Uit de opsomming dezer verscheidene ingrediënten-welke aromatische bestanddeelen eerder dienden, om den fijnen chocoladesmaak te bederven dan te vered~len -moet het opvallen, dat al zulke producten eveneens In ons Oost-Indië in rijken mate werden aangetroffen. Doch tege-lijkt vraagt om vermelding, dat sedertonheu~'lijketijden de cacao-boom ook in ons Aziatisch tropen-gebied voorkomt;
33
"Ende als sy van dese vrugt drancken willen maken, soo nemen sy sooveel hun goet dunckt, leggen 't in een aerden pot, droogen 't op vuur, ende malen 't met de steenen (daer sy meel tot broot mede malen); dan doen sy dit ge-broken meel in hun drinck-vaten, dewelcken syn op de maniere gelyck of 't waren halve kalebassen; dese drinck.
schalen wassen op zekere boomen, die men overal in 't vlacke landt van Indiën vindt."
Hij vervolgt z'n genoeg'lijke uiteenzetting aldus:
"Dit meel temperen se allengskens met water, ende doen 'r somtyts van hun peper by; daarna drincken sy dit alsoo, hetwelck veeleer gelyckt dranck voor varkens als voor menschen (foei! vriend Vermanden~.Syne smaeck is wat bitter,het verslaet den dorst en ververscht het lichaem, doch en maeckt niet droncken" (wat zei ik u straks over 's heeren Mulier's Haarlemsche jeugd-raadgevingen?).
Later wordt er suiker aan toegevoegd, teneinde den hinderlijk bitteren smaak te verdrijven. Want inmiddels is het gebruik van cacao als genot- en voedingsmiddel al-lang naar Europeesche landen overgebracht.
Aanvankelijk wordt het cacao-product niet als drank aangewend, doch vanuit het Spanje dier jaren verspreidt zich het cacao-gebruik in den vorm van chocolade-koekjes,
3
2IN DE BEKEN DE BALEN
ja! er zelfs uitnemend gedijt. Ook werd de kwaliteit onzer Java-cacao door kenners steeds om het zeer t geprezen.
Dit zijn voldoende redenen, opdat men zich, voorloo-pig voornamelijk nog op het hoofd-eiland Java, ginds steeds meer begint toe te leggen op intensieve cacaocul-tuur; waarvan momenteel door Java ongeveer een vijftigste deel der totale wereld-opbrengst wordt geproduceerd.
Dat het cijfer niet hooger is, moet toegeschreven worden aan het riskante van dit culture-bedrijf. Want onze cacao-boom is een uiterst gevoelig gewas, sterk onderhe-vig aan klimaat-wisseling en zeer vatbaar voor planten-ziekten. Nadat in het begin dezer eeuw te Salatiga een proef-station werd opgericht, teneinde de sterkste en beste variëteiten uit te zoeken, en de ziekte-verschijnselen
~et succes te bestrijden, kon eerst worden gesproken van een vrucht-dragend nieuw Indisch gewas op eigen kolo-nialen bodem.
En wie het voorrecht heeft gehad, dit deel van ons Groot-Nederland te hebben bezocht en bereisd,.die zal met ingenomenheid kennis hebben genomen van de zoo gunstige omstandigheden, waaronder deze cultuur in ons Oost-Indië wordt uitgeoefend!
De cacao-boom immers verlangt een warm, gelijkmatig
35
klimaat, benevens vruchtbaren, poreusen grond. Slechts tegen een tè felIen tropischen zonneschijn dient hij be-schermd te worden; vandaar dat in cacaotuinen bij voor.
keur de dadap-boom als schaduwgever wordt bijgeplant.
* *
..
. V~rlangt ge ook iets te vernemen omtrent de eigenlijke wmnmg van de, voor ons artikel onontbeerlijke cacao-boonen?
Ziehier dan in het kort een beschrijving van groei en ontwikkeling van de cacao.
~e zade~ worden in mandjes te kiemen gelegd, om als
~Ieme plantjes met mand-en-al te worden uitgeplant. Die Jongewortels hebben stuw-en groeikracht genoeg om door het mandje heen te groeien, terwijl het gevlochten mandje zelf al spoedig in den vochtigen bodem verdwijnt. Betrek-kelijk nog jong, beginnen de boompjes al vruchten te drag~~.Tweemaal per jaar, in Mei en Juni, vervolgens in het tIjdvak van October tot December vindt dan de pluk plaats.
Deze vruchten zijn groot en lijken naar het uiterlijk het meest op onze hollandsche komkommers; in verschen toestand zijn de cacao-vruchten langwerpig, ongeveer 20
36
centimeter lang, en van voorkomen vleezig; ze zijn voor-zien van een tiental overlangsche ribben, met een kleur, wisselend tusschen rood en geel. In den schil bevinden zich vijf rijen zaden, ten getale van een 30 tot 40-tal; omgeven door een slijmachtig vruchtmoes.
Het plukken behoort precies op den goeden tijd te geschieden; omdat onrijpe vruchten een slechte kwaliteit opleveren, terwijl overrijpe vruchten na de bereiding tot gruis verpulveren.
De behoorlijk rijpe vruchten worden met een mes door de inlander , mannen en vrouwen, van den stam of tak gesneden. Dan worden de schillen geopend; waarna de pitten in groote bakken gedurende een etmaal aan een gis-tingsproces mo ten worden onderworpen. Het suikerhou-dende vruchtmoes verdunt hierbij en vloeit vanzelf weg, zoodat de boonen geschikt zijn, om gewasschen en ge·
droogd te worden.
En het is onze blakerende tropen-zon, welke voor dit natuurlijk proces zorg-draagt; want de boonen liggen zoo-maar in dunne lagen uitgespreid, af-en-toe met een houten schoffel omgewerkt, en verder blootgesteld aan het gloeiend
"oog van den dag" (de maleische uitdrukking voor "zon"
gebruikt immers deze, waarlijk dichterlijke beeldspraak!).
37
.. *
'"
Intusschen werd dit hoofdstuk over cacao·boom en cacao·boon lang genoeg. En nadat we aldus de geschie-denis hebben verteld van ons 16de·eeuwsch product tot in den tegenwoordigen tijd, verlangen de lezers er on-getwijfeld naar, de eigenlijke fabriekmatige bereiding der cacao in de Droste·fabrieken van nabij te aanschouwen.
39
gering deel van den geheelen wereld-oogst. In 1910 werden ruim 2500 ton cacao-boonen naar Europa van Indië uitge-voerd. Als gevolg van den toen intredenden "rubber-boom" (men begrijpe echter goed, dat hier eerder sprake is van een "boom" in rubber dan van een"rubber-boom"~, maakten in de toen volgende jaren heel wat cacao-tuinen plaats voor hevea-aanplant. Na den wereld-oorlog is echter de cacao-productie op Java weer voortdurend stijgend.
En wellicht is het in dit Droste-boek de plaats, den wensch uit te spreken, dat in komende jaren ook in onze Indische buiten-bezittingen door den Nederlandschen ondernemings-geest de zoo belangrijke cacao-cultuur op ruimen schaal moge worden toegepast.omdat in onze over-zeesche bezittingen àlle voorwaarden aanwezig zijn, om een aller-beste grondstof voor onze cacao· en chocolade-fabrieken te leveren.
Werkt echter de invloed der zon niet snel genoeg-een natuurlijk zonne-bad eischt van 8 tot 10 dagen - dan worden de boonen, na eerst enkele dagen aan de zon te zijn blootgesteld geweest, verder in het drooghuis met verhitte lucht na-behandeld. En deze kunstmatige bewer-king is van groot belang. omdat daardoor de aroma, welke immers de cacao·geur aan het latere product verleent, aldus het best bewaard blijft.
* *
"
De sorteering heeft vervolgens met veel zorg plaats.
In de bekende balen van ongeveer 60 kilo worden de cacao-boonen dan naar Europa verscheept, teneinde "aan de markt" te worden gebracht. Tenzij de partijen - zooals dikwijls geschiedt - reeds "zeilende" zijn verkocht. De af-levering heeft in zoo'n geval. met overlading te Amsterdam, rechtstreeks naar den fabrieks-wal aan het Spaarne plaats.
Partijen,' welke door overgrooten aanvoer op de fabrieks-zolders geen plaats meer kunnen vinden, worden in een der Amsterdamsche veemen opgeslagen, tot de fabriek nieuwen aanvoer noodig acht.
Zooals echter hiervoren reeds werd opgemerkt,bedraagt de productie van prima Java-cacao slechts een betrekkelijk
38
HAARLEM
HOOFDSTUK DRIE
IN DROSTES LUILEKKERLAND
Al dadelijk viel ik met de deur in huis.
Waarom zou
ik
er om jokken? ... In m'n brief aan den directeur der Haarlemsche Droste-Fabrieken schreef ik immers, bij wijze van smakelijke inleiding tot dit choco-lade-boek, hoe ik al als aankomende Haarlemsche jonge-ling, een herinnering puttend uit mIjn vlegeljaren van lang-geleden, zekere voorkeur toonde voor dezulke genietingen des levens, welke met een te grof woord aangeduid plegen te worden als "snoepen".Komaan! laten we dit woord mogen blijven gebrui-ken; - al zal iedereen, met eenig begrIp toegerust van het-geen behoort tot het cacao- en chocolade-bedrijf,w Iweten, dat hieraan nog heel andere voorwaarden verbonden zijn dan uitsluitend ....snoeperij!
Hoe-dan-ook, nu ik
als
auteur zeker recht mag laten gel-den, van d'eigen voorkeur voor persoonlijke smakelijk-heden te getuigen, wil ik er graag voor uitkomen, niet slechts in m'n Haarlemsch jeugdverleden, doch tot den41
'"
•
'"Toch zijn er bepaalde soorten snoepers n ... snoepers;
evengoed als er zeer bepaalde vari"teiten bestaan van chocolade-lekkernijen èn chocolade-versnaperingen! Reeds
43
reeds bestaat? - even-lang heeft men getracht, dit ver·
langen te bevredigen.
Reeds mocht ik in ons vorig hoofdstuk geschiedkundig vastleggen, hoe inmiddels door vele eeuwen heen aller-lei chocolade-lekkernij werd vervaardigd; aanvankelijk in Amerika, later in Europa, vervolgens in de overige wereld·
deelen. Overal waar zich slechts rnenschen vestigden, be-gaafd met zekere beschaving en van een bepaald goeden smaak, - daar ontstonden ook fabriekmatige snoeperijen.
En omdat aldus wel-duidelijk is gebleken, dat deze echt-menschelijke zwakheid - en toegegeven tevens, dat van àl onze velerlei zwakheden de snoeplust de minst gevaarlijke en vergeeflijkste mag geacht worden; ook al heet het "wie snoept wordt later een dief"? - nu-eenmaal onafscheidelijk verbonden is aan ons algemeen mensch-zijn, herhaal ik de reeds eenmaal afgelegde biecht, dat ik mijn plaats inneem, ja! opeisch tusschen het zoo rijkelijk geschakeerd gezelschap van wereld-snoepers.
gezonden dag van heden nog steeds van zoo'n snoepje te zijn blijven houden ...
200'n echte DrosteHik, 'n fijne bonbon, en niet te ver-geten zoo'n geurige kop "Verpleegster"-cacao, vormen steeds voor mij een waarachtige aantrekkelijkheid. Ik ben nog-altijd der meening toegedaan, dat 'n fijn snoeperijtje, op de punt van den tong geproefd, niet slechts onzen materieelen smaak, niet minder onzen on-rnaterieelen smaak veredelt... Zelfs verkondig ik zonder voorbehoud de stelling, dat er smulnuances bestaan, welke ons zintuig, zetelend in het verhemelte, kunnen omhoog-voeren naar een hemel van zaligheid.
Inderdaad ontmoeten we soms onverwachte délices van proefgenot, ons uit de meest alledaagsche nuchterheid plotseling verplaatsend in een roes van verfijnd smul-ge-not. En er bestaan hapjes en smakjes, proefjes en snoepjes, welke eensklaps voor den verfijnden genieter eene nog onbekende wereld van heerlijkheid kunnen ontsluiten ....
Ik erken, met vertrouwen in onze samenhoorigheid, dat ik in dit opzicht niet allèèn op de wereld sta. Want zoolang de menschheid om mij heen behept is geweest met snoeplust - en wie kan me wel zeggen van wanneer, in historischen zin, deze echt-menschelijke eigenschap
42
II
,I
I'
I"
'~--
- - -
-~-legde ik tegenover u en mijzelf vast, hoe hier bepaalde nuances voorkomen, - nuances zoowel wat de streeling onzer proef.zintuigen aangaat, als naar den aard van het-geen wij zintuigelijk verorberen.
0, er zijn grove en onbehouwen snoepers; ook zijn er veredelde snoepsters. De smaak i~ zulk een edel zintuig!
Dus heeft men dit zintuig met het volle verstand steeds hooger te veredelen. Want evengoed als er snoepers en snoepgoed zijn, - evengoed bestaan er chocolade-fabrieken en chocolade-experts.
Liever dan een heftig betoog te houden tegen ondeug-delijke snoeperij, verwacht ik beter effect van een zoete verheerlijking van deugdelijk snoep-fabrikaat. Inderdaad tracht de Droste.onderneming zich op dit gebied steeds meer te vervolmaken. Tegelijk verhoogt zij aldus ons proef-vermogen.
Wanneer ik dus als titel voor dit hoofdstuk heb geko-zen de suggestieve benaming van het klassieke Luilekker-land, dan leid ik u door het Haarlemsche filiaal dezer culi-naire Groot-Mogendheid. teneinde u de Droste-artikelen te doen proeven als fabrieks-product en handels-artikel.
Zoodat, zakelijk en practisch aanvangend bij de reus.
achtige opslag-plaatsen, waar de enorme voorraden cacao-44
• . . . .-~~ _._.~ " , p .~- • • • • • • •~ _ . - -~~ . - - ~_~~--..!II,• • • • • •~-~..
--_.~~~~~.L-.
boonen opgestapeld liggen, om geleidelijk en geregeld te worden verwerkt tot cacao-poeder en chocolade-lekker·
nijen, - ik u tenslotte wil mee-voer,en n.aar den droo~ van Luilekkerland, - droom van zoetigheId en smullenJ, van flik en reep, van chocolade-bonbon tot versuIkerde cho·
coladerie.
Tot deze hoogste trap van snoep-verrukking,na~den climax van smul-zaligheid, tot de extase van lekkernIJ, ben ik eerst gekomen, toen ik zelf stond in de Droste-monster-kamer. Een sierlijk vierkant zaaltje, gelegen in het hart der cacao- en chocolade-fabrieken van de firma. En vergetend de lange en vermoeiende fabrieks-wandeling, klimmende uit de diepste kelder·ruimten tot de hoogste ~older-ver.
diepingen ; gaande langs heete ovens e~ verhItte smelt·
pannen; geleid door lokkende werk-rUImten, waar hon·
derden handen zich rap rt:ppen, om elk dezer getooverde zaligheden te vervolmaken naar inne~!ijken smaak en uiterlijke aantrekkelijkheid, .... achter,~uJ laten~e d~ tech·
niek van dit veelzijdig industrie·bedriJf, stond Ik hier dus van aangezicht tot aangezicht met de practische resultaten der chocolade·fabriek.
Ja! in de schatkamer van Luilekkerland zelf!
* *
•
45WIJ AA CHOUWEN HET BRA DEN
Dit is Droste's toonkamer.
Evengoed als er netjes gerangschikt staan de over-tal·
rijke soorten cacao-boonen, elke stopflesch voorzien van een etiket, aangevend vanwaar de soort afkomstig is en uit welk tropisch gebied van onzen aardbol elk product stamt; evengoed bevat deze verleidelijke showroom een overzicht der velerlei verpakkingen, zoowel voor binnen-,
als
buitenland, voor pool-expedities als voor de heetste landen rond den evenaar bestemd.Natuurlijk lokken er achter hun breede etalage-ruiten ook al de soorten Droste-producten, in hun ontelbare variëteiten een overzicht toonend van zoovele verschil·
lende en verscheidene chocolade-artikelen, welke met Droste's naam in den handel komen.
Doch deze zorgvuldig afgesloten toonkamer, slechts toegankelijk voor groot afnemers der fabriek, wacht ons pas als een Heilige-der-heiligen, wanneer wij de volledige vervaardiging van alle Droste-producten hebben gade-geslagen.
Dus maken we ons op voor onze wandeling door Lui·
lekkerland, op het zoet-lokkend einddoel af...
We aanschouwen het branden en het malen der cacao-boonen, en het uitpersen van den cacao-boter, - welk laatste
47
Verder en verder strekt zich de fabriekswandeling uit.
Het is als een roes van geur, waarin ge u voelt op-gaan; . als in een orgie van kleur voelt ge u verblind raken!. . Ook is er telkens de zaligheid van proef-genot, waarin ge even moogt zwelgen ....
Met zoo'n chocolade-ommanteld suikerding op den tong, en àl-soortige~maak-aandoeningenoptrekkend langs den vochtigen wand uwer wangen; met de wonderlijkste streelingen van een sidderend verhemelte, bij het lang-zaam oplossen van elk dier raadselachtig gemengde vruch-ten-essences, en het weg.smelten, kleiner en kleiner worden, dan het ongemerkt verdwijnen van uw hapje geconden.
49
wel-riekende geuren en aromen te herkennen .... Zijn het bloemen, vruchten, specerijen? ....
Tegelijk wordt uw oog getrokken door onwaarschijn-lijke massa's fijne snoeperijtjes. met behulp van vinger-vlugge meisjeshanden in artistiek.opgesierde doozen of carnets verpakt en gestrikt.
Weer andere afdeelingen warrelen langs ons heen, waar honderden andere werkstertjes bezig zijn. bonte pa-piertjes te wikkelen of te vouwen rond allerlei verleidelijk.
hedentjes.... • •
product niet alleen dient als een grondstof voor het eigen chocolade-bedrijf, maar als zoodanig ook nog aan andere chocoladefabrieken geleverd wordt. De fijne poeder-vormige cacao is tenslotte het eindproduct der cacao-fabriek, dat als de bekende Verpleegster-cacao in bussen de wereld wordt ingestuurd.
Van afdeeling tot afdeeling beginnën de diverse pro-ducten steeds meer vorm en inhoud te krijgen. De Droste·
Bikken, bij honderdduizenden en millioenen, verkrijgen hun ronding en glanzing;... de chocolade-bonbons ontvangen hun sier en tooi, hun uiteenloopende extra-smaakjes en verfijninkjes; .... de suikerwerken en biscuits krijgen hun onderdompelmg in bruine chocolade-baden;...
de chocolade·fondants, de vruchten- of likeur-bonbons worden gevuld en gedicht; ... de cacao poeiert als een nooit eindigende pulver.stroom in de automatisch te vul-len blikken bussen ....
Van het eene fabrieks-gebouw gaat het langs gangen en over bovengrondsche corridors naar het andere fabrieks·
gedeelte.W ij gaan nu door de afdeelingen. waar gesorteerd en verpakt en geëmballeerd wordt.... Reeds dringt de van pittig-zoete chocolade- en suikerdampen vervulde lucht u van alle kanten tegen!... Nieuwsgierig tracht ge elk dier
48
zoo hoog noodig; .... er bestaat een pensioen-fonds, voor het mannelijk personeel op 65-jarigen leeftijd in werking tredend, voor de vrouwen op 55-jarigen leeftijd ;....er is een weduwen-pensioeneering in voorbereiding.
Doch ook bewonderen wij de ruime en gezellige re-creatie-zaaI, met haar verhoogd podium voor muziek-uit-voeringen en gelegenheid tot voordrachten ;....wij aan-schouwen een flink-voorziene bibliotheek, waarvan in toe-nemende mate wordt gebruik gemaakt;..buiten zien we een sportveld,waar gevoetbald en ge-athletiekt.waargesport en gespurtwordt;..we vernemen van het bestaan van een eigen tooneel-club, welke onder deskundige leiding zich ter ont-spanning aan de beoefening der dramati che kunst wijdt;...
evenals een gemengd zangkoor zich ten doel stelt, de vokalé kunst te beoefen n; .... er is een reisclub ingericht voor het personeel, dat zich gaarne de kans geboden ziet, om door het maken van onderling in-elkaar-gezette buiten·
landsche vacantie-rei jes, den horizont te verruimen, de algemeene ontwikkeling uit te breiden; ... er bestaan vacantie-bepaling n van liberale trekking, te genieten van Zaterdag vóór Pink teren tot Din dagmorgen der daarop.
volgende week, zoodat het personeel, met vol b houd van loon, negen dagen vrij-af heeft, terwijl de productie
5
1seerde zoetigheid in den proevenden mond, - zoo pro-beert ge half in wakenden, half in zwijmelenden toestand de suprême verrukking te definieeren, welke zich van u heeft meester gemaakt ....
ü!
zoetste zaligheid van chocola!Tot ge tenlaatste wel weer verplicht zijt, te ontwaken uit den gelukzaligen droom van cacao en suiker. En als uw hersens weer onttroebeld zijn, en de verzadigde mond is wederom in staat tot spreken, en de geprikkelde zin-tuigen raken weer genormaliseerd, - dan is er nog een ander onderdeel van het fabrieks-bedrijf, waarheen onze belangstelling wordt geleid.
Het spreekt immers vanzelf, dat bij het groeien der onderneming en het toenemen harer kracht. ook sociale voorzorgen moesten en konden worden getroffen, welke de directie voor haar per oneel noodig oordeelde.
De Droste-fabrieken kunnen in het veertigste jaar van haar bestaan wijzen op een ziekte-regeling, welke geen extra-onkosten aan het personeel oplegt. terwijl deze de eischen der nieuwe ziekte-wet voorbij- treeft; ....er is aan de onderneming een zelfstandige tandheelkundige kliniek verbonden, tot uiterst billijken prijs de menschen helpend aan mond· verzorging, juist bij dit zoete fabrieks-bedrijf
5°
Luilekkerland aan de breede oevers van het Haarlem·
sche Spaarne!
En nu gaat de heer Droste mij persoonlijk voor naar weer een ander vertrek in het moderne kantoor.gebouw,
53
••
•
gedurende dien tijd maar eens wordt onderbroken;.... er bestaat een bepaling voor een extra-uitkeering, welke sedert de instelling dezer premie totdusver geregeld van jaar op jaar kon worden uitgekeerd.
Uit de meisjes-pakzalen klinkt ons tegen de vroolijke muziek van een Philips-radio-toestel;.... wij vernemen hoe er clubjes gevormd worden voor onderricht in huis'lijke bekwaamheden en voor geestelijke ontwikkeling;....ook bestaan er plannen, om te komen tot de oprichting van
Uit de meisjes-pakzalen klinkt ons tegen de vroolijke muziek van een Philips-radio-toestel;.... wij vernemen hoe er clubjes gevormd worden voor onderricht in huis'lijke bekwaamheden en voor geestelijke ontwikkeling;....ook bestaan er plannen, om te komen tot de oprichting van