Isaac la Peyrère
Vertaald door: Simon de Vries
bron
Isaac la Peyrère, Nauwkeurige Beschrijvingh van Groenland (vert. Simon de Vries). J.C. ten Hoorn, Amsterdam 1678
Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/peyr012nauw01_01/colofon.php
© 2015 dbnl
Naeuw Keurige BESCHRYVINGH vanOUDenNIEUWGROEN-LAND,
Nauwkeurige Beschrijvingh van
Groenland
Aen Heer De La Mothe Le Vayer;
Verdeelt in twee Boecken, 't Eerste van 't
Oud (nu verloome) Groenlandt,
Gelegentheyd; Vindinghswijs; Besettingh met Inwooners; Beschrijvingh;
Vrughtbaerheyd; Gewassen, Dieren, Zeewonderen, &c.
't Tweede van 't
Nieuw (door 't soecken van 't Oud' gevondene) Groenland, Beschrijvingh;
eygenschap der Wilde, en veel andere aenmercklijke saken.
Nevens 't kort begrijp der seldsaeme Reysen, gedaen om Oud-Groenland weer te vinden door M. Forbeisser uyt Engelland, in 't Jaer 1577. Door Gotzke Lindenauw uyt Deenemarcken, in de Jaeren 1605. en 1606. Door Karsten Richards, in 't Jaer 1601. Door 't Groenlandsch Geselschap te Koppenhagen, in 't Jaer 1636.
Met aenhangingh van 't Dagh-verhael der wonderlijcke Bejegeningen des Deenschen Hoofdmans Johan Munck, in 't soecken van een wegh tusschen Groenland en America nae Oost-Indien: Gelijck oock van den korten Inhoud en seldsaeme gevallen der Hollandsche en Zeeuwsche Scheeps-uytrustingh nae Nova Zembla, gedaen ten selven eynde: Der ontmoetingen van seven persoonen, noch seven, en noch andere seven, gebleven op Spitsbergen, om aldaer t'overwinteren, e.s.v.
Vertaeld, en met veelerley Historische Byvoeghselen doorgaens vergroot, door S.
de V.
t' Amsterdam, by JAN CLAESZ. ten HOORN, Boeckverkooper tegen over 't Oude Heeren
Logement. 1678.
Aen den Leeser.
Waerde Vrienden,
TErwijl ick besigh ben met verscheydene groote wercken, quam tot my in de voorledene Wintersche avonden seecker Vriend met de Beschrijvingh van Oud en Nieuw-Groenland, in de Hooghduytsche Tael in druck vervaerdighd volgens 't Fransche Voorschrift, my versoeckende, dat ick dit Uytlandsch Maecksel een Neerlandsch Kleed wou aentrecken. Vermits nu de Koude der gedaghte Wintersche Avonden my somtijds van mijne Boeck-kamer beneden nae dan Haerd drongh, alwaer ick, tot de voortsettingh der genoemde groote Wercken, geen grooten daer toe vereyschten Omslagh van Boecken ontrent my kon hebben, soo heb ick sijne begeerte niet willen afslaen, maer de tijd, welcke ick moest doorbrengen om my wat te warmen, oock besteed in deese Vertaelingh van 't Beright eens kouden Gewests.
Onsen Drucker deese Groenlandsche Beschrijvingh gesien hebbenden, was niet onbillijck van gevoelen, dat deselve aen u, waerde Vrienden, door sijne Druck-perssen behoorde gemeen maeckt te zijn; doch versoght my, om 't kleyne Werckje wat grooter te doen worden, hier en gintsch eenige Historische Byvoeghselen te willen inlassen;
oock daer aghter aen te stellen 't Kort begriip der eerste Schipvaerden van de Hollanders nae Nova Zembla, om de Doortoght nae Indien te vinden, nevens d'andere dingen, welcke den Korten Inhoud der Hoofdstucken, achter deese Voor-reden gesteld, u sal aenwijsen.'k Heb hem hier in geerne te wil geweest, en alsoo stracks uyt de Pen geworpen een kleyn gedeelte van 't geen mijne geheugenis in grooter meenighte had konnen voortbrengen; en alsoo koomd u nu ter
hand dit t'saem-gevoeghd Werckje.
Gy sult hier, onder meer andere dingen,sien voorgesteld Een Verlooren Land, 't welck, indien 't weer hervonden kon worden, de vinders een groot voordeel sou toebrengen. Ghy sult hier vinden, wat al moeyte tot deese vindingh is aengewend, en te gelijck oock om den soo seer gewenschten Doortoght nae Indien te moogen uytvorsschen: Doch tot noch toe te vergeefs. Ghy sult derhalven lightlijck konnen bemercken de bynae onverwinlijcke swaerigheyd, welcke sal verhinderen, oyt tot 't een of 't ander te sullen geraecken: Maer te gelijck oock, dat'er geen onmogelijckheyd blijckt. 'k Wil niemand aenraeden, met soo groote onkosten weer op nieuws sigh t'onderwinden, 't geen alreeds soo veele misluckt is. Echter derf ick dit seggen, indien'er eenige voornaeme Persoonen waeren, welcke niet soo seer saegen op de geweldige vermeerderingh haerer Goederen, als op 't roemlijck voornemeen, van verloorne Landen weer op te soecken, datse haere naemen in 't Boeck der Eeuwigheyd souden inlijven; 't sy datse vonden 't geense soghten, of oock selfs dan, als haer bestaen vrughteloos uytviel: Want het voorneemen van groote saecken, alsse eerlijck, en 't Gemeene best nut sijn, is altijd prijslijck, schoonse haer eynd niet konnen bereycken.
Veele dingen sullen u hier bejegenen, die waerlijck aenmerkens waerdigh sijn, en verder nae gedaght konnen werden: Andere, die u een Historisch vermaeck sullen aenbrengen. Noch andere, die u tot verwonderingh sullen bewegen. Maer vermits de Beschrijvingh kort is, soo ben ick niet voorneemens in deese Voor-reden breeder gewagh hier van te maecken. Ick vertrouw, dat dit Werckje van u, waerde Vrienden, in gunst sal aengenoomen worden. En hier meê eyndigende, wil ick u vergewissen, dat ick altijd sal blijven
Uw gantsch toegenegene Vriend, S. de V.
Nauwkeurige Beschryvingh van 't Oud (nu verloorne) en (door 't soecken van 't Oude,
gevondene) Nieuw Groenland, Aen Heer De La Mothe Le Vayer. Eerste Boeck van
Oud-Groenland.
Mijn Heer, e.s.v.
+Inleydingh des Schrijvers, tot het volgende Werck.
'k SIe wel dat het niet genoegh is,+een langen Brief van Yslandt aen u geschreven te hebben: Maer de billijckheydt vereyscht, dat ick mijne Beloften voldoe, en daer benevens u eenigh Bericht van Groenlandt oversende. Verwonder u niet, dat ick in d'overvaert van 't een tot 't ander soo veel tijds heb aengewend. Indien 't u gelieft t' overwegen de gevaeren en beswaerlijckheden deser Schip-vaert, soo sult gy bevinden, dat ick redenen heb gehad om niet te haesten, maer goede kondschap moest nemen van den wegh dien ick moest houden, om't begeerde Noord-landt te bereycken:
't welck met veel grooter reght wert genoemd 't ONBEKENDE, als't Suyder-landt:
Alhoewel niet in sulck een meeningh, als of geene Noorwegers daer gewoond, of 't sedert vijf of ses hondert jaeren voorwaerts haeren
handel hier gedreven souden hebben; of derwaerts getrocken zijn, om voor een wijl tijds daer huys te houden.
+Wat hy hier ontrent ghedaen heeft.
Doch op dat niet alles onder malkander geworpen,+en in plaets van 't Hoofd gesteld wierd 't geen eygentlijck tot het Ligchaem deser Reden behoord, soo wil ick, mijn Heer, u verhalen alles wat ick van dit ongenaeckbaere land heb vernomen, met soo goede orde, als my immermeer mogelijck sal sijn te doen uyt 't geen my kondigh is gemaeckt, en ick heb konnen by een trecken uyt veelerley verwarde Schriften.
+Uyt welcke Schriften dit tegenwoordige is by een getrocken.
+Selver heb ick deselve niet gelesen, maer sy zijn my uyt een onbekende Spraeck vertaeld geworden; te weten, uyt de Deensche Boecken. 'k Heb d' eer gehad, dat de Heer Rets, een Deensch Edelman, deselve in mijne tegenwoordighheydt geleesen, en te gelijck overgeset heeft. Ghy sult hem haest binnen Parijs sien:
Want de Koningh van Deenemarcken heeft hem, wegens sijne waerdigheden en veelvoudige Deughden, verklaerd tot Resident (of Staetsman) in Franckrijck. Desen sal u ten vollen verseeckeren van alles wat ick u nu gae vertellen.
I. Hoofdstuck. Verhandelende de gelegenheydt van Groenland.
+Gelegentheyd van Groenland.
GRoenland is even dat Noorder-deel des Werelds,+'t welck sich uytstreckt van 't Zuyden nae 't Oosten, Noordwaerts afsackende, van 't Voorgeberght Farewel des Deucaledonischen Meirs langs heenen aende zijden der Ys-Zee; welcke tot aen Spitsbergen en Nova Zembla reycken. Eenige willen, dat dit Landt met Tartarijen
+Of 't selve stoot aen Tartarijen?
t'saemen stoot;+doch sulcks is gantsch ongewis, gelijck wy hier nae sullen hooren.
Aldus heeft het Oostwaerts d' Ys-Zee; Zuydwaerts, de Deucaledonische;
Westwaerts d' Enghte van Hotzon of Christiaens Enghte, en de Hotzonsche of Christiaens-Zee, waer door het van America werd afgesonderd.
+Kreytzbreette, of Laittudo.
De Kreytzbreette op de Noordzijde is onbekend.+De Deensche Kronijck seght, dat hier is 't uyterste des Werelds, en dat, buyten dit, geen landt Noordlijcker te vinden is. Eenige zijn'er, welcke meenen, dat Groenland vast aen America grensd, vermits d' Engelsche, die door d' Enghte Davis een Wegh hebben gesocht nae 't Oosten, bevonden, dat even 't geen, 't welck Davis had gehouden een Enge doorgaende Zee te zijn, maer alleen een Zee-boesem was.
Doch ick heb onder my berustende 't Bericht van seecker Deensch Hooftman,
+Of Groenland vast aen America grensd.
genoemt Johan Munck,+die even desgelijcks den wegh nae
't Oosten heeft gesocht door de Noordweste Streeck van 't Voorgeberght Farwel: En volgens 't geen hy daer schrijft, soo is gantsch vermoedelijck, dat dit Land t' eenemael van America onderscheyden is. Dit sult ghy, mijn Heer, sien, wanneer ick naederhand van deese sijne Reys sal meldingh doen.
d' Elevatie of verheffingh des Pools in Groenland, genoomen op 't Voorgeberght
+Pools verheffingh, genoomen op 't Voorgeberght Farwel.
Farwel,+(welck gedeelte des selven alder-Zuydlijckst leght) is, nae d'afmeetingh van den gedachten Hoofdman Munck, t'sestigh Graden (of Kreitz-trappen) en dertigh Minuten, of Minderdeelen, d'Andere deelen verhoogen sigh, hoe meer sy de Pool naederen: Doch vinde der selver geene meerder, als de verhoogingh van Spitzbergen ('twelck de Deenen tot Groenland reeckenen) werdende gesteld op ontrent aghtentseventigh Graden.
+Lenghte, of Longitudo van Groenland, is onbekend.
Van de lenghte deeses Lands sal ick niet spreecken,+wijl mijne genoomene Berighten daer van zwijgen: En ick oock van dese saeck niet bysonders heb ervaeren, als 't geen onse Caerten daer van kennen geven. De Heer gelieve sigh te vergenoegen, met te vernemen, dat het Voorgeberght Farwel aen geen sijde der Canarische Eylanden en onse eerste Zuyder-Kreyts leght.
Byvoeghsel des Vertaelers.
+Groenlands gelegenheyd.
GRoenland leght Noordwestelijck van Ysland,+en 't is onseecker (volgens 't geen Johannes Phocylides Holwarda in sijn Aenmerckingen op de Wereldspiegel van Sebastiaen Franck daer van schrijft) of 't een Eyland is, of dat het aen 't vaste Land van Noorder-America behoord. Dit Gewest is door de Walvisch-vanghst genoeghsaem beroemd.
Eer wy voortgaen tot het vervolgh deses Wercks, heeft ons niet ondienstigh geaght, eenige Regels hier in te voegen van de Middernaghtsche Volckeren in 't gemeen, en
+Eerste bewooners der Middernagtsche Landen,
welcke d'eerste Bewooners deeser Landen geweest souden sijn.+Arngrimus Ionas, een geboorne Yslander, en een nauwkeurigh ondersoecker van d'oudheden sijns Lands, meend (lib. I. cap. 4.) dat d'eerste Inwooners der gedachte Middernaghtsche Landen sijn geweest Reusen, en Naekomelingen der Canaaniters, van Iosua en Caleb
+Souden geweest sijn Reusen,en Nakomelingen der Canaâniten, door Josua en Caleb verdreven.
uyt 't Beloofde Land verdreven;+en dat, voor deselve, niemand in 't Noorden gewoont heeft. 't Welck hy, onder meer ander redenen, pooghd te bewysen uyt haere
gepleeghde daeden, welcke men noch sien kan aen de groote hooge Rotsen.
Desgelijcks uyt de Voorbeelden der Reusen, die voortijds hier geleeft hebben; en
waer van daen 't Risaland den naem heeft bekomen; gelijk oock noch een ander gewest, Iotum Haimar, dat is, der Reusen Wooningh geheeten. Naederhand hebben sich oock andere Volckeren in deese Middernaghtsche Landen neergeset; als, ontrent vierentwintigh Jaren voor Christi geboorte d' Asiatische, onder haeren Aenvoeder Odinus; misschien oock te vooren noch andere, nae den Troyaenschen Oorlogh; van welcke dit Reusen-geslacht verdelghd is geworden. Gilbertus Genebrardus (lib. I.
+Verwijt daer over aen de Duytsche, doch sonder reden.
Chronograph. pag. 13.) verwijt even hierom de Duytsche,+datse van de Canaaniten afcoomstigh sijn, 't selve doet oock de beroemde Ioodsche Rabbi Aben-Ezra, haer noemende de gevluchtede uyt Canaan, voort aengesight der Kinderen Israels.
Maer 't gedaghte verwijt geschied met weynigh reden: Want in Christo geld noch Besnijdenis noch Voorhuyd, maer een nieuw Schepsel: En in de daegen des Nieuwen Testaments siet God noch Ioode noch Grieck, Barbaer noch Scyt aen: maer een yeder die geloofd en Gerechtigheyd werckt is hem aengenaem.
Van dese eerste Inwooners, gelijck oock van de volgende, door den gemelden Odinus daer heenen gebraght, is daer nae een vermenghde, te weeten de
+Noorweeghsche spraeck, waer van daen ontsprongen.
Noorweegensche, Spraeck ontstaen,+welcke in Ysland noch aldersuyverst werd gevonden, ontsprongen uyt d'oude volmaeckte Gottische Tael, welcke voortijds wierd gebruyckt van alle Noordsche of Middernaghtsche Volckeren; oock van de nabuerige Engellanders, Schotlanders en Yrlanders.
+Dit gevoelen werd van andere niet aengenomen.
Dit gevoelen echter,+dat d'eerste Bewooners deeser Landen souden geweest sijn Nakomelingen der Canaaniten, werd van sommige (onder welcke oock is Johannes Isaacius Pontanus) niet aengenomen, maer gehouden voor een enckel vermoeden, 't welck soo light kan ontkend als geseght werden. 't Getuygenis van Genebrardus, die (gelijck wy stracks geseght hebben) wil, dat de Nakomelingen der Canaanitische Reusen sigh door Duytschland en Slavonien hebben uytgebreyd, werd weynigh geaght, wijl hy de Duytsche, wegens haere Godsdienst, vyandigh schijnd te sijn, en haer derhalven dit tot een smaed soeckt op te werpen. Houden ter dier oorsaeck veel geloofwaerdiger de meeningh der geene, welcke schrijven, dat alle Europeïsche, en dienvolgens oock de Middernaghtsche Volckeren, Naekomelingen van Iaphet sijn.
+En gemeend datse
Naekomelingen Japhets sijn.
+'t Oordeel over dit verschil beveelen wy aen nauwkeuriger Ondersoeckers.
+Gelegentheyd van Noorwegen.
Noorwegen is voortijds een Koninghrijck op sich selven geweest.+Heeft tegen 't Zuyden Deenemarcken; tegen 't Westen de Groote Zee; tegen 't Oosten 't
Koninghrijck Sweeden; tegen 't Noorden Lapland: Van 't welck het afgescheyden is door hooge Bergen, altijd met Sneeuw bedeckt. In de lenghte streckt het sigh uyt meer als 4000. Mijlen weeghs. Is een gantsch onvruchtbaer Land. Heeft kleyn Vee,
+Gedierten, Walvisschen, Stockvisch.
witte Beeren en Bevers. Aen de Wester-oever komen veele Walvisschen.+Om deselve te verdrijven, werpen d'Inwooners Bever-Gallen in 't Water; waer op sy sigh
stracks nae de grond begeven Ongelooflijck veel Stockvisch werd hier gevangen, insonderheyd in Loumaend, wijlse in groote koude moeten uytdroogen.
+Aert, Gestaltenis, en genegentheyt der Inwooners.
De Middernaghtsche Volckeren sijn van een koude en drooge Aert;+derhalven oock groot en sterck van Ligchaem, schoon van Aengesicht, en van een goede levendige Verwe; doch daer nevens vry wat grof en ongeschickt; mistrouwigh en arghlistigh. Wonder veel houdense van sigh selven, en dit veroorsaeckt een
bysonderen hoogmoed in haer. Tot drincken en dronkkenschap sijnse seer geneegen.
Weynige Sieckten en Quaelen des Ligchaems sijnse onderworpen. Hebben gantsch heete Maegen, en konnen derhalven haere groove Spijsen wel verdouwen. Stellen sigh in haer gelaet seer ernstigh: Reysen geerne van d'eene Plaets nae d'ander, en sijn gantsch nieuwsgierigh, tot besoeckingh van vreemde Landen. 't Vrouwvolck is hier niet ongeschickt; en sijn goede Huyshoudsters.
+Laplanders sijn seer gesonde Lieden.
De Laplanders sijn in 't gemeen korte Lieden, maer van een ysere gesondheyd.+ 't Laetste meend men veroorsaeckt te worden door de meest den tijd klaere Lught, en haere grove Spijsen. d' Artzen souden onder haer van gebreck moeten vergaen;
indiense sigh van 't geneesen der Sieckte souden moeten geneeren. Pest of heete koortsen komen noyt in haere Grensen. Die met deese Qualen behebt sijn, en in dit Gewest komen, werden stracks gesont; ter welcker oorsaeck de Heer Erasmus Franciscus dit Land 't Vergif des Vergifts en 't Graf der Pest noemd. Olaus Petri betuyghd (by Schefferum in descript. Lapland. cap. 27.) dat, als voor eenige Jaeren de Pest met den Hennip in Lapland wierd gebraght, niemant 't leven daer door verloor,
+Weeten bijnae van geene Sieckten.
+als alleen de Vrouwen, welcke in 't Spinnen dien vergiftighden Hennip door den mond hadden laeten gaen. De Sweedsche Priester Samuel Rheen getuyghd, dat in 't gemeen haer leven klimd tot over 't seventighste, tagtighste,
tnegentighste, jae honderste Jaer. By sulck een hoogen ouderdom sijn de meeste noch taemelijck frisch, sterck, en bequaem tot den Arbeyd,soo datse haer werck gevoeghlijck verrighten; de Bosschen, Wildernissen en Geberghten dapper doorlopen
+Hoogen en noch seer stercken Ouderdom.
konnen.+Seer laet werdense eerst grijs. Soo dat dan de Lappen niet door Zieckten maer door den tijd worden verteerd en in 't Graf geruckt. Evenwel sijnse oock Gebreecken onderworpen, als aen d'oogen, wegens den swaren Rook, en 't Vyer, daerse dickmael moeten by komen om sigh te verwarmen, en welcke beyde dingen geswoorne vyanden des Gesights sijn. Daerenboven, steeckten in de sijde. Somtijds benauwtheyd op de borst, doch seer weynigh; Hoofdswijmelingh en Rugge-smerten.
Lightelijck kan men afneemen, dat deese swackheden veroorsaeckt werden soo door de koude lught, als wel meest door de grove gedrooghde Spijsen. Van andere Ligchaems-qualen hebbense by nae geen kennis.
Alsmen ontrent het Jaer 1000. nae Christi Geboorte de drie Koninghrijcken Sweeden, Deenemarcken en Noorweegen met ses steenen van den anderen afsonderde,
+Afscheydingh van Sweeden, Deenemarcken en
Noorwegen.
+en de laetste tusschen Bleeckinge en Morra (of Merra) geleght wierd, soo maeckten de drie Koningen de Stad Dantzick-holm ter Afscheydinghs-plaets tusschen
Deenemarcken, Sweeden en Noorweegen. De Gedaghte drie Koningen setteden sigh hier aen eene Tafel, yeder op sijnen eygenen Bodem. De Maeltijd gedaen sijnde, gingh de Koningh van Deenemarcken te Paerd sitten. Dien van Noorwegen hield hem de toom; dien van Sweeden de stegel-reep; en yeder van dese drie Vorsten stond doemaels op sijn eygene grond.
II. Hoofdstuck. Vertoonende de Vindinghs-wijs van Groenland.
+Schrijvers, waer uyt dese Berightingh getrocken is.
TOt de Beschrijvingh der Groenlandsche Geschichten,+heb ick voornamentlijck twee Tijdschriften (of Chronijcken) gebruyckt; een oude Yslandsche en een nieuwe Deensche, beyde in de Deensche Spraeck uytgegeven; d'eene met een gemeende ongebondene, d'andere met een gebondene Schrijfaert, of in Verssen.
't Oorspronckelijcke der Yslandsche Chronijck is in d'Yslandsche Tael
+Te weeten, d'Yslandsche Chronijck van Snorro Storlefon.
vervaerdight door Snorro Storlefon,+een geboorne Yslander, en in dit gewest Nomophylax (gelijck Arngrimus Jonas hem noemd) of opperste Righter geweest.
Even deesen heeft oock d'Edda, of de Fabulen der Yslandsche Poësy (van welcke ick op een andere plaets gewagh maeck) by een gebracht. De Deensche
Tijdboecken sijn in Rijm-regulen t'saemgesteld van een Deensch Prediker, genoemd Claudius Christophori, nu voor ontrent veerthien Iaeren (te weeten, in 't Iaer 1633.)
+En de Deensche van Claudius Christophori.
gestorven.+
Deese Deensche Kronijck geeft ons Beright, dat eenige Armenianers, door een groote onstuymigheyd der Winden inde Noord-Zee gedreven, toevalliger wijs aen
+Eerste ontdeckers en Bewooners van Groenland.
Groenland stieten,+en aldaer een wijltijds gebleven, doch naederhand nae Noorweegen overgeset sijn, en op de klippen der Ys-Zee hebben gewoond. Doch
+Fabel daer van versierd.
dit wert voorgegeven sonder grond, en rust alleen op een oude Versieringh,+ welcke verr' afgeleegene Volckeren op de baen gebraght heeft, om alsoo een oorsprongh uyt te vinden. Veel geloofwaerdiger en seeckerder is 't, dat de Noorwegers in Groenland sijn aengekoomen; 't selve Gewest ontdeckt, en voorts bewoond hebben, op de volgende wijs.
+Geloofwaerdiger en seeckerder Beright van deese saeck.
Seecker Edelman uyt Noorweegen, Torwaldo genoemd,+en sijnen Soon Errich of Erick, voerende den Bynaem van Roodkop, hadden in 't gedachte haer Vaderland een moord bedreven; derhalven sy de vlught nae Ysland naemen; daer Torwalde nae eenigh tijd-verloop quam te sterven. Sijnen Soon Erick, een woest,
grammoedigh en onverdraeghlijck Mensch, braght onlanghs daer nae een ander persoon in Ysland om 't leven. Als hy nu niet wist, waerwaerts heenen hy sou vlieden, om de scharpe vervolgingh des Righters t'ontwijcken, soo besloot hy, een Land te
+Groenland eerst aengedaen van een Moordenaer.
willen soecken, 't welck eenen, geheeten Gundebiurne,+hem berightede gesien te hebben Westwaerts af van Ysland. Erick dan vond het,en Landede aen door een Invaert tusschen twee Voorgeberghten; 't eene gelegen aen 't eynd eens Eylands, reght tegens over den vasten Bodem van Groenland, en 't andere aen den Bodem selfs. 't Voorgeberght des Eylands werd genoemd Huidserken .'t Andere, op 't vaste Land, Huarf. Tusschen deese beyde is een goede Reede, genoemd Sandstaffm; alwaer de Scheepen in seer goede verseeckertheyd, en wel bewaerd voor alle
Onweren,konnen leggen.
+Twee Voorgebergten, Huidserken en Huarf.
Huidserken is een wonder hoogen Bergh, ongelijck grooter als den Huarf.+Erick de Roodkop gaf hem den naem van Muckla Jokel, dat is, de Groote Ys-Schol. Hier nae wierd hy geheeten Bloserken, soo veel als of men seyde Blauwhembd. Daer op ten derdenmael Huidserken, beteeckenende in onse Tael Withembd. Beyde de laetste Naem-veranderingen sijn buyten twijffel ontstaen, wijl de Sneeuw, welcke te gelijck hier smelt en weer bevriesd, eerst een Ys maeckt, in verwe 't Mos, 't welck
+Gestaltenis van den Berg Huidserken.
aen de Steenklippen wast, gelijck sijnde;+doch allenxen door 't geduerigh vallen en aenvriesen des Sneeuws werd dit Ys boven maten dick,en be-
koomd alsoo sijn Natuerlijcke witte verwe. Sulcks betuyghd d'Ervarentheyt in Sweeden, daermen om even deselve reden, de klippen ten deelen Blauw, ten deelen Wit siet.
'k Wil u mijn Heer, niet verbergen, en de Heer Gesant sal 't bevestigen, dat wy, inde Winter uyt Sweeden nae Deenemarcken in een Koets over de Zee tusschen
+Groote stucken Ys, als geheele Huysen.
Elseneur en Koppenhagen (anders Koppenhaven) rydende,+aen verscheydene Plaetsen op een gehoopte groote stucken Ys saegen, schijnende gehele huysen gelijck te sijn; sommige wit, andere blauw, als 't schoonste Lazuur 't welck men
+Van witte en blauwe verwe.
oyt kan aenschouwen.+d'Oorsaeck daer van konden wy geenssins bedencken: Want sy waeren ontstaen van een even-gelijck Water. Oock aenschouwden wy haer soodanigh, dat 't onderscheyd des Aensiens niet genoegh was, om sulcke
tegen-strijdige Verwen te veroorsaecken. Hier werd ick indagtigh 't Vers van Virgilius, waer in hy van de koude Wereldstreecken (Zoonen) aldus spreeckt:
Caeruleâ glacie concretae, atque imbribus atris.
+Eenige Verssen van de Poët Virgilius uytgeleght,
Dat is+
t'Saem gestremd uyt blauw Ys en swarte Plas-regenen.
Doch ick meen dat Caerulea Glacies ter deser plaets moet verstaen worden van swart Ys, 't welck Virgilius sigh inbeeld, in de duystere en donckere Landschappen te moeten zijn. Gelijck dan even dien selven Dight-konstenaer in soodaenigh een verstand 't woord Caeruleus in een andere plaets gebruyckt, als hy seght:
Olli Caeruleus supra caput adstitit imber:
't Welck in onse Tael sou luyden:
Boven sijn hoofd stond een blauwen Plas-regen.
+En getoond, datmen door 't woordt Caeruleus moet swart verstaen.
Men kan genoeghsaem sien,+dat 't woord caeruleus (blauw) hier swart beteeckend en wederom:
. . . stant manibus arae
Caeruleus maestae vittis, atrâque Cupresso.
Erick de Roodkop meende best te sijn, goede kennis van dit Eyland te neemen, eer
+Erricsun, of Ericks-Eyland.
hy sigh in 't vaste Land begaf.+Hy trad derhalven uyt sijn Schip, en noemde dit gewest Erricsun, dat is, Ericks-Eyland. Hier bleef hy den geheelen Winter over.
Soo haest de Lente weer begon aen te breecken, voer hy van dit Eyland nae 't vaste Land, 't welck hy den naem gaf van Groenland, wegens de bysonder schoone groente, soo der Vee-weyden als der Boomen.+De Haven, waer in hy uytgetreden was, heeft
vond, dat de bewooningh des vasten Lands kouder en onbequamer was, als die van 't gedaghte Eyland; of 't sy om dat hy sigh in 't laetste seeckerder oordeelde als in 't eerste.
De Winter weer voorby sijnde, voer hy andermel aen 't vaste Land; en Noordwaerts
+Sn fiel, of Sneeuw-Rots.
aengaende, quam hy aen de voet van een seer hooge Rots,+welcke hy den naem gaf van Snefiel, soo veel als Sneeuw-Rots. Voorts is hem voorgekoomen een Haven,
+Ravensfiorden, of Ravenshaven.
welcke hy noemde Ravens fiorden, dat is, Ravens-Haven,+weegens de groote meenighte van Ravens, die sigh ontrent deselve onthouden. Deese Haven leght aen de Noord-sijde, reght tegens over Erricsfiorden, welcke sigh vertoond aen de Zuyd-sijde. Van d'eene naer d'ander kanmen vaeren door een Arm der Zee, welcke in beyde deese Havens loopt. Eindlijck keerde hy weer na sijn Eyland, en heeft aldaer de derde Winter doorgebraght.
Byvoeghsel.
DEese Geschiedenis van Torwalde en sijnen Soon Erick vinden wy aengeteeckend
+Torwalde van sommige Torbalde genoemd.
van verscheydene andere Schrijvers, met even de selve Omstandigheden.+Evenwel is'er dit verschil, dat in plaets van Torwalde by sommige gesteld is Torbalde; by andere Torvalde.
III. Hoofdstuck. Op wat voor een wijs Groenlandt met Inwoonders is beset geworden.
ALs nu oock de gedaghte Winter voorby gegaen, en de Lente weer aengekoomen was, heeft Erick voorgenoomen, in eygener Persoon nae Ysland over te scheepen,
+'t Nieuw-ontdeckte Groenland werd bevolckt met Yslanders.
en d'Inwooners van dit Gewest te noodigen, om hem nae Groenland te volgen.+Ten deesen eynde vertelde hy haer veele wonderen van sijn Nieuw gevonden Land;
roemde de meenighte van 't groot en kleyn Vee, de heerlijcke Beemden, de veelvoudige Iaghten en Visscherijen: En bepraetede haer hier door soodanigh, dat hy met een groot deel Scheepen, vervuld met Yslanders, welcke hem volghden, weer naer sijn gewonnen Land keerde.
Maer de Soon van Erick, genoemd Leiffe, die met sijnen Vader in Ysland was
+De Soon van Erick gaet nae den Koningh van
Noorwegen.
gekoomen,+voer over van 't gedaghte Ysland nae Noorweegen, alwaer hy (gelijck mijn Yslandsche Kronijck my beright) den Koningh Olaus Trugger vond, en aen den selven openbaerde de goedheyd des Lands, 't welck sijnen Vader Erick had ontdeckt.
Deese Koningh van Noorwegen, die oock onlanghs te vooren tot 'tgeloof der Christenen was getreden, liet deesen Leiffe (tot noch toe een Heyden geweest) in 't
+Daer hy 't Christendom aenneemd, en weer nae Groenland keerd.
Christendom onderwijsen;+en als hy nu sigh had laten doopen, parstede hy hem, om dien Winter over aen sijn Hof te blijven. Inde volgende Soomer sond hy hem sijnen Vader weer t'huys, nevens een Priester, om Erick, en 't Volck 't welck hy by hem had, desgelijcks in de Christelijcke Belijdenis t'onderrighten.
+Koomd aldaer aen.
Als nu Leiffe by sijnen Vader in Groenland quam;+soo wierd hy van d'Inwooners deeses Gewests genoemd Leiffen-Hepne, dat is, Leiffe de Geluckige, om dat hy 't
+Doch werd van sijnen Vader niet wel ontfangen.
groot gevaer deeser Reys voorspoedigh was ontgaen.+Doch sijnen Vader Erick ontfingh hem op sijn Aenkoomst seer qualijck, ter oorsaeck dat hy eenige
+Wijl hy eenige Vreemdelingen met sigh braght.
Vreemdelingen met sigh in dit Land had gebraght.+Deese Buytenlanders waeren arme Schiplieden, welcke door een geweldige ongestuymigheyd der Zee tegens een Ys-Rots met haer Schip waeren aengeworpen, waer door 't selve in volle Zee in stucken brack: Doch sy stonden noch op 't Achterdeel, even als 't Schip nu al van vooren begon te sincken.
Leiffe, die door dit onweer in geen kleyn gevaer had gestaen, en juyst ter selver tijd daer voor by voer, haer in dien erbarmlijcken en uytersten nood siende, wierd tot meedelijden bewoogen, nam haer in sijn Schip, braght haer in Groenland. Boven maten seer was Erick vertoornd, om dat sijnen Soon Leiffe aen Vreemde den wegh had geweesen tot een Land, 't welck hy niet wou dat aen yeder openbaer sou sijn.
Doch deese grootmoedige Soon versaghtede 't woeste gemoed sijns Vaders, en gaf hem te verstaen, waer toe de beleefdheyd en vriendlijckheyd, welcke van Menschen Menschen maeckt, deselve verbind. Vervolgens sprack hy oock van de Christelijcke Liefde; ernstigh biddende, dat hy doch gehoor wou geven aen den Priester, welcken de Koningh van Noorweegen hem had toegevoeghd. Deese saeck geluckte soo wel, dat Erick eyndlijck bewoogen wierd, om hem selven en sijn Ondersaeten te laeten
+Groenland tot het Geloof der Christenen bekeerd.
Doopen.+
Byvoeghsel.
DUs verr' hebben wy gehoord d'oorsaeck en manier der Ontdeckingh van Groenland, volgens 't Beright der Yslandsche Kronijck. Vermits wy niets seeckerder konnen
+Daer volle seeckerheyd ontbreeckt, moet men 'twaerschijnlijkste plaets geven.
vinden, soo moeten wy ons hier meê laeten genoegen.+Indien yemand dit verhael geen volle gewisheydt wil toe-eygenen, immers sal hy de waerschijnlijckheyd niet konnen ontkennen; op welcke in de laeter Eeuwen meerendeel moet rusten den eersten oorsprongh der oude Volckeren in de voorige tijden, Insonderheyd der Duytsche, en die uyt haer sijn voortgekomen;
wijlse sigh niet bemoeyden om haere weervaerens te beschrijven; meer geneegen sijnde om de Wapenen als de Pen te voeren; Daeden te doen, als deselve op te teeckenen, en alsoo de grijse Eeuwigheyd in te lijven; jae nauwlijcks wistense wat leesen of schrijven was.
IV. Hoofdstuck. Vande tijdt der vindingh van Groenland.
DIt is 't geen ick van Erick den Roodkop, sijnen Soon Leiffe, en d eerste Noorwegers,
+Wanneer d'Afvaert van Torwalde geschiede.
welcke in Groenland hebben gewoond, heb geleesen en konnen verneemen.+ d'Yslandsche Kronijck steld d'Afvaert van Torwalde en sijnen Soon Erick den Roodkop, uyt de Haven Jedten in Noorweegen, ten tijde van Hakon Jarls, bygenaemd de Rijcke; met wien de gedaghte Kronijck den aenvangh maeckt, en onder de Regeeringh des Koninghs van Noorwegen Olaus Truggers, welcke valt
+Verschil in de jaeren.
ontrent 't jaer der Genaede 982.+Doch de Deensche Kronijck gaet vry wat verder te rugh; en seght, dat de gemelde Afvaert is geschied in 't jaer 177.
Nu heb ick u, mijn Heer, in mijn Yslandsche Geschiedenissen aengeweesen, dat deese laetste reeckeningh beeter schijn heeft als d'eerste; ter oorsaeck van seecker Bulle des Paus Gregorii de IV. geright aen Bisschop Ansgarius in 't Iaer 835. tot voortplantingh des Geloofs in alle Noordsche Gewesten, bysonderlijck in Ysland en
+Derhalven is den tijdt, wanneer Groenland tot het Christendom bekeerd is, onseecker.
Groenland.+'k Wil my in deese strijdige saeck niet langh ophouden, maer alleen deese twee dingen seggen: Eerst, dat even deselve Deensche Kronijck verhaeld:
Als de Koningh van Deenemarcken de Christelijcke Godsdienst had aengenoomen onder de regeeringh van Lodewijck de Goedertierne (of Sachtmoedige) dat Groenland daer over een groot gerught verweckte. Daer nae, dat de
Geheymschrijver des Koninghs van Deenemarcken, de Heer Gunther, een seer geleerd
+Echter is 't niet soo laet geschied, als wel van sommige gesteld word.
en ervaeren Man, mijn bysonder goede Vriend, my beright heeft,+dat hy onder de Schriften, in de Cancellery des Aerts-Bisschops van Roomen, heeft gezien een gantsch oude Kronijck, waer in hy vond 't Afschrift van seeckere Bul, door welcke den Aertsbisschop van Bremen wierd bevestighd tot het Geestlijck Hoofd over 't geheele Noordsche Gewest; insonderheyd over Noorwegen, en de daer toe behoorende Eylanden Ysland en Groenland. Hem was wel niet indaghtigh, in wat voor een jaer deese Bul was geschreven; maer wist seeckerlijck, dat sulcks geschied was voor 't Iaer 900.
Byvoeghsel.
DAt de Deensche Kronyck d' afvaert van Torwalde nae Groenland steld op 't Jaer Christi 177. waer op korts daer nae de Bekeeringh van dit Gewest tot het Christendom
+Eerste Koningh van Deenemarcken.
sou gevolghd sijn, is t'eenemael buyten waerschijnlijckheyd,+wijl Deenemarcken en Noorweegen eerst seer langh daer nae de Leere des Euangeliums hebben aengenoomen. Volgens 't gemeen gevoelen der Geschied-schrijvers, en d'orde der Koningen, gelijck deselve vervolgens gevonden worden op de groote Sael te Kroonenburgh, soo hebben van Dan af, den eersten Koningh van Deenemarcken tot op de Geboorte Christi geregeert 23. (andere stellen 24.) Koningen. Dan was de Soon Humbli, Koningh der Gotthen: die onder de Regeeringh van Amazia, Koningh van Juda, en Jerobeam de tweede, Koningh van Israel, 't Koninghrijck Danemarken
+Waer van daen
Deenemarcken dien naem heeft gekregen.
oprightede en dien nam gaf, nae den sijnen, als 't Marck van Dan.+Ten tijde der Geboorte Christi regeerde Froto de derde, den 23. of 24. in orde. Van deese tijd der Geboorte Christi en Froto de derde werden noch geteld 38. Heydensche Koningen (andere stellen 36.) tot op Regner, Regnoer of Ragnifried, bygenoemd Lodbrogh of Lohbrod, heerschende onder de regeeringh van Keyser Lodewijck de goede. Sijne Voorsaet Harald, uyt Deenemarcken verdreven sijnde, vlood na den gedaghten Keyser Lodewijck, en nam met sijne Gemaelin, sijnen Broeder Erich, en
+Is niet tot het Christendom gekoomen, voor na 't Jaer 800.
andere voornaeme Deensche Heeren te Mentz den doop der Christenen aen.+Regner deed desgelijcks, in 't Jaer 826. hoopende hier door van de Duytsche dies te lighter bystand tegens Harald te sullen bekomen. Doch als hem dit misluckte, keerde hy weer tot het Heydendom, doende de Christenen in Vriesland, Franckrijck, Vlaenderen e.s. v. seer groote schaede. Nae hem quam sijnen Soon Sivard tot de Kroon, doch regeerde niet langh; dies de Heerschappy aen den voorgedaghten Erich, Broeder van Harald, en alreeds een Christen, quam. Waerom hy oock geteld werd voor den eersten Christen Koningh. Hy stierf ontrent 't Jaer 850. Dit is 't, 't geen wy by de verscheydene der oudste Geschied-schrijvers vinden; en dienvolgens kan Groenland immers voor 't Jaer 900. van 't Christendom noch geen kennis gehad
+Derhalven moet Groenland noch laeter bekeerd sijn.
hebben, ten sy men de Wagen voor de Paerden wou spannen.+Ontrent het Jaer 800.
was Sweeden, ontrent het Jaer 1000. Hongarijen, Polen, Pruyssen noch
Heydensch; wat schijn dan, dat de Noordsche Landen, jae selver Groenland, soo gantsch vroegh tot het Christendom soude gebraght sijn?
Vermits onse Schrijver hier gewagh maeckt van sijn Yslandsche
+Korte beschrijvingh van Ysland.
Geschied-beschrijvingh, en wy deselve niet hebben konnen bekoomen,+soo heeft ons niet ongeraedsaem gedaght, een weynigh van dit Gewest hier in te voegen.
Ysland is een Eyland, gelegen ontrent 150. Duytsche Mijlen Westwaerts van
+Gelegentheyd en grootte.
Noorweegen, in den Grooten Oceaen.+De lenghte werd gesteld op 100. de breette op 60. Mijlen. Behoord onder de Koningh van Deenemarcken, en werd gedeeld in vier Deelen. Hier sijn geene Steeden, en echter heeft dit Gewest twee Bisdommen.
't Is een boven maten koud Land, maer heeft nochtans seer goede Weyde voor de
+Goede Weyde voor de Beesten.
Beesten.+Men vind hier witte Hasen en Beeren; oock Arenden met witte Staerten, maer weynigh houts, uytgesonderd Genever-boomen. Verscheydene Schrijvers, en onder de selve oock Joh. Lud. Gothofredus in sijn Archontologia Cosmica,
+Seldsaeme Fonteynen.
verhaelen, dat hier de Bron is, wiens damp alle dingen in Steen veranderd.+En noch een andere, wiens Waeter de Menschen, welcke daer van drincken, terstond dood, even als ofse Vergif hadden ingenomen. Van de Geberghten sullen wy hier nae yets spreecken. d' Yslanders woonen by haere Paerden en Koeyen, voerende een seer
+Armlijck Leeven der Inwooners
armlijck leven, en sijn te vreeden met 't geen 't Veld haer geeft.+De Bergen sijn haere Steeden, de Fonteynen haere Wijnkelders; want d'Arme drincken niet anders als Water, maer de Rijcke Melck. Evenwel werd haer ter deeser tijd uyt ander Gewesten Bier, Wijn, Lijnwaed en Wolle Laeckenen toegebraght. Haeren Rijckdom bestaet in 't verkoopen van haer Vee. d'Engelsche en Duytsche haelen haer
+Brood van Visch.
Ossen-huyden, gedrooghd Vleesch en Swavel.+Meerendeel levense by Visch, welcke sy dorren by de koude en Windt, daer nae tot Meel stooten, en Brood daer van backen. By deese geringe Spijs en Dranck sijnse veel welvaerender, als die daeghlijcks leckernyen gebruycken.
Arngrimus Jonas noemd dit Eyland Crymogaea, en verhaeld, dat het driederley
+Verscheyde naemen van Ysland.
Naemen heeft bekomen.+Eerst Sneeland, wegens de veelheyd der Sneeuw. Daer nae Gardersholm nae eenen Garder: En eyndlijck nae den derden Vinder (een Zeerover, genoemd Floco) Ysland, om de meenighte van Ys, 't welck hier werd
+Ravens in plaets van een Compas gebruyckt.
gevonden.+Deese Floco gebruyckte in plaets van 't Compas (doemaels noch niet gevonden sijn-
de, om de Zeevaert daer nae te righten) Ravens, welcke hy een voor een liet uytvliegen; en de derde ontdeckte hem door sijne vlught dit Land, soo dat hy met sijn Schip derwaerts kon vaeren.
Dit Eyland is eerst beginnen te bewoonen in 't Jaer 874. volgens beright van den
+Wanneermen dit Eyland heeft beginnen te bewoonen.
gedaghten geboornen Yslander Arngrim Ionas.+Derhalven kan dit der ouden Thule niet sijn, 't welck langh te vooren is bekend geweest. In 't gedaghte Jaer is eenen uyt Noorwegen, genoemd Ingulf, van een voornaem Vorstlijck Geslaght, en seer rijck, derwaerts gekoomen, nae dat de gedaghte drie Vinders deeses Gewests, Naddoc, Garder en Floco, hem den wegh hadden geweesen. Sijne Suster Helga Man, met veel andere, is oock daer heenen getrocken; welcke dit woeste Land, vol Bosschen,
+d'Yslandsche is de reghte Noorweeghsche Tael.
hebben beginnen te bouwen.+Derhalven dan oock d'Yslansche d'oude reghte Noorweeghsche Tael is, die nu noch alleen in Ysland is te vinden; waer van wy oock yets hebben geseght in ons eerste Byvoeghsel. In Deenemarcken en
Noorweegen is deese Tael seer vervalscht, weegens den koophandel met d'Uytlanders.
+Wanneer bekeerd tot den Christelijcken Godsdienst.
Ontrent 't Jaer 1000. is de Christelijcke Godsdienst,+door hulp des Koninghs Olai van Noorweegen, eerst ten vollen in Ysland ingevoerd, na dat den voorgemelden Yslander Torwalde (of Thorvalde) in 't Jaer 982. den aenvangh daer van had
gemaeckt. In 't selve Jaer heeft de gedaghte Koningh oock in Groenland (waer heenen Erick de Rode sigh had begeven, en deese Landstreeck bevolckt) de Leere der Christenen doen Prediken. d'Eerste Yslandsche Bisschop was Isleiffus, een Yslander, in 't Jaer 1056. (of 1057.) door d'Aertsbisschop van Breemen, op bevel des Paus,
+d'Eerste Bisschoppen sijn gehouwlijckt geweest
gewijd.+Deesen trouwde daer nae te Dalla de Dochter van Thorvald van Halse in Fuioscedal; en stierf in't Jaer 1080. naelaetende drie Soonen; onder welcke hem Gijsser (van d'Aertsbisschop te Mentz in 't Jaer 1082. gewijd) naevolghde in 't Bisdom Scalholtia, gelegen in Zuyder-Ysland. Hy nam oock een vrouw ten Huwlijck.
d'Orde der volgende Bischoppen te verhaelen, sou ons te langh vallen.
Evenwel sijn eenige Geleerde van gevoelen, dat Ysland langh te vooren bekend
+Eenige meenen, dat Ysland al langh te vooren is bevolckt geweest.
en bewoond is geweest.+Belijdende niettemin, dat de Noorweegers wel van over oude tijden d'eerste Inwooners van dit Eyland geweest, doch naederhand of t'eenemael uytgestorven, of soodaenigh verswackt geworden sijn, dat men niet alleen uyt Noorwegen, maer oock uyt andere Landen, selfs uyt Ysland en
Britannien, Volckeren derwaerts gevoerd heeft. Haer bewijs rust op 't verhael van Plinius, seg-
+Doch op geen vaste grond.
gende dat men uyt Norigen of Noorweegen, nae Thule was gevaeren+Maer wanneer men ontkend, dat dit Thule sou Ysland sijn geweest, soo leyd deese grond onder de voet. In een ander Werck sullen wy wat wijdloopiger hier van spreecken; gelijck oock van 't genoemde Frisland, Griesland, Estland, Estoitiland, Engvoland. &c.
In dit Eyland sijn insonderheyd drie seer hooge Bergen, welcke altijd met Sneeuw
+Hecla en Helga, twee Bergen in Ysland.
bedeckt leggen.+d'Eene genoemd Hecla, of de Hekelbergh, werpt dickmael Swavel en Vyer uyt, soo dat d' Asch d' aerde meer als 10. Mijlen weghs koomt te bedecken.
In de Helga-Bergh, is een seer diepe Afgrond, waer ontrent sigh de Duyvel (gelijckmen daer van schrijft) in meenigerley gedaente laet sien.
V. Hoofdstuck. Van Groenlands Verdeelingh: En den Oproer der Groenlanders tegens den Koningh van Noorweegen.
VOorts verhaeld de Deensche Kronijck, dat de Naekomelingen van Erick de Roodkop, sigh vermenighvuldighd hebbende in dit Gewest, haer dieper in 't Land begaven, en tusschen de Geberghten een vrughtbaer Aerdrijck vonden, bestaende in grasrijcke
+Verdeelingh van
Groenland, in 't Oostlijck en Westlijck Deel.
Beemden en goede Beecken.+Sy hebben derhalven Groenland gedeeld in 't Oostlijck en Westlijck Deel; nae 't Voorbeeld en d'Aenleydingh van Erick, door d'Oprightingh
+De Stadt Garde gebouwt.
der Gebouwen Oostrebugh en Westrebugh.+Aen d'Oostsijde rightedense een Stad op, genoemd Garde; waer heenen de Noorweegers yeder haer verscheydene Koopmans Waeren braghten en aen d'Inwooners verkoghten, om haer derwaerts te trecken.
+Een andere Stadt Albe.
Haere Kinderen sijn noch al verder voortgeruckt,+en bouwden een andere Stad, welcke sy den naem van Albe gaven. Allenxen nam den yver van deese Nieuwe
+En een Klooster ter eeren van S. Thomas gestight.
Christenen toe:+Derhalven hebbense een Klooster gestight aen den Oever der Zee, ter eeren van den Heyligen Thomas. De Stad Garde is geweest de Bisschoplijcke Sitplaets; en de Nicolai Kerck in deselve de Dom-Kerck van geheel Groenland.
Deesen Nicolaus heeft men gesteld tot de Patroon of Beschermer van dit Stight.
Hoedanigh de Bisschoppen malkander in orde gevolghd, en hoe veel'er in getal geweest hebben, kanmen naesien in Arngrimi Jonae Specimen Islandicum: Waer in hy van Groenland spreeckt, t'sedert d'eerste Bouwingh of Bevolckingh, tot op 't Iaer 1389. 't Sou ons te langh vallen, de lijst hier in te voegen.
Pontanus, in sijn Geschiedenissen van Deenemarcken, verhaeld, dat in 't gedaghte Iaer 1389. eenen Henrick, Bisschop van Garde, de Standen van Deenemarcken, welcke sigh onthielden te Nieuwburgh in Finnen, langs d'Oever van de Groote Belt,
+Groenlanders onderwerpen sigh in 't Geestlijck en Wereldlijck aen Noorweegen.
heeft bygestaen.+Gelijck nu Groenland de Koningh van Deenemarcken in 't Wereldlijck verhief, of ten Hoofd had, alsoo hebben oock haere Bisschoppen de Bisschoppen van Drunthem in Noorweegen in 't Geestlijck verheven. De
Bisschoppen van Groenland sijn dickmael tot die van Drunthem overgescheept, om haer raed te vraegen over eenige gewightige voorgevallene saecken.
+Leven nae de Wetten van Ysland.
Groenland heeft geleeft nae de Wetten van Ysland,+onder Koninghlijcke Stadhouders, door de Koningh van Deenemarcken derwaerts geschickt. De Naemen deeser Gouverneurs, gelijck oock verscheydene groote Daeden der Yslandsche Helden in Groenland gepleeghd, kan de Leeser vinden in Specimen Islandicum; waer in de gedaghte Arngrimus, als een yverigh geboorne Yslander, haerer niet vergeet.
+Werden tegens den Koningh van Noorweegen oproerigh.
De Deensche Kronijck beright ons,+dat in 't Iaer 1256. die van Groenland oproerigh wierden tegens Koningh Magnus van Noorweegen, weygerende de Tribuit te betaelen. Derhalven Erick, Koningh van Deenemarcken, op versoeck van Koningh Magnus, die sijne Night ten Houwelijck had genoomen, een Scheeps-vloot toerustede. Als nu de Groenlanders de Deensche Vaenen saegen vliegen, en de blinckende Wapenen op de Scheepen gewaer wierden, soo ontviel haer 't hert, en sy geraeckten in soodaenigh een schrick, datse om genaede
+Maer wel haest koomt de schrick in haer.
schreeuwden, en Vreede begeerden.+
Koningh Erick van Deenemarcken, de zwackheyd des Koninghs van Noorwegen niet tot sijn eygen voordeel willende gebruycken, om alsoo dit Gewest voor sigh selven te behouden, liet dit Land aen hem, uyt toegenegentheyd tot sijne Night en haere Kinderen. Deese Vreede is gemaeckt in 't Iaer 1261. Arngrimus Jonas, oock hier van meldingh doende, steld de naemen der drie voornaemste Inwooners van
+En onderwerpen sigh weer.
Groenland, welcke dit Verdragh in Noorweegen hebben onderteeckend.+Declarantes (seghd hy) suis factum auspiciis, ut Grohnlandi perpetuum tributum Norvego denuo jurâssent. Dat is: Te kennen gevende, dat door haer beleyd te weegh was gebraght, dat de Groenlanders op nieuws aen Noorweegen den geduerigen Tribuit geswooren hadden.
VI. Hoofdstuck. Beschrijvingh van Groenland, volgens d'Yslandsche Kronijck.
D'YSlandsche Kronijk, welcke is een kleyn Begrijp van veelerley andere Geschicht-vertellingen, maeckt een bysonder Hoofdstuck, onder den Titel:
+Vertalingh van 't
Hoofdstuck der Yslandsche Kronijck, betreffende Groenlands beschrijvingh.
Beschrijvingh van Groenland.+Deese Schrijver steld, nae mijn oordeel, voor oogen den alderbesten staet der Noorweegers in dit Gewest. 'k Sal derhalven den Inhoud des gedaghten Hoofd-stucks van woord tot woord hier invoegen, gelijck my deselve uyt de Deensche Spraeck is verklaerd geworden. Mijn Heer vraege my niet nae de Iaer-tijd, noch nae d'orde, volgens welcke deese dingen sigh hebben toegedraegen, naedien ick noch 't een noch 't ander sou konnen aenwijsen. Aldus spreeckt de gemelde Schrijver.
+Skagefiord, een Stad in Groenland.
d'alder-Oostlijckste Stadt in Groenland werd genoemd Skagefiord;+alwaer een onbewoonde Steen-Rots, en dieper in de Zee een klip staet, welcke den Inloop der Scheepen verhinderd, wanneer 't geen hoogh Water is. By sulck een hoogh Waeter, of anders, als een onstuymige Stormwind ontstaet, koomen de Walvisschen en andere Visschen met hoopen in de Haven; welcke dan in groote meenighte gevangen worden.
+Funchebuder, een Haven.
Een weynigh hooger op nae 't Oosten is een Haven, genoemd Funchebuder,+nae seeckere Edelknaep van den Heyligen Olaus, geweesene Koningh van Noorweegen, die, nevens veel andere, hier Schip-breuck quam te lijden.
Noch hooger op, dight by d' Ys-bergen, vindmen een Eyland, genoemd Roanses.
+Roanses, een Eyland.
+Aen deese Plaets sijn seer groote Iaghten van allerley Gedierten, en onder meer andere oock van veel Witte Beeren. Buyten deese Iaghten sietmen, soo wel te Land als te Waeter, niet als enckel Ys.
+Kindelfiord, een Zee-Arm.
Op de Westsijde werd men gewaer Kindelfiord,+een Zee-arm, op de sijde gantsch bewoond. Aen de reghter hand des gedaghten Zee-arms is een Kerck, geheeten Kors-Kercke, beteeckenende in onse Tael Kruys-Kerck. Deese streckt sigh uyt tot Petresuick, daer Wandalebug is. Op geene sijde leyd een Monicks-Klooster, den Heyligen Olaus en Heyligen Augustinus toegewijd. Dit Klooster gaet tot aen Bolten.
+Rumpesinfiord.
Dight by Kildelfiord is Rumpesinfiord;+en aldaer is een Versaemelingh van
+Seldsame Wateren
Monicken. Hier sijn eenige kleyne Eylandekens,+welcke veele warme Wateren hebben; in de Winter soo heet, datmen tot deselve niet kan naerderen; Doch in deSoomer gemaetighd. Deese Wateren sijn seer gesond, en geneesen veelerley kranckheden in de Menschen, welcke deselve gebruycken.
+Eynetsfiord.
Niet verr' van daer is Eynetsfiord.+Tusschen hier en Rumpesinfiord staet een Koninghlijck Huys, genoemd Fos, en een Kerck, gebouwd ter eeren van den Heyligen Nicolaes.
+'t Voorgeberght Kliningh.
In Lunesfiord vindmen een Voorgeberght, geheeten Kliningh;+en wat verder van daer een Zee-Arm, genoemd Grantenigh. Aen geene sijde leght 't Huys Daller, behoorende tot den Dom van Groenland.
De Dom heeft in 't Besit geheel Lunesfiord, en insonderheyd 't groote Eyland aen
+Lunesfiord. en 't Eyland Reyathen.
geene sijde van Eynetsfiord, Reyatsen genoemd,+weegens de groote meenighte der
+Wonderlijcken Steen.
Reen-Dieren, welcke sigh hier onthouden en geneeren.+In dit Eyland vindmen den Talgue-steen, soo gantsch geduersaem, dat geen Vyer deselve kan verteeren;
Evenwel soo weeck om te snijden, datmen daer van Drinck-vaten en Potten maeckt;
jae oock selver Brouwkeetels, van sulcken grootte, dat'er thien of twaelf Tonnen Waeter in konnen gaen. Deese Talgue werd by ons geheeten Talck-steen.
Wat verder nae 't Westen sietmen 't Eyland Langen, waer in aght
+'t Eyland Langen.
Boeren-Hofsteeden leggen.+De Dom besit dit gantsche nu genoemde Eyland. Dight by de Kerck van Eynetsfiord vertoond sigh 't Koninghlijck Huys Hellestad.
+Ericsfiord.
Niet verr' van daer is Ericsfiord.+In den Ingangh deeses Zee-Arms leghd een
+'t Eyland Herrieven.
Eylandt,+'t welcke de Naem van Herrieven voerd, beteeckenende in onse Tael Heeren-Eyland. d'eene helft hier van behoord aen den Dom; d'andere helft aen de Kerck Diurnes; sijnde d'aldervoornaemste in Groenland, en werd gesien, soo
+Midfiord en Bondefiord.
haestmen Ericsfiord inkoomt. Diurnes heeft alles onder sigh, tot aen Midfiord toe,+ sigh streckende Noordwest van Ericsfiord. Dight daer ontrent op de Noorsijde is Bondefiord. In dit Noorder-deel sijn een goet getal Eylanden en Havens.
+'t Land tusschen Ostrebugh en Westrebugh is gantsch woest en onbewoond.
't Land tusschen Oostrebugh en Westrebugh is gantsch woest en onbewoond.+ Dight aen deese Wildernis is de Kerck Strosnes, voor deesen geweest de
+Skrelingres.
Hoofd-Kerck en de Bisschoplijcke Sitplaets.+De Skreglinguer, of Skreglingres, hebben geheel Westrebugh in. Men vind hier Paerden, Geyten, Ossen, Schapen, en alderhande wilde Gedierten, maer geene Menschen, noch Christenen noch Heydenen. Dit Beright heeft gedaen eenen Juer Bert, die een geruyme tijd langh is geweest Hofmeester des Bisschops van Groenland. Desen heeft dit alles gesien, en is geweest eenen uyt de geene, welcke de Righter van Groenland uytsond om de Skreglingres te gaen verjaegen.
Dit is den Inhoud des gantschen Hoofdstucks in d'Yslandsche Kronijck, 't welck
+Oordeel des Schrijvers over dit Hoofdstuck.
ick nae alle vermoogen getrouwlijck heb overgebraght in onse Tael.+Vermits ick nu geen bysondere Kaert van Groenland heb, noch eenige andere
Geschied-schrijvers vinde, die of dit Beright toestemmen, of 'tselve tegenspreecken, soo wil ick geen oordeel hier over vellen; maer sende (mijn Heer) u dit toe, gelijck ick 't heb ontfangen.
+Aenstoot, wegens seeckere saeck, in 't selve verhaeld;
't Geen, waer aen ick my aldermeest stoot, is,+dat de Kerck Strosnes, gebouwd tusschen de Woestijn van Ostrebugh en Westrebugh, in den aenvangh der
bewooningh van Groenland werd geseght te sijn geweest de Hoofd-Kerck, en de Bisschoplijcke Sitplaets: Daer doch noyt in twijffel is getrocken, dat de Stad Garde
+Betreffende de
Bisschoplijcke Sitplaets in Groenland.
van alle tijden af dit Voorreght heeft gehad.+
De Deensche Kronijck, klaegende over 't verlies deeses Lands, en dat 't selve nu niet gevonden kan worden, verseeckerd ons, dat soo de Stad Garde (de Verblijfplaets der oude Bisschoppen) noch voorhanden was, of datmen tot deselve kon koomen, aldaer veele gedenckwaerdige seacken souden gevonden worden, om een volkoomene en waeraghtige Beschrijvingh van Groenland op 't Pappier te
+Getuygenis van Arngrimus Jonas.
brengen.+Selfs Arngrimus Jonas den Yslander van dese Bisschoplijcke Sitplaets spreeckende, seght uytdruckelijck: Fundata in Bordum ('t moest sijn in Garden) Episcopali residentia in sinu Eynatsfiord Grohnlandiae Orientalis. Dat is: In Bordum (of Garde) is opgeright de Bisschoplijcke Sitplaets in 't Oosters-Groenlands Gewest Eynatsfiord. 'k Wil wel geloven, dat d'Aengever van dit Beright een goed Hofmeester, maer oock te gelijck een quaed Geschiedschrijver is geweest, naedien hy niet eens aenwijst wie de Skreglingres waeren, tegens welcke hy, nevens andere, was uytgesonden.
Byvoeghsel.
DE gedaghte warme Wateren in Groenland, welcke 's Winters boven maeten heet,
+Wonderlijcken Poel in Nordhumbrien.
maer 's Soomers in tegendeel lauw sijn,+brengen my in geheugenis de Poel in Nordhumbrien, genoemd Myrtous, van welcke Thuanus lib. 5. fol. 148. verhaeld, dat een gedeelte daer van selfs in de Somer bevrooren leyd, en een ander deel oock selfs in 't koudste van de Winter niet bevriest. Martinus Zeilerus in sijne Collectanea maeckt gewagh van een kleyne Bron by de Stad Grenoble in Delphinat, genoemd la Fontaine qui brusle, of de brandende Fonteyn, welcke geduerigh
+Vyerighe Bron by Grenoble.
Vlammen uytwerpt;+insonderheyd wanneer de Lught Neveligh is, of als 't regend.
+Andere bronnen van wonderliicke eygenschappen.
Al watmen daer in werpt, werd verbrand.+t'Ofen in Hongaryen onthouden sigh inde warme Wateren Visschen, welcke, wanneermen deselve in koud Water werpt, terstond sterven. In Campanien, of Tarradi Lavoro, is een steeds siedend swart Water, 't welck alles wat daer in geworpen word, gaer koockt; doch alsoo, dat het vierdedeel altijd inde loop blijft. By voorbeeld, alsmen vier Eyeren daer in leght, soo krijghdmen maer drie derselver weer; volgens 't getuygenis van Leander Albertus in sijne Beschrijvingh van Campanien. By de Stad Debris, in 't Land der Garamantiers, is, volgens 'tverhael van So-
linus, een wonderlijcke Bron geweest. De Naght matighd de hitte des Daghs; maer soo ras de Son ondergegaen was, wierd dit Water onlijdelijck heet. De Son des daghs verwarmd alles. Maer soo haest dit groote Light weer was opgegaen, konmen van 't selve, wegens de felle koude, niet drincken. Wie moet sigh niet verwonderen, dat een Bron door hitte koud, door koude heet werd. In een ander Werck spreeck ick wijdloopigh van een groot getal wonderlijcke Wateren, Bronnen en Poelen. 'k Sal evenwel noch eenige weynige dingen van deese Stof hier invoegen.
+Seldsaemheyd van de Vloeden Brentz en Pfeffer.
De Vloed Brentz in Swaben vriesd noyt toe, hoe fel de Winter oock sijn magh.+ De Vloed Pfeffer loopt op ontrent honderd schreeden nae voor by 't Klooster Koninghbron in Brentzdal. Als men eenige Visschen uyt andere Wateren daer in doet, soo werdense terstond blind. Eenige maecken gewach vande Pilatus-Poel in Switserland, in welcke men niets met allen derf werpen, indien men niet wil, dat'er
+Van twee bronnen by Wisbaden.
een groot onweer ontstae.+Te VVisbaden vindmen twee Bronnen nevens malkander, d'een van siedend heet, d'ander van Ys koud waeter. M. Zacharias Theobaldus in
+Van een andere Bron by 't Slot Reusenbergh.
't eerste deel des Hussiten-krijghs cap. 76. getuyghd,+dat by 't Slot Reusenbergh een Mijl weeghs van Taus in Boheemen, op een hoogen Bergh geleegen, een Bron is, van soodaenigh een aert, datse sigh, wanneer een Vrouws Persoon, welcke het gaet nae der wijven wijs, daer by koomd om Water te scheppen, terstond verliest, en eenige Jaeren lang aghter blijft. Derhalven werd van de Heer deeses Slots altijd een
+Van een Bron by 't Dorp Deltz.
Oud Man by de Bron gesteld, die geen Vrouw daer ontrent laet koomen.+Desgelijcks is in 't Dorp Deltz, anderhalve Mijl van Slan, op de wegh nae Praegh, een Fonteyn, die in een geheel Jaer langh geen Water geeft, nae dat een Schurftige, Melaetsche, Pockige of andere onreyne daer van gedroncken, of sigh daer in gewasschen heeft.
+Van een Beeckje in Ergouw.
+In 't Switsers Ergou leght een Alp, of Geberght, waer op men van Somermaend tot Ooghstmaend de Koeyen laet weyden. Geduerende dien tijd loopt een Beeckje uyt een Rots in een Groef, niet meer als tweemael 's daeghs, 's morgens en 's avonds, even ter tijd als men gewoon is't Vee te drencken. Anders vindmen hier noyt eenigh water by dagh of naght. Als oock 't Vee weer wegh gedreven is, soo blijft dit
+Van een Fonteyn in Franckrijck.
Beeckje t'eenemael aghter.+Twee Mylen weghs van de Stad Perigneux in Franckrijck is een Bron, wiens water sigh in Steen verandert, en als Ys bevriesd, maeckende verscheydene seldsaeme Figue-
+Van een andere by den Bergh Hortus Dei.
ren. Watmen daer in werpt, werd tot Steen, of met een Sandige bast overtrocken.+ Twaelf Fransche Mijlen van de Stadt Montpellier leyd een Bergh, Hortus Dei genoemd, en daer by een Dorp, daer een Bron is, in welcke men niets derf werpen, wijl anders een swaer Donderwe'er sou ontstaen. Immers sulcks werdt'er van geschreven. By 't Dorp Peru is een Bron, die de gesonde sieck maeckt, de koortsige
+Van twee Bronnen in Phrygien.
geneesd, en alle gedierten die daer van drincken, dood.+In Phrygien seydmen twee Bronnen te sijn, van welcke d'eene de geene die daer uyt drincken doet weenen;
d'andere in tegendeel doet lagchen. Waer om oock d'eerste de weenende, d'andere de lagchende genoemd word. By d'Abdy Monastro, staende ontrent Siena in Italien, vindmen een Meir, waer in 't Water soo swart is als Inct, en geheel anders van Aert als andere Wateren, volgens 't verhael van Paradus in 't Vervolgh der Geschiedenissen
+Wonderlijk Meir in Italien.
sijns Tijds.+Al wat in andere Vloeden en Poelen drijft, als Hout en diergelijcke dingen, gaet hier te grond. d'Inwooners deeses Lands seggen, dat op deese Plaets voortijds heeft gewoond een snooden Booswigt, die de schendlijcke vervloeckte Sonde pleegde, en daeghlijcks in dien grouwel tegens de geschaepene Natuer voortgingh. Dies God eyndlijck d'Aerde deed opengaen, welcke dien Afgrijslijcken, en sijn gantsche Huysgesin, inswolgh. In plaets des versonckenen Lands bleef dit Helsche Meir tegen-aerdigh met andere Wateren, gelijck die Sonde was tegen-aerdigh met de Natuer. Philostratus, in 'tleven van Apollonius Thyaneus, maeckt gewagh van seeckere Vloed, welke de Meyneedige, alsse sigh daer in wasschen, Melaets
+Seldsaeme Bron in Duytschland.
doet worden.+By den Geleerden Hooghduytschen Opitz leesen wy van een Bron in Duytschland yet seldsaems. Als yemand een Hoen daer in steeckt, 't welck hem wettigh toe koomd, soo vallen al de Vederen stracks uyt, doch heeft hy 't gestoolen, soo sullense geenssins afgaen. In Teno is een Springh, wiens Water sigh onder geenen Wijn laet vermengen. Indien alle wateren van soodaenigen Aert waeren, soo souden veele Wijnkoopers tegens haeren wil opreght moeten blijven. Meer hier van te spreecken, laet de kortheyd onser Byvoeghselen niet toe.
VII. Hoofdstuck. Beschrijvingh van Groenland, volgens des Geleerden Heer Worms gevoelen.
MAer nu, mijn Heer, wil ick u berighten van 't geen ick soo Mondlijck als Schriftlijck heb verstaen uyt Doctor Worm, waerlijck in de Naevorschingh van 't Noorden de
+Wat voor een Volck dees Skreglingres geweest sijn.
Verstandighste en ervarentste onder alle Geleerde.+'t Waeren, seght hy, (te weeten de Skreglingres) Inlandsche Wilde van Groenland; welcke buyten twijffel de
+Waerse gewoont hebben.
Noorweegers deesen Naem hebben gegeven, doch 'k weet niet waerom.+
Vermoedelijck hebbense gewoond aen den Oever des Zee-Arms Kindelsiord, op de Westsyde van Groenland, welckers eene syde van de Noorweegers bewoond wierd.
Als nu deese Geschiedschrijver seght, dat de Skreglingres geheel Westrebugh
+Waeren van een seer vertsaeghden aert;
hebben ingehad,+soo heeft hy sulcks verstaen van den Oever nae 't Westen, naedien niet gelooflijck is, dat hy heeft willen spreecken van d'Oostwaerts daer tegens overleggende syde, als die van de Noorweegers wierd bewoond. Nu is 't gantsch waerschijnlijck, dat eenige Waeghalsen, nae datse in een kleyn getal over Kindelfiord waeren gegaen, van de Skreglingres sijn verslagen geworden. Derhalven heeft de Koninghlijcke Noorweeghsche Stadhouder (welcken 't Beright, volgens d'Yslandsche Spreeckwijs, de Righter van Groenland noemd) om d'oorsaeck van sulck een
+Sigh verschuylende soo haestse andere Menschen sage.
onvriendelijcke Handelingh te verneemen,+een stercken Hoop Volcks derwaerts gesonden, en ten dien eynde een goed Schip doen toerusten.
+Werden genoemd Inlandsche Wilden van Groenland.
Doch de Wilde,+dit Schip en de daer op sijnde gewaepende Lieden siende, sijn, volgens hare gewoonte vertsaeghd geworden; sigh verschuylende in de Bosschen, of verbergende in de Steen-Rotsen, of kruypende in de hoolen. Waer op dan de Noorweegers, niet 't alderminste gewagh van haer verneemende, en niemand aen de Oever aentreffende, al den Buyt, diese daer vonden, t'saemen
+Misslagh in 't Beright aengewesen.
braghten, en in haer Schip van daer wegh voerden.+Dit is 't, 't geen deesen onnooselen Berighter heeft bewoogen te schrijven, datmen by de Skreglingres Paerden, Geyten, Ossen, Schapen en veel meer andere dingen vind, maer gants geen Menschen, noch Christenen noch Heydenen.
+Skreglingres sijn veellicht Americanen geweest.
De Heer Worm houd het daer voor,+dat deese Skreglingres niet verr' van d' Enghte Davis af geleegen waeren, en veellight Americanen geweest sijn: Of, datse moogen werden gehouden voor d'oorsproncklijcke Inwooners van Nieuw-Groenland; 't welck de Deenen onder de Regeeringh van Christiaen de Vierde, Koningh van Deenemarcken, hebben ont-
