan wij o.a. ontleenen:

"In haar voorwoord windt de firma Droste er geen doekjes om, dat zij met deze uitgave bedoelt propaganda voor haar artikelen. Bereikt zij daarmede haar doel, dan wordt tevens toch door haar een ander belang gediend, namelijk de verspreiding van betrouwbare kennis omtrent de inheemsche bevolking van Nederlandsch-Indië onder alle lagen van het Nederlandsche volk. Wij ~.enschen aa~

dit sympathieke boek een zoo groot mogelIjke verspreI- ding toe, in verband met de groote waardeering voor deze

61

een bus cacao-poeder naast een geurig-dampenden kop cacao. En als haar chaperon maakt tegelijk z'n potsierlijke buiging dat koddig kereltje, de alom·geziene Droste·flik, boven het uitstaand Pierrot.kraagje z'n glimlachend snuit, gespillebeend en het punthoedje ter hand, terwijl z'n rond buikje, met witte letters op zwarten achtergrond slechts als naam draagt:

Droste.

En de revue zouden dan verder moeten passeeren al die vele en velerlei andere geteekende reclames, - zoo'n luchtig krabbeltje voor de Droste·toffee's; ... al die aardige kindervoorstellingen, geïnspireerd op het eeuwig Droste- motief;.... de reeks Paascheitjes opsommend de verschil- lende lekkernijen, als vruchten-crême, advocaat, zachte crême, gianduja, kersen, crême-de-caraque;...de modern- gestyleerde Droste·Kerstboom met als kerstspreuk "altijd welkom" ;...de andere zoo traditioneele, daarom niet min- der modern opgevatte teekening van den geruiterden en gemijterden Sinterklaas, aankondigend z'n chocolade-let- ters, pastilles en bonbons ....

Teveel, veel teveel om ze alle afzonderlijk op te noe- men! En bovendien zijn de meeste dezer kunst·adverten- ties en reclame-posters verzameld en gebundeld in af- zonderlijke uitgaven. Zoodat ons een uitnemende illu-

63

Wanneer men eenmaal aanvangt met zoo'n intieme ten- toonstelling, bibliografisch overzichtelijk en aanschouwe- lijk makend _~etgeen in den loop van veertig jaar als propa- ganda.materIaal door de kunstzinnige directie gepubli- ceerd en verspreid is, dan kunnen het slechts enkele grepen zijn, teneinde naarbuiten een indruk te wekken van het vele wat op dit gebied als typische Droste-reclame verscheen.

Dan liggen daar als oudste herinneringen voor ons de

~el-b~kendevoorstellingen van het aardige verpleegster- tJe, wlt·gekapt en zwart.gejurkt, dragend op een blaadje

62

* *

•

inderdaad zeer toe te juichen uitgave,waarmede zoowel de firma Droste als de schrijver van den tekst en de vervaar·

diger van de illustraties alle eer hebben ingelegd."

Deze aanhaling verooriooven we ons over het album

"Indië".

Op dezelfde wijze zouden soortgelijke prijzende en waardeerende besprekingen zijn aan te halen naar aan·

leiding der verschijning van nog andere albums; wij denken bijv. aan het, in 1914 verschenen, eveneens door de firma Droste met reclame·doeleinden uitgegeven"

Vlassenboek".

DE RECLAME

stratie wordt gegeven van de hiervoren reeds aangehaalde 6rma-Ieuze:

,,'t Gaat er niet alleen om, een goed artikel te producee- ren; het gaat er niet minder om, onze producten over de geheele wereld aan den man te brengen!"

Dat de firma Droste haar omvangrijke reclame-cam- pagne, eigenlijk van den aanvang af, gedurende veertig jaar heeft volgehouden, en steeds tot iets wist te maken wat zoowel aantrekkelijk als artistiek uitviel, is een afzon- derlijke aanteekening dezerzijds waard. Zoo wordt het bladeren door elk dezer reclame-verzamelingen tot waar- lijk kunstzinnig genot.

* *

•

Misschien dat het onderdeel dezer geïmproviseerde Droste-tentoonstelling- betrekking hebbend op persoon·

lijke getuigschriften uit het geheele binnenland, daarnaast minstens even talrijk uit alle vijf werelddeelen, inderdaad van de meest-verwijderde hoeken van den aardbol- voor de waarachtige Droste-vrienden de grootste bekoring bezit. Hieruit blijkt eerst recht, hoe de fahrieksproducten niet alleen overal gewaardeerd en geprezen worden van·

65

wege hun smaak en kwaliteit, doch ook hoezeer de voedende en opwekkende waarde dezer cacao en choco- lade erkend wordt door tal hunner geregelde gebruikers, ja! hoe hoogelijk ze zelfs verheerlijkt worden vanwege hun genees- en heil.brengende kracht!

Daar staan dan, ergens geplaatst op de lange tafels - waar zoogoed mogelijk voor den samensteller van dit album uitgestald liggen al deze papieren getuigenissen- natuurlijk ook als stuk-van-overtuiging, neen! laat ik liever noemen als: fabrieks-symbool de aardige kop-en-schotel, ook de beige-met-bruine cacao-ketel, welke als reclame- artikel in onnoemelijke hoeveelheden verspreid zijn.

Doch vóóral trekt mijn aandacht - en aan dit bijna grap- pig voorwerp hecht zich tenslotte mijn volle belangstel- ling, - zooals daar op tafel staat als dierbaar historisch document een oude... pan.

Het is dezelfde pan, reeds een halve eeuw geleden door de stichters van het tegenwoordige Droste-bedrijf ge- bruikt, om in het eerste werkplaatsje in de Haarlemsche Groote-Houtstraat een toen·al gerenommeerd cacao·pro- duct te vervaardigen.

Een meer dan veertig jaar oude, steeds in eere gehou- den, aller-bejaardste cacao-pan ....

66

En als we dit boek op de eerste bladzijde zouden willen sieren met een alom-populair citaat, aanhalend Shakes- peare's: "What

is

in a name?", dan willen we op de laatste bladzijde dit nieuwste Droste·album typeeren met een citaats-wijziging, aldus:

"Wat uit zoo'n oude Droste-pan

"Te voorschijn komen kan!"

PRINTED AND MADE IN HOLLAND JOH. ENSCHP.Dt! EN ZONEN, HAARLEM