Haer Huyden goet voor de koude.
Olaus Magnus verhaeld,+
dat de Jaegers in de Noordsche Landen de Huyden der witte Beeren aen de Kercken schencken, op dat de Priesters, wanneerse voor den Altaer staen, in de Winter sigh tegens de felle koude souden mogen verweeren.
IX. Hoofdstuck. Verhandelingh vande seer kostelijcke Tanden, welcke
men Eenhoornen noemd.
GRoenland is altijd seer vrughtbaer geweest van Hoornen, welcke men noemd
+
Veel genoemde Eenhoornen in Groenland.
Eenhoornen.+
In Deenemarcken vindmen van deselve veel geheele: Noch meer Spitsen, of voorste Deelen; Maer een ontelbare meenighte van Stucken; ter welcker oorsaeck deselve in dit Gewest seer gemeen sijn.
Buyten twijffel sult ghy van my begeeren te weeten, wat voor Gedierten deese
+
Werden ongevoeghliick soodaenigh geheeten.
Hoornen draegen.+
Waer op ick de Heer tot Beright geef, dat deese Hoornen, welcke ongevoeghlijck Hoornen worden genoemd, gants niet gemeens hebben met de geene, die billijck soodaenigen naem voeren, 't sy van wat voor een Natuer deselve oock mogen sijn. En gelijck de Naem in twijffel werd getrocken, soo sijn'er oock, welcke twijffelen, of de Dieren, welcke deese Hoornen draegen, Vleesch of Visch sijn.
+
Sijn alle van eenerley gedaente en kraght.
Maer ghy sult gelieven aen te mercken,+
dat de Hoornen der Eenhoornen, welcke wy in Deenemarcken hebben gesien, soo wel de stucken als de geheele, sijn van een gelijcke gedaente, van een gelijcke Stof, van gelijcke deughden en kraghten, als de geene, welcke in Franckrijck en anderweegen werden getoond.
De gantsch schoone en geheele Hoorn, welcke ick te Fredericks-Burgh by den
+
Seer schoonen Hoorn te
Fredericks-Burgh in Deenemarcken.
Koningh van Deenemarcken heb gesien,+
en waer van ghy op een andere plaets beright hebt ontfangen, is sonder eenige tegenspraeck veel grooter, dan die, die te Sant Denijs bewaerd werd. 't Is wel waer, dat hy niet t'eenemael reght, maer aen 't spits, of nae 't eynd toe, ontrent twee of drie voeten gekromd is, gelijck een Zeyssen: maer anders is hy van een gelijcke Verwe, gelijcke Gestalte, en van een gelijcke Gewight, als de Hoorn te S. Denijs. Belangende de stucken der Hoornen, van welcke wy verscheydene in Koppenhagen hebben gesien, deselve werden gehouden voor een verseeckerde Artzeny tegens 't Vergif, even gelijck die te Parijs en ander weegen.
+
Wat voor Gedierten deese Hoornen draegen?
Men stelle derhalven voor gewis,+
dat dit slagh van Hoornen, welcke men in
Deenemarcken vind, t'eenemael gelijck sijn die van Franckrijck: En dat deese in Deenemarcken uyt Groenland koomen, soo werd billijck gevraeghd, wat voor
Gedierten in Groenland soodaenige Hoornen draegen?
+
Eenhoorn werd beweesen een Visch te sijn.
De Heer Worm is d'eerste, die my beright heeft dat het Visschen sijn:+
Waerover ick met hem, doe wy te Christianopel waeren, in een wijdloopige Woorden-strijd geraeckte; vermits deese sijne meeningh 't gevoelen en 't verhael aller oude Natuer-kundige, welcke van d'Eenhoornen geschreeven, en deselve onder de
+
Besie Museum Wormianum,
Lib. 3. cap. 14.
Viervoetige Veld-Dieren gesteld hebben, om verr' stoot.+
Oock te gelijck veele Plaetsen der Heylige schrift weerstreefd, welcke niet konnen verstaen worden als van Eenhoornen met vier voeten. Doch de goede Heer Worm, seer wel ervaeren in allerley seldsaeme saecken der Noordsche Landen, schreef my uyt Koppenhagen te rugg' dit volgende Geval, 't welck ick uyt sijnen Brief van woord tot woord hier wil invoegen.
+
Brief van den in Noordsche saecken seer ervaernen Heer
Worm, aengaende
d'Eenhoornen.
‘'t Sijn,+
seght hy, nu eenige Iaeren geleeden, dat ick my bevond by de Heer Frisen, Rijcks-Cancellier van Deenemarcken, Voorsaet van de Heer Thomassoon, die dit Ampt nu bekleed, en sigh beklaegde by deesen soo voornaemen Man (die, geduerende de tijd sijns Levens, is geweest 't Cieraed en de Stut sijns Vaderlands) over d'onvlytigheyd onser Scheeps en Kooplieden, welcke nae Groenland voeren; en echter niet reght ondersoghten, wat voor Gedierten het sijn, welckers Hoornen sy tot ons braghten: Datse oock niet eenige stucken van derselver Vleesch of Huyd mee voerden, om tot dies te beeter kennis hier van te moogen geraecken.
+
Dorre Hoofd-schedel van de Visch Narwal, aen den gedaghten Heer getoond.
Hier op gaf hy my tot antwoord:+
Sy sijn veel sorghvuldiger als ghy u laet voorstaen. Te gelijck liet de Heer Cancellier aenbrengen een groote gantsch dorre Hoofdschedel, waer in een Stomp (of Voorstuk) was van dit slagh der Hoornen, ontrent vier Voeten langh. Niet weynigh verheughd was ick, siende soo een
seldsaem en kostlijck dingh in mijne handen. Mijn oogen kon ick in d'aenschouwingh niet versaedigen, en 't was my in 't begin onmogelijck te begrijpen wat dit sijn moght. Ick bad de Heer Cancellier, my te willen vergunnen, dat ick 't met my nae huys moght neemen, om tijd aen de betraghtingh te kost te leggen; 't welck hy my geerne toeliet.
+
Beschrijving van deselve.
Ick bevond,+
dat deese Schedel eygentlijck sigh vergeleeck met de kop eens Walvischs; hebbende in 't bovendeel twee gaten, welcke van boven 't Hoofd af tot in de mond toe doorgingen. Buyten twijffel sijn dit d'openingen of Pijpen, waer door deese Visch 't ingezwolgene Water weer uytspuyt. Ick bemerckte oock, dat 't geen, 't welck men sijnen Hooren noemd, aengeheght was in 't lincker deel der bovenste kevel. Ick riep d'alder-nieuwsgierighste mijner Vrienden, oock mijn
beste Toehoorers en Leerlingen tot my, op datse in mijne kamer deese seldsaeme
+
Nauwkeurige Afbeeldingh, soo van 't Hoofd, als van de daer in vast sijnde Hoorn.
saeck quaemen aenschouwen.+
Te gelijck liet ick oock een Schilder koomen, die, in de tegenwoordigheyd van al deese Toekijckers, nauwkeurigh afbeelde de gedaghte Schedel, met sijnen Hoorn, in even soodaenigh een gestalte en grootte, als deselve waeren, op datse gesaementlijck souden moogen getuygen, dat de Schildery gantsch eygentlijck was gedaen, nae 't waeraghtigh oorsproncklijcke, of de saeck selver.
+
Een Narwal, of Narhual, by
Ysland gevangen.
Maer mijne Nieuwsgierigheyd liet het hier by noch niet berusten.+
Want als ick hoorde, dat een diergelijck Dier (of Visch) by Ysland gevangen en aldaer gebraght was geworden, soo schreef ick terstond aen den Bisschop van Hole, genoemd
Thorlac Scabonius, die voortijds te Koppenhagen mijnen Leerlingh was geweest; en
bad hem, als mijnen Vriend, dat hem gelieven wou, d'eygentlijcke Afteeckeningh deeses Diers aen my over te schicken. Dit deed hy gewilligh, en ontbood my met eenen, dat d'Yslanders dit Dier Narwal noemen, even als of men seyde een Walvisch,
+
Is van gedaente even als een Walvisch.
die sigh van Aes geneerd. Want Hual beteeckend een Walvisch; en Nar een Aes.+
De gedaghte Afbeeldingh vertoonde een Visch van even soodaenigh een gedaente, als de Walvisschen sijn. Als ghy weer nae Christianopel koomd, soo beloof ick u, 't selve u te sullen toonen, nevens d'Afteeckeningh des Hoofds, of dorren Schedels; welcke ick van de Heer Cancellier Friesen heb gehad.’
De Heer Worm feylde niet by onse te rugg'-koomst sijne Toeseggingh te voldoen,
+
't Gedaghte Hoofd met den Hoorn,
jae noch al meer daer by te voegen.+
Want hy vergenoeghde sigh niet, my d'Afbeeldingen der Visschen te vertoonen, maer braght my oock in sijne kamer.
+
Gelijck oock d'Afbeeldingh des geheelen Narwals van onse Schrijver selver gesien.
+
Doe sagh ick op eene hier toe vervaerdighde Tafel 't Hoofd-werck (de Schedel) selfs, welcke de Heer Cancellier hem voortijds had vertrouwd. Hy had nu deselve, onder verseeckeringh, ontfangen van een Edelman uyt Deenemarcken, Schoonsoon van den gedaghten Heer Frisen, diense, in d'Erfdeelingh, ten deel was gevallen, en gewaerdeerd wierd op aght duysent Rijcksdaelers. Hy hadse laeten vervoeren ontrent twintigh Mijlen weghs van Koppenhagen, om deselve aen den Heer Gesant te toonen.
Ick verseecker u, dat ick noyt vermoeyd wierd, om my over sulck een seldsaem
+
Desgelijcks vande Fransche
Gesant in Deenemarken.
dingh te verwonderen.+
En als ick den Heer Gesant sulcks te kennen had gegeven, soo wou hy 't desgelijcks in de gedaghte kamer aenschouwen. Sijne Hoogheyd aenmerckte dit wonderlijck werck met seer groote lust, en versoght aen de Heer
Worm, hem deese Scheedel te willen leenen, om een eygentlijcke Afbeeldingh daer
van te laeten maecken: Welcke hy oock heeft laeten vervaerdigen, en met sigh nae
Parijs voerd.
+
Die deese Afbeeldingh oock meê na sijn Vaderland heeft genoomen.
Deese voorname Man,+
die een grootmoedigh welbehaegen heeft aen alle Deughdsaeme Lieden, sal begeerigh sijn, om deese Schildery haer te
laeten sien, en mee te deelen alles wat hy uyt 't Noorden nieuws en seldsaems sal mee brengen. Insonderheyd is hy u mijn Heer, seer geneegen, en al de geene, welcke sijn in 't Hooghberoemde Mercurial-geselschap der Bibliotheeck des Heeren
Bourdelot. Ick ben verseeckerd, dat sijne Kamer, welcke hy van meeningh is daer
mee te vercieren, indien hem God door sijne genaede weer in Franckrijck behouden t'huys brenghd, voor u en al de gedaghte Heeren sal openstaen, tot uwer aller hooghste verlustigingh.
X. Hoofdstuck. Van waere Eenhoornen; met verder Bewijs, dat de
soo genoemde Hoornen maer alleen Visch-tanden sijn.
+
Twijffelinge over den naem des Eenhoorns.
GEnoeghsaem is 't bekend,+
dat de Naem des Eenhoorns gantsch twijffelaghtigh werdt gehouden; en veelerley slagh van Gedierten kan toegeeygend worden; als
+
Verscheydene Gedierten met eenen Hoorn.
den Oryx, en den Indiaenschen Esel, van welcken Aristoteles gewagh maeckt.+
Gelijck oock van 't wilde Dier, 't welck na Plinii Beschrijvingh, 't Hoofd van een Hert, 't Ligchaem van een Paerd, en vaste Heupen gelijck den Elephant heeft; sijnde voorts voorsien met een onvergelijckelijcke gezwindheyd en sterckte.
+
Waeren Eenhoorn.
+
Buyten twijffel is dit de waeraghtige Eenhoorn, van welcke de Heylige Schrift in verscheydene plaetsen spreeckt; soo snel, dat, gelijck als tot een seldsaem
+
Psal.XXIX. 6.
wonder, de Heylige David seght:+
Dat God de Bergh Libanon en Sirion doet huppelen als een jongen Eenhoorn. En soo sterck, dat oock de kraght Gods selver met sijne
+
Num.XXIV. 8. enXXIII. 22.
sterckte werd vergeleecken.+
God, seght Moses, heeftse (te weten d'Israëliten) uyt Egypten uytgevoert: Sijne kraghten sijn als eens Eenhoorns. ['t Geen de Man Gods
Job van deese sijne kraght schrijft, kan de Leeser naesien Cap.XXXIX. 12. en de
+
Getuygenissen in Gods
woord van d'Eenhoornen.
volgende verssen.]+
Nu is't gantsch niet waerschijnlijk, dat onse Noordsche Eenhoornen, sijnde Water-Dieren, souden gereeckend worden onder dat slagh van Eenhoornen, welcke men meend te sijn in 't Zuyden en Oosten, en gewisselijck haer op 't Land geneeren.
+
Jesai.XXXIV. 6. 7.
Als de Propheet Esaias de Joden verkondighde,+
dat haer God uyt Jerusalem sou verdrijven, en haere Koningen (welcke hy Eenhoornen noemd) met haer, soo seghd hy: Descendent unicornu cum eis; dat is: d'Eenhoornen sullen met haer afgaen:
+
Uytlegging deeser Plaets.
't Welck niet anders kan verstaen worden, als van een afgangh in 't Land.+
Want indien de Propheet had geloofd, dat d'Eenhoornen Visschen waeren, soo sou hy buyten twijffel in plaets van Descendent, dat is, sy sullen afgaen, geseghd hebben
Byvoeghsel.
+
Mis-verstand onses Schrijvers, in d'uytlegging der Woorden Jes.XXXIV. 6. 7.
't IS een misverstandt van onse Schrijver,+
dat hy deese Plaets Ies.XXXIV. 6. 7. seght te sijn een bedreygingh tot de Ioden, dat God haer, en haere Koningen met haer, uyt Ierusalem sou verdrijven. 't Is een Prophetie, verkondigende de verwoestingh van de vyanden der Kercke Gods, onder den Naem der Edomiten, gelijck blijckt uyt de voorgaende en naervolgende Verssen. Om oock te beweeren, dat
d'Eenhoornen niet onder de Visschen of Zee-Dieren, maer onder de Beesten des Velds moeten gereeckend werden, behoefdmen 't alleen in 't woord afgaen niet te soecken. In den Text sijn noch andere Bewijsen. Dus luydse. De Heere heeft een
Slaght-Offer te Bozra (de Hooftstad) en een groote Slagtinge in den Lande der Edomiten. En d'Eenhoornen (dit is, gelijck onse geleerde kant-teeckenaers
+
Naerder bewijs uyt dese Plaets, dat'er
Land-Een-Hoornen sijn.
aenmercken,+
de maghtige en hooghverhevene, die boven alle andere in wreedheyd uytsteecken in 't vervolgen der Godsalige) sullen met haer (te weeten met de Lammeren en Bocken) afgaen (naementlijck ter Slaghtingh) en de Varren met de
Stieren. Door Lammeren en Bocken werden gemeend de sleghte en geringe; of
oock jonge en oude. Door Varren en Stieren de starcke en geweldige. Men neeme nu 't Bewijs uyt 't woord Slaght-Offer, waer toe geen Visschen, maer Land-Dieren wierden gebruyckt. Men neem noch een Bewijs daer uyt, dat d' Eenhoornen werden gesteld by anderen Veld-Dieren, Lammeren, Bocken, Varren, Stieren. En dan noch, datse met deselve souden afgaen ter slaghtingh, 't welck alles geenssins op een Visch kan gepast worden. Aen 't eynd deeses Hoofdstucks sullen wy verder hier van spreecken.
[Einde Byvoeghsel]
+
Of deese Visschen niet een slagh van Zee-Een-Hoornen souden konnen sijn.
'k Wou derhalven wel een slagh van Zee-Eenhoornen stellen,+
gelijckmen haest een bysonderen aert van Zee-honden, Zee-kalveren, en Zee-wolven [oock van
Zee-Paerden, Zee-koeyen, Zee-verckens, e.s.v.] En seecker, sulcks sou niet nieuws
sijn, naedien Bartholinus, een geleerd Deensch Schrijver, een bysonder Hoofdstuck van de Zee-Eenhoornen maeckt in sijne Verhandelingh van d'Eenhoornen. Doch men bevind, dat een tegenstrijdige geleegentheyd deese stellingh om ver stoot. Want billijck werd gevraeghd, of deese Zee-Eenhoornen, waer van wy ter deeser tijd spreecken, waerachtige Eenhoornen sijn; en of 't geen wy een Hoorn noemen, een reghten Hoorn, of wel een Tand is?
d'ontbin-+
Sijn antwoord op twee voorgestelde Vraegen.
dingh der andere.+
Want sijn de genoemde Hoornen Tanden, soo konnen deese Visschen geen Eenhoornen sijn, wijlse geen Hoornen hebben. Maer sijn 't Hoornen, soo sijnse gewis Eenhoornen, naediense maer een eenigen Hoorn hebben. De Heer
Worm beweerd, dat het Tanden sijn, en geen Hoornen. Arngrimus Jonas noemdse
op gelijcke wijs Tanden in sijn Specimen Islandicum, ter plaets daer hy spreeckt van
+
Schipbreuk des Bisschops van Groenland.
een merckwaerdige Schipbreuck des Bisschops van Groenland, genoemd Arnold:+
Wiens Schip, als hy nae Noorweegen wou vaeren, door onstuymigheyd der Zee en Winden inde Land-enghte van West-Ysland verbroocken wierd. Dit onheyl weervoer hem in 't Iaer der Genade 1126.
In 't verhael van de dingen, welcke noch gevischt, en uyt de verstroyde goederen weer by een versaemeld wierden, spreeckt de gedaghte goede Arngrimus Jonas aldus:
+
Bewijs des Schrijvers uyt
Arngrimus Jonas,
+
Reperti sunt Dentes balaenarum pretiosi & potiores, maris aestu in siccum rejecti, ac literis Runicis, indelebili glutine rubrescentis coloris, inscripti, ut Nautarum
+
Dat de genoemde Eenhoornen Vischtanden souden sijn.
quilibet suos, peractâ aliquando navigatione, recognosceret. Dat is:+
Daer sijn gevonden groote en kostelijcke Tanden van Walvisschen, door de Vloedt der Zee op 't drooge geworpen; sijnde beschreven met Runische Letteren, met een onuytwisselijck kleefaghtigh Stof van roode verw, op dat de Schippers, haere reys volbraght hebbende, elck de sijne dan weer sou konnen kennen.
Nu is onloogchenbaer, dat 't geen Arngrimus hier noemd Dentes Balaenarum
pretiosos, dat is, kostlijcke Walvisch-Tanden, in Deenemarcken is genoomen voor,
en oock niet anders kan worden geduyd, als van de Hoornen, welcke wy Eenhoornen noemen; en waer van wy tegenwoordigh hier spreecken.
+
Andere Reden, waer door sy sigh bewoogen vinden om sulcks te geloven;
't Geen my nu beweeghd te gelooven, dat het Tanden en geen Hoornen sijn,+
is 't geen Aristoteles voor waeraghtigh schrijft, dat alle Eenhoornen haere Hoornen voor aen de Stern aen een gewoonlijcke Plaets draegen. Doch deese Visschen hebben haere valschlijck so genoemde Hoornen voor aen 't spits des Kevels en in 't Tantvleesch, ter plaets daer de Tanden staen ingevat. De Hoornen setten sigh aen 't Voorhoofd per Syrophysin, door een-stuck-syningh, maer de tanden staen
ingeworteld in de mond per Gomphosin, door Inschietingh. Nu hebben wy
ooghblijckelijck genoegh gesien aen de Schedelen, welcke de Heer Worm ons toonde,
+
Genomen van Aristoteles getuygenis
dat 't geen wy voor een Hoorn hadden gehouden,+
in de kevel was ingesoncken, ontrent de diepte van een Voet; en voor seer langh uytgingh, gelijck een gevelde Lans. Even als de Visch Pristis sijne Saegh, en een andere Visch Xiphias sijn Swaerd draeghd.
Byvoeghsel.
LAurentium Catalanus, Apotheecker te Montpellier, heeft een Bysonder Werckje
+
Vierderley geslaghten van Eenhoornige Gedierten sijn in de Weereld bekend.
van d'Eenhoornen geschreven.+
on-aengenaem noch ondienstigh sijn, den korten Inhoudt van 't selve hier in te voegen. In 't eerste Hoofdstuck vermeld hy, datmen vier verscheydene Geslaghten van Gedierten vind, welcke met een eenigen Hoorn sijn voorsien, als I. De Vogel Dynon in Moorenland. II. Vletif, inde Middernaghtsche Landen, van eenige den Zee-Eenhoorn genoemd, hebbende boven 't Voorhoofd een Hoorn, in de gedaente van een Saegh. III. Seecker slagh van Sprinckhanen, daer Plinius gewagh van maeckt: Welcke beyde
+
Onder de viervoetige Gedierten sijn'er aghtderley slagh, die een eenigen Hoorn hebben.
laestgenoemde Catalanus onder hem heeft.+
IV. Seeckere viervoetige Dieren; welcke sijn van aghtderley slagh, die al t'saemen yeder niet meer als eenen Hoorn hebben; te weeten: 1. De Meester der Elephanten, genoemd Rhinoceros, of Naricornis. 2. De Woud-Esels, of Onagri, in de Wildernissen van Moorenland. 3. Eenhoornige Ossen en Koeyen in Moorenland. 4. Paerden in Indiën. 5. Seecker Dier, geheeten
Amphybias Camphure. 6. De Geyten in sommige Landen. 7. 't Dier Rangifer in Lyfland. Al de Hoornen van de nu genoemde Beesten sijn oock seer goed tegens
Vergif. 8. Den reghten Eenhoorn; in Indien Cardazonus; in Franckrijck en Italien
Lycornu of Leeuwenhoorn genoemd; wijl dit Dier soo sterck en wreed is, als eenige
Leeuw oyt sou mogen sijn.
Van deesen Eenhoorn handeld de gedaghte Catalanus in 't tweede Hoofdstucks
+
Regte Eenhoornen werden maer in drie Oorden des Weerelds gevonden.
sijns Boecks,+
en seght pag. 23. datse gevonden worden in drie verscheydene Oorden des Weerelds; 1. By de Mooren. 2. Te Carajan, Basman en Lambry, sijnde
Eylanden, welcke behooren onder Java. 3. Inde Morgenlandsche Eylanden. Vorders beright hy, datmen haer insonderheyd door Maeghden vanghd, schoon oock de
+
Waer de Hoornen te sien sijn.
Hoornen wel anders gevonden worden.+
Eenige derselver sijn by den Roomschen Paus, de Koningen van Franckrijck, van Engelland, van Polen, de Groot-Hertogh van Florencen, de Hertogen van Mantua en Venetien, de Stad Straetsburgh, en de Markgraef van Baden, die in Switserland onder 't Sand is gevonden geworden. Oock heeft'er de Keurvorst van Saxen een, hangende aen een goudene keeten, welcke word gewaerdeerd op honderd duysend guldens. Binnen onse Stad Utrecht sijn'er drie. De gedaghte Catalanus heeft desgelijcks een geheelen Eenhoorn, ontrent 5. Spannen langh, en van binnen noch vol Mergh. In 't derde Hoofdstuck brenghd hy voort de Tegenwerpinghen der geene welcke ontkennen dat'er Eenhoornen souden sijn; en deese
weder-+
Waer van daen de
verscheydenheyd der verwen deeser Hoornen komen.
leghd hy in 't vierde Hoofdstuck.+
Belangende de verscheydenheyd der Verwen, daer van seght hy, dat deselve werden veroorsaeckt door de verscheydenheden des Ouderdoms; oock door de verscheydenheden der Landen. Alsmen een groot Brood heet uyt den Oven neemd, 't selve in twee deelen snijd, en den Hoorn daer mee bewind, soo werd hy weeck. Deese konst weeten de Rovers, welcke dickmael in de Geberghten 't Vee steelen, en door dit Middel de Hoornen anders om draeyen,