Eur
opese Unie
Eur opees F onds v oor R egionale On twikk elingte
gen
de
hit
te
g
ro
e
n
e
n
d
e
o
p
w
a
r
m
in
g
v
a
n
d
e
st
o
r
w
o
o
r
d
N ed er la n d is a f, ze gg en s o m m ig e m en se n . E en b ee tje d e b o el aa n h ar ke n z o u v o ld o en d e m o et en z ijn . N ie ts is m in d er wa ar. d e o p ga ve n v an v an d aa g en m o rg en z ijn c o m p le x, gr o o t e n d iv er s. En v as t s ta at d at a l d ez e o p ga ven , cu ltu ree l, ec o n o m isc h , e co lo gis ch , d em o gr afi sc h o f s o cia al m et e lk aa r e en e n o rm e f ys ie ke im p ac t h eb b en . Z e g rij p en d ire ct in o p o n ze fy sie ke le ef o m ge vin g. D at m aa kt ru im te lijk e o rd en in g, o n tw ik ke lin g e n o n tw er p zo re le va n t. De dynamiek zit in onz e ste de n. N ederland is ee n w at erland. En ons ne tw erk van w at er en ec ologie, onz e de lt a is de b as is ge w ee st v o o r h an d el, o n tw ik ke lin g en c u ltu u r. En d at is h et n o g ste ed s. Ee n v er ste d eli jk t l an d m et e en k ra ch ti g ve rb o n d m et d e ec o lo gie . S ta d e n la n d a ls co n d iti e en in sp ira ti e vo o r v o o rs p o ed . E co lo gie e n e co n o m ie k u n n en d u s hand in hand gaan maar dan moe ten w e w el op ee n ander e manier stad willen mak en. d e b es ta an d e s ta d is d e b as is, d e gr o n d st o f v o o r d e sta d v an m o rg en . W e m o et en m ax im aa l in ze tt en o p e en v er ste d eli jk in g d ie d u u rz aa m h eid n ie t la n ge r z ie t a ls o p ga ve o f a ls b ep er kin g, m aa r j u ist a ls ee n a an le id in g o m to t b et ek en isv o lle o p lo ss in ge n te k o m en v o o r de on twikk eling v an ee n ‘ ge zonde s tad’ . M et h et D elt ap ro gr am m a N ie u w b o u w en H er st ru ct u re rin g w er kt h et rij k an d er e p ar ti je n aa n m aa tre ge le n en ins trumen ten die er voor zor gen da t de stad nu en in de toe koms t ee n aan tr ekk elijk e en ve ilig e plek is om te w onen, te w er ke n e n te re cr eë re n . T er v o o rb er eid in g o p p er io d es v an o ve rst ro m in g, h ev ig e re ge n , d ro o gte e n h itte m aa r o o k ge ric h t o p d e m an ie r w aa ro p d ez e m aa tre ge le n v o ld o en a an d e b re d er e d o els te llin g va n d ie ‘g ez o n d e sta d ’. G ro en sp ee lt d aa rin e en b ela n gr ijk e r o l. H et is d e p u b lie ke r u im te d ie d e e xt re m en in t em p er at u re n e n r eg en va l m o et k u n n en op vang en. v er ste d eli jk in g m o et o p a lle s ch aa ln iv ea u s n ad ru kk eli jk h an d in h an d g aa n m et d e o n tw ik ke lin g v an n at u u r in e n ro n d o m d e s ta d . Inno va tie f zijn oplossing en w aarbij he t mes aan tw ee kan te n snijdt. Ee n be ke nd voorbee ld vorm t he t gr oe ne dak, da t de lu ch t z u iv er t, w at er la n ge r v as th o u d t e n e n er gie ve rb ru ik te ru gd rin gt . E n v ia d ez e v er sc h ille n d e e ff ec te n o o k d e h itt es tre ss ve rm in d er t. D e cr ea ti vit eit v an b u rg er s, b ed rij ve n e n o n tw er p er s g aa t v er d er d an h et g ro en e d ak . I n d e sa m en le vin g o n ts ta an d iv er se in iti ati ev en z o als s ta d sla n d b o u w e n ‘g u er illa g ar d en in g ’. S am en w er kin g en in te gr aa l o n tw er p le id en to t w at er p le in en e n g ro en e sc h o o lp le in en . D ez e in iti ati ev en la te n z ie n d at e r i n d e ste d eli jk e sa m en le vin g cr ea ti vit eit en o n d er n em er sc h ap b es ta at d ie k an b ijd ra ge n a an d e o p lo ss in g v an d e s te d eli jk e p ro b le m ati ek . L at en w e a ls o ve rh eid d ez e k ra ch t t en v o lle b en u tt en e n sa m en w er ke n m et a n d er e p ar ti je n o m d u u rz am e s te d eli jk e o n tw ik ke lin g e ch t v an d e gr ond t e krijgen. Dit boe
k v orm t daarbij e en mooie inspir atie br on. h enk o vink, w aarnemend d ir ect eur -g ener aal r uim te en w at er m inis terie v an in fr as tructuur en m ilieu
INLEIDIN
g
Belangrijk
e begrippen
ST
a
p
1 -
HIT
TE
IN
k
a
a
r
T
Klimaa
tscenario’
s
ST
a
p
2 -
To
o
Lbo
x
Hitt
e in duurz
aamheidsk
eurmerk
en
ST
a
p
3 -
IM
p
LEMENT
a
TIE
U it vo o rs p e llin ge n v an h e t k N M I b lijk t d at la n ge w ar m e p e rio d e n st e e d s v ak e r vo o rk o m e n . D e k lim aa ts ce n ar io ’s va n h e t k N M I g aa n u it va n e e n to e n am e v an h e t a an ta l t ro p is ch e d ag e n v an o n ge ve e r 5 p e r j aa r to t 2 3 d ag e n in 2 0 5 0 e n 3 8 in 2 1 0 0 . d at b e te ke n t d at h e t ge m id d e ld e e n m aa n d la n g w ar m e r i s d an 3 0 g ra d e n . Ee n ‘o ve rve rh itt e ’ o m ge vin g ka n le id e n to t e e n ve rm in d e rin g va n h e t th e rm is ch c o m fo rt – o o k w e l h itte st re ss g e n o e m d – e n he t sle ch ter functione re n van mense n. V oor oude m e n se n is h e t o ve rli jd e n sr is ic o g ro te r. o m d at m e sla p e n le id e n h o ge re n ac h tt e m p e ra tu re n to t e e n a ar b e id sp ro d u cti vit e it. V o o r ve rk o e lin g w o rd e n air aa n ge le gd , m aa r d ie w e rk e n d o o r d e u its to o t va n ve rd e re te m p e ra tu u rto e n am e in d e b u ite n ru im te in d
D
e
h
itt
eg
o
lf
in
d
e
zo
m
er
v
an
2
00
6
w
as
e
en
v
an
d
e
la
n
gs
te
e
n
m
ee
st
in
te
n
se
in
h
o
n
d
er
d
ja
ar.
H
et
w
as
d
e
tw
ee
d
e
h
itt
eg
o
lf
d
at
ja
ar,
e
in
d
ju
n
i
w
as
e
ve
n
ee
n
s
h
et
c
rit
er
iu
m
v
o
o
r
ee
n
h
itt
eg
o
lf
b
er
eik
t.
H
et
R
ijk
sin
sti
tu
u
t v
o
o
r V
o
lk
sg
ez
o
n
d
h
eid
e
n
M
ilie
u
(R
IV
M
) a
d
vis
ee
rd
e g
ee
n
zw
ar
e l
ic
h
am
eli
jk
e i
n
sp
an
n
in
ge
n
te
d
o
en
e
n
ri
ep
o
u
d
er
en
e
n
m
en
se
n
m
et
lu
ch
tw
eg
aa
n
d
o
en
in
ge
n
o
p
o
m
in
d
e m
id
d
ag
b
in
n
en
te
b
lijv
en
.
‘E
e
n
o
ve
rv
e
rh
itt
e
o
m
g
ev
in
g
le
id
t t
o
t h
et
s
le
ch
te
r
ff
ect
v an la n ge h itt e p e rio d e n z ijn h e t gr o o ts t in s te d e n . tr at e n e n p le in e n z ijn w ar m e r d an a kk e rs , w e ila n d e n aa rd o o r h e t te m p e ra tu u rs ve rs ch il tu ss e n d e st ad ving ‘s nach ts oploop t. d it ko m t d o o rd at d e st ad se nach t meer w arm te vas thoudt, w aar door de ra tu u r d e vo lg e n d e d ag h o ge r i s d an b u ite n d e st ad . H e t m p e ra tu u r t u ss e n s ta d e n o m ge vin g wo rd t a an ge d u id hitt e-eilande ff e ct ’ en is ’ s nach ts he t gr oots t. rla n d se p la n n in e n o n tw e rp p ra kti jk is n o g w e in ig o r h e t to e n e m e n d e aa n ta l w ar m e d ag e n e n h e t ff ect. He t milde z eeklimaa t, de kle ine om vang van st e d e n e n d e fo cu s o p w at e rve ilig h e id ku n n e n h ie rvo o r e e n ve rk la rin g zij n . St e d e n z ijn d aa rd o o r o n vo ld o e n d e to e ge ru st o p h e t v ak e r vo o rk o m e n v an w ar m w e e r. G ro e n in d e st ad k an d aa r ve ra n d e rin g i n b re n ge n . G ro e n vo o rk o m t h itt e e n zo rg t vo o r ve rk o e lin g. b o m e n zo rg e n b ijvo o rb e e ld vo o r sc h ad u w e n p la n te n – vo o ra l o p d ak e n e n g e ve ls – v an ge n zo n n e st ra lin g o p . P la n te n ve rk o e le n d e lu ch t d o o r d e ve rd am p in g va n w at e r. b ov e n d ie n n e m e n b o m e n e n p la n te n C o 2 o p – w aa rd o o r d e o p w ar m in g v an d e a ar d e m in d e r s n e l ve rlo o p t.Functioneel gr
oen
De ze public atie biedt een o verzich t van rele van te gr oenmaa tr eg elen in de aanp ak van hi tt e in de st ad. He t is een van de result at en van he t Eur opese In terr egpr oject ‘T oepassing functioneel gr oen: luch tgr oen, klimaa tgr oen, soci aal gr oen’ . In dit pr oject is in veertien Vlaamse en Neder landse st eden in een wiss elw erking tussen theorie en pr ak tijk onderz och t hoe de toepassing v an gr oen een functionele en mee tbar e bijdr ag e le vert aan de verbe tering van he t lee fklimaa t – op he t gebied van luch tkw alit eit, klimaa tadap ta tie en de kw alit eit van de op enbar e ruim te. In forma tie o ver he t comple te pr oject is te vinden op w w w .functioneelgr oen.nl. Dit boek rich t zich op klimaa tadap ta tie en specifiek op de aanpak van de hitt epr oblema tiek. Enerzijds omda t de rol van hitt e in de planning en inric h ting van st eden en wijk en onderbelich t is, anderzijds omda t he t w at er vr aags tuk – een ander aspect van klimaa tadap ta tie – al v eel bespr ok en is. De hoof ds tructuur van he t boek is een st appenplan da t beschrijft w aar en op w elk e manier gr oen kan w or den ing ez et. In de eer st e st ap w or dt beschr ev en hoe bepaald k an w or den w elk e plekk en een hitt epr obleem hebben. De tw eede st ap toon t uit eenlopende gr oenmaa tr eg elen die op ver schille nde schaalniv eaus genomen kunnen w or den. In de der de st ap w or dt uit eeng ez et hoe hitt e en gr oen volw aar dig e onder delen kunnen w or den van he t gemeen telijk beleids- en on tw erppr oces.0 5 10 15 20 25 30 35 40 19-6-1917 25-5-1922 15-7-1923 16-7-1928 30-8-1930 21-8-1932 24-6-1936 7-8-1938 26-6-1941 14-7-1941 31-8-1942 1-8-1943 25-8-1944 4-6-1947 30-6-1947 30-7-1947 27-8-1947 14-6-1948 2-8-1948 7-6-1950 15-8-1975 9-7-1976 4-8-1982 12-7-1983 4-8-1990 31-7-1994 3-8-1995 13-8-1997 4-8-1999 26-8-2001 13-8-2003 11-8-2004 24-6-2005 6-7-2006 30-7-2006 10 -6-19 17 21 -5-19 22 5- 7-192 3 11 -7-19 28 26 -8-19 30 10 -8-19 32 17 -6-19 36 30 -7-19 38 17 -6-19 41 6-7-1 94 1 26 -8-19 42 25 -7-19 43 18 -8-19 44 30 -5-19 47 25 -6-19 47 22 -7-19 47 11 -8-19 47 10 -6-19 48 25 -7-19 48 2-6 -1 95 0 29 -7-19 75 23 -6-19 76 29 -7-19 82 4-7 -1 98 3 26 -7-19 90 19 -7-19 94 29 -7-19 95 5-8 -1 99 7 28 -7-19 99 22 -8-20 01 31 -7-20 03 2-8 -2 00 4 18 -6-20 05 30 -6-20 06 15 -7-20 06 Du u r in dag e n 27-8-1947 14-6-1948 2-8-1948 7-6-1950 15-8-1975 9-7-1976 4-8-1982 12-7-1983 4-8-1990 31-7-1994 3-8-1995 13-8-1997 4-8-1999 26-8-2001 13-8-2003 11-8-2004 24-6-2005 6-7-2006 30-7-2006 7 194 7 -6-194 8 25 -7-194 8 2- 6-195029 -7-197 5 23 -6-197 6 29 -7-198 2 4- 7-198326 -7-199 0 19 -7-199 4 29 -7-199 5 5- 8-199728 -7-199 9 22 -8-200 1 31 -7-200 3 2- 8-200418 -6-200 5 30 -6-200 6 15 -7-200 6 Hi tte gol ve n D uu r in d agen A an ta l tro p is ch e d age n H o o gs te te m p era tu ur in C
Belangrijke begrippen
Hitt
eg
olf
He t k NM I in Ned erland en he t k M I in b elgië han ter en een officiële de fin itie voor hitt eg ol f: minimaal vijf dag en ach ter een w aar op de ma ximum temper atuur 25 gr aden of meer bedr aag t, en w aarbij op ten mins te drie dag en de ma ximum temper atuur 30 gr aden of meer is. Sinds 1901 telde he t k NMI 38 hitt eg olv en.Hitt
e-eilande
ff
ect
b eg in n eg en ti en d e e eu w o n td ek te d e L o n d en se c h em ic u s L u ke Ho w ar d da t he t klimaa t in stede n af wijk t van he t klimaa t in de la n d eli jk e g eb ie d en ro n d d e s ta d . H ij o n d er zo ch t d e v er sc h ille n in lu ch td ru k, t em p er at u u r, v o ch ti gh eid , n ee rs la g e n v er d am p in g tu ss en L o n d en e n h et b u ite n ge b ie d . H ij b es ch re ef d at h et in d ic h tb eb o u w d e ge b ie d en m et n am e ‘s n ac h ts e n ‘s w in te rs w ar m er is d an o p h et p la tt ela n d . D e b ela n gr ijk ste o o rz ak en va n d it h itt e-eil an d eff ec t zij n d e ab so rp ti e va n z o n lic h t d o o r ste n ig e m at er ia le n , d e re la ti ef la ge w in d sn elh ed en , b ep er kt e afk o eli n g d o o r ee n la ge v er d am p in g en v rij ko m en d e w ar m te door g emot orisee rd v er voer en f abrie ksactivit eit en.Hitt
es
tr
ess
Hitt es tr ess is de ma te van hinder die onder vonden w or dt door o verma tig e w arm te tijdens een periode me t uitz onderlijk w arm w eer . Hitt es tr ess tr eedt op door o verma tig tr anspir er en. He t licha am kan uit dr og en en een hart aan val of ber oert e kunnen he t ge volg zijn. v oor al ouder en en ziek e mensen zijn ge voelig v oor hitt es tr ess.Thermisch c
om
fort
Er zijn drie temper atuurtypen: luch tt emper atuur , opper vlak te-temper atuur en belee fde temper atuur . Luch tt emper atuur is de temper atuur die in de schaduw op anderhalv e me ter bo ven de gr ond w or dt geme ten. o pp er vlak te temper atuur is de tempe ra tuur die een opper vlak hee ft door zonnes tr aling. De belee fde tem per atuur is een combina tie van luch t-temper atuur , luch tv och tigheid, str alin gs temper atuur en wind, maar ook p sy chol ogische en cultur ele fact or en. Dit w or dt thermisch c om fort g enoemd. Thermisch com fort kan w or den geme ten volg ens de ph ysiologic al equivalen t temperature (PET). d ez e w aar den moe ten nie t ver w ar d w or den me t de luch tt emper atuur . V olg ens de ze mee tme thode w or den p ET -w aar den tussen de 18 en 23 gr aden als com fort abel er var en. p ET -w aar den tussen de 23 en 29 gr aden leiden tot lich te hitt es tr ess, tussen de 29 en 35 tot ma tig e hitt es tr ess en tuss en 35 en 41 tot st erk e hitt es tr ess. b o ven de 41 gr aden kan ex tr eme hitt es tr ess op tr eden. d e bele vings te mper atuur is nie t voor ieder ee n ge lijk . d e Eng else Univ er sit eit van b at h d ee d in m ee rd er e la n d en o n d er zo ek n aa r ve rs ch ille n in d e er va rin g va n th er m isc h co m fo rt. In int er vie ws m o es te n d ee ln em er s aa n ge ve n o f d e te m p er at u u r o p e en p le k t e k o u d , k o el, a an ge n aa m , w ar m o f t e he et w as. Uit de ze me thodiek, actual se nsation vot e g en aa m d , b lijk t d at in ve rs ch ille n d e la n d en en ste d en h et o p ti m ale thermisch c om fort op v er schillende p ET -w aar den lig t. Switzerland The Netherlands Uk germany Italy 0 10 20 30 40 50 60 ve ry co ld co ol co m fro nta ble w arm ve ry h ot Tilb urg Sit tard - G ele en Ge nk Ro es ela re Ro os en da al pET Thermal grade of physiological perception stress Very cold Extreme cold stress 4 Cold Strong cold stress 8 Cool Moderate cold stress 13 Slightly cool Slight cold stress 18 Comfortable No thermal stress 23 Slightly warm Slight heat stress 29 Warm Moderate heat stress 35 Hot Strong heat stress 41 Very hot Extreme heat stresssky vie
w f
act
or
d e sky vie w fact or (S v F) is he t deel van de hemel da t vana f één pun t kan w or den w aar genomen. o pen akk erland hee ft een fact or 1 ter wijl de fact or van ee n str aa t me t aan beide zijden ho ge bebou wing – een zog enoemde str ee t can yon – minder dan 0,5 bedr aag t. Daar door hebben str ee t can yons o ver dag te mak en me t minder zon nes tr aling en dus me t minder op w arming. In de nach t houden str ee t can yons de opg eslag en w arm te daar en teg en lang er vas t door een beperk te uits tr aling en een v erminder de luch tbe w eging.V
en
tila
tie
Als gebouw en dich t op elk aar st aan – een lag e sky vie w fact or v an 0,22 tot 0,60 – hee ft de wind w einig in vloed op de tussenruim te. b ij op w arming in de zomer vindt hier door w einig verk oeling plaa ts, en kan de hitt e lang ‘blijv en hang en’ . In de win ter vindt geen ex tr a afkoeling plaa ts. b ij een br eder str aa tpr ofiel – sky vie w fact or tussen 0,60 en 0,82 – hee ft de wind meer in vloed, w aar door in de zomer verk oeling plaa ts vindt.Fr
on
tal
d
ensity
Fron tal area density (F A d ) mee t de afr emmende w erking van gebouw en op de windsnelheid. b ij een hog e Fa D st aan gebouw en dw ar s op de windrich ting en w or dt de ven tiler ende w erking van wind geblokk eer d. Hier door w or dt de afkoeling verminder d – dit zor gt in de win ter voor w arm te verlies en in de z omer v oor he t v as thouden v an w arm te.‘H itt e is b ij u its te k ee n th em a w aa r to t vo o r ko rt n ie m an d zic h m ee b ez ig h ie ld – la at s ta an d at h et o p h et n et vli es v an b es tu u rd er s sto n d . M aa r d e la at ste ti jd ko m t h et , ze ke r in d u u rz aa m h eid sd isc u ss ie s, ste ed s v ak er v o o rb ij. N ee m d e aa n p ak va n lu ch tv er vu ilin g. o p so m m ig e p le kk en b lijk t d at e en g ev o lg v an te h o ge te m p er at u re n in d e z o m er. ‘In h et z o ek en n aa r m aa tre ge le n w o rd en d e m o ge lijk h ed en v an gr oe n toepassing en steeds mee r verk end. o m te ru g t e ko m en o p d e a an p ak v an lu ch tv er vu ilin g: d aa rin w o rd t b ijv o o rb ee ld g ek ek en n aa r w elk e ro l b o m en k u n n en s p ele n . Ik b ed o el, h et g aa t a l la n g nie t mee r alle en om de es the tiek van gr oe n, maar ook om de functionalit eit. ‘H et is v an b el an g o m h et h itt ev ra ag st u k te v er an ker en in d e ge m ee n te lijk e o rg an isa ti e. N ie t all ee n in st ru ct u u rv isi es en be leids tukk en, maar juis t in de oper atione le s fee r. b eh ee rd er s m o et en n ad en ke n o ve r h o e h et b es ta an d e gr o en e en r o l ka n spe len in de aanpak van hitt e. p la n n en m ak er s en o n tw er p er s m o et en h et zie n als ee n va n ze lfs p re ke n d o n d er d ee l va n n ie u w e o n tw ik ke lin ge n en p ro je ct en . Ee n go ed vo o rb ee ld is h et m u lti fu n cti o n ele g eb o u w D e D o b b els te en w aa r ti jd en s h et o n tw er p p ro ce s g ro en is in ge ze t o m d u u rz aa m h eid sa m b iti es – o p he t g ebied van w at er , luch tk w alit eit en op w arming – na te str ev en. ‘a ls w et h o u d er d en k i k w ele en s: h et g aa t t e l an gz aa m . M aa r e en de rg elijk pr oce s van be wus tw or ding he eft tijd nodig – goede gr oe nv oorbe
elden helpen daarbij.
’
‘Hitt
e moe
t worden
verank
erd in de
gemeen
telijk
e organisatie’
r uud g uy t, w ethouder V olk shuis ves ting , duurz aamheid en sport, g emeen te Sitt ar d-g eleengemiddeld t emper atuur ver schil t.o. v. omg evings temper atuur 16 juli 2006 12:07 0 - 1 1 - 2 2 - 3 3 - 4 4 - 5 5 - 6 6 - 7 7 - 8 >8
STA
P
1
TE
IN
kaar
T
gemiddeld t emper atuur ver schil t.o. v. omg evings temper atuur 16 juli 2006 12:07 Sa tellie tbeelden van de opper vlak te te mper atuur tijdens de hitt eg olf van 2006 la ten zien da t bijna elk e st ad in Nederland te mak en hee ft me t he t hitt e-eilande ff ect. Uit onderz oek van TN o in 2012 w or dt duidelijk da t o ver dag he t ver schil in t emper atuur tussen st ad en omg eving kan oplo pen tot 9 gr aden. He t gemiddelde voor de 73 gr oots te st eden is 2,9 gr aden o ver dag en 2,4 ‘s nach ts. He t hitt e-eilande ff ect is nie t o ver al ev en gr oot. V er schillen tussen st eden w or den voornamelijk bepaald door de hoe veelheid bebouwing en verhar ding. TN o gee ft in he t onderz oek ver der aan da t de bodemsoort van in vloed is. St eden op zandgr onden hebben o ver dag een rela tie f gr oot temper atuur ver schil me t de omg eving , ‘s nach ts de s teden op klei- en v eengr onden. In haar on derz oek rich t TN o zich op zog enoemde opper eilanden – he t ver schil in opper vlak te temper atuur tussen en landel ijk gebied, maar ook tussen st adsdelen onderling. mees tal w or dt me t hitt e-eilande ff ect he t v er schil in luch aang eduid – dit w or dt he t atmos ferisch hitt e-eiland genoemd. typen hitt e-eilanden ver schillen van elk aar . He t atmos eilande ff ect is voornamelijk ’s nach ts aan w ezig en minder he t opper vlak te-hitt e-eiland. Dit kom t omda t s tedelijk sneller op w armen en afkoelen dan luch t. Hier door zijn in luch tt emper atuur minder gr
oot dan in opper
vlak te
‘Uit onderz
oek blijk
t dat he
t verschil in
temperatuur tussen s
tad en omge
ving
kan oplopen t
ot 9 graden’
A
ls
e
er
st
e m
o
et
b
ep
aa
ld
w
o
rd
en
o
f e
en
st
ad
te
m
ak
en
h
ee
ft
m
et
e
en
h
itt
ep
ro
b
le
em
. D
aa
rto
e z
ijn
v
er
sc
h
ille
n
d
e i
n
st
ru
m
en
te
n
b
es
ch
ik
b
aa
r
– v
an hitt
ek
aart
en t
ot c
omput
ermodellen.
o p w aa rt se st ra lin g va n st e d e lijk e o p p e rv la kt e n d e ra tu u r b e ïn vlo e d t, is d e o p p e rv la kt e te m p e ra tu u r e e n ato r o m o p s ta d sn ive au h itt e -e ila n d e n o p t e s p o re n . tu ss e n w ijk e n , st ra te n e n g e b o u w e n b e st aa n ti jd e n s rio d e n te m p e ra tu u rve rs ch ille n . o p la ge re s ch aa ln ive au s h itt e -e ila n d eff e ct o p e e n an d e re m an ie r ge m e te n . e -e ila n d eff e ct o p s ta d sn ive au in t e s ch atte n k an e e n o rd e n g e m aa kt – o p b as is v an s at e llie tg e ge ve n s va n kt e te m p e ra tu u r, d e s tr ali n gs w ar mt e v an d e a ar d e e n d e l va n d e s ta d . Ee n h itt e ka ar t to o n t d e g e m id d e ld e ra tu re n in d e s ta d : g e b ie d e n m e t h o ge t e m p e ra tu re n -e ila n d e n . De belangrijk st e fact or en die de hitt e in een st ad beïn vloeden zijn he t landg ebruik en de st edelijk e morf ologie. d oor verhar ding van he t gr ondopper vlak is ver damping van bodem w at er onmog elijk, w aar door de gebouw en en de luch t sneller op w armen. b o vendien w armen bebouwing en verhar ding op omda t zonlich t minder eff ectie f w eerk aa ts t w or dt. He t gebruik van air conditioner s, uitlaa tg assen van voertuig en en indus triële ins talla ties le ver en een sub st an tiële bijdr ag e aan he t s tedelijk hitt e-eilande ff ect. d e morf ologie van een st ad – bebouwingsdich theid, he t volume en de ho og te van gebouw en, de verhouding tussen bebouw d en onbebouw d gebied – is van in vloed op de ma te w aarin st eden w arm te vas thouden. b ijv oorbeeld: hoe hog er de bebouwingsdich theid,
e op s
tadsniv
eau
voor Tilbur g: he t per cen tag e verhar ding is van in vloed op de tad.hoe meer massa w arm te kan opnemen en vas thouden. d e st edenbouwk undig e structuur van een st ad bepaalt hoe verk oelende luch t k an binnendring en en of w arme luch t k an w or den a fg ev oer d. Een voorbeeld van een recen te hitt ek aart is de luch tt emper atuurk aart van de gemeen te Tilbur g. o p basis van sa tellie tme ting en, de st edelijk e morf olog ie en me teor ologische randv oor w aar den is me t he t st edelijk klimaa tmodel van he t Vlaamse onderz oek sins tituut v IT o – zie voor een w et enschappelijk e onderbouwing van he t model w w w .functioneelgr oen.nl – een hitt ek aart gemaak t. De kaart hee ft een ras ter van 30 bij 30 me ter en gee ft dus nie t de temper atuur op str aa tniv eau w eer . o p basis van de ze kaart zijn ook op wijkniv eau kaart en g emaak t. o p de hitt ek aart is te zien da t indus trie terr einen o ver w or den door he t hog e per cen tag e bebouwing en he t veg et atie en w at er . Toch is he t hitt e-eilande ff ect in rela tie f laag omda t in de nach t w arm te w or dt ‘uitg es daar door sneller afkoelt. He t hitt e-eilande ff ect in de nieuwbouw De r eeshof en de wijk en in Tilbur g-Noor d is beperk rela tie f ho ge aandeel buurtgr oen. In he t cen trum van hitt e-eilande ff ect he t gr oots t, me t name rond de k oningsplein en de Heuv els tr aa t. De ze buurt en hebben vie w f act or en een r ela tie f hoog per cen tag e bebouw In Tilbur g hebben me t name he t cen trum en bedrijv en terr einen te mak en me t he t hitt e-eilande ff ect.
omput
ermodel
hitt ek aart op wijkniv eau w or dt in plaa ts van de temper atuur de luch tt emper atuur geme ten – dit is atuur van de openba re ruim te. De luch tt emper atuur door zonnes tr aling , de aan w ezigheid van schaduw , enschappen, hitt e-uitwisseling aan de gr ond en langs w at erkringloop van de veg et atie. De bepaling van in luch tt emper atuur binnen een wijk kan op tw ee en: ber ek ening doo r een comput ermodel of door tr aa t. een driedimensionaal comput ermodel om in ter acties vlak, gebouw en, veg et atie en atmos feer in een eving te simuler en. He t model is on twikk eld door Gut enber guniv er sit eit Mainz in d uitsland en w or dt in veelvuldig toeg epas t in luch tkw alit eitsber ek ening en. He t belangrijk st e doel van ENVI-me t is nie t om ex act e luch tt emper atur en of belee fde tem per atur en te ber ek enen. He t br eng t voor al op ta fel w aar in een st ad he t rela tie f w armer of kouder is , en hoe dit pa tr oon ver andert door aanpassing en in de st edelijk e omg eving. Zo onderz och t TN o in 2010 me t ENVI-me t he t verk oelende eff ect v an neg en hitt ebe perk ende maa tr eg elen in een str aa t in r ott er dam. Hieruit bleek da t de aanplan t van bomen en de aanleg van w at erpartijen he t mees t eff ectie f zijn in de beperking van hitt e.e op wijkniv
eau
toon t de ver schillen in de belee fde temper atuur in de wijk ott er dam.Bakfie
ts
Een bijz onder e manier van temper atuurme ting is een tot mee tpla tf orm omg ebouw de bakfie ts. De fie ts is uitg erus t me t een thermo- en voch tme ter , en sensor en voor windrich ting en -snelheid, zonlich t en de w arm tes tr aling. De mee tins trumen ten zijn zodanig opg es teld da t min imale ver st oring op tr eedt – een bakfie ts zor gt voor een horiz on taal pla tf orm. De lo ca tie van de fie ts w or dt me t sa tellie tna vig atie bijg ehouden, ev enals de snelheid. In 2009 is in wijk en in a rnhem en r ott er dam me t de ‘bakfie tsme thode’ he t hitt e-eilande ff ect ber ek end. Me ting en me t de bakfie ts la ten zien da t op windluw e en schaduwlo ze plekk en de luch tt emper atuur he t hoogs t is. Uit onderz oek van w ag ening en Univ er sit eit blijk t da t he t v er schil in ge voels temper atuur – he t thermisch com fort, de ph ysiologic al equivalen t temperature(PET) – tussen een he
te en k
oele plek oploop
t t
ot 15 gr
e op g
ebouwniv
eau
es
ta
tienorm
en p re tti g b in n en kl im aa t so w ie so v an g ro o t b ela n g is, en v an in vlo ed o p d e lu ch tt em p er at u u r t er p la at se – e n he t thermisch com fort van een ple k. d it h an gt a f va n aa rd e, d e lu ch tv en ti la ti e, d e w ar m te -o p n am e va n h et al en d e w ar m te -u its tra lin g. Er zi jn tw ee m ee tm et h o d en : ev e b er ek en in g vo lg en s d e en er gie p re sta ti en o rm o f u ro p es e e n er gie p re sta ti en o rm m o et en g eb o u w eig en ar en u ar i 20 08 b ij ve rk o o p o f ve rh u u r ee n en er gie la b el en . H et en er gie la b el ge eft in fo rm ati e ov er d e iso la ti e ve l, m u re n , ra m en e n v lo er en , h et e n er gie ge b ru ik v an lla ti es – zo als v er w ar m in g e n v en ti la ti e – e n h o e h et p an d ig er k an w o rd en . H et la b el v ar ie er t v an A (z ee r z u in ig ) t o t g (z ee r o n zu in ig ). V oor de bor ging van een pr ettig binnenklimaa t tijdens de zomerperiode zijn allerlei normen in omloop. Hoe w el he t b ouw besluit geen dir ect e eisen st elt, hee ft he t ener gieg ebruik voor koeli ng een belangrijk e plaa ts ver w or ven in de ener giepr es ta tie van w oong ebouw en. o ok he t g ar an tieIns tituut W oningbouw st elt eisen aan he t binnenklimaa t – door een gr ens te st ellen aan temper atuur o ver schrijding en. Temper atuur o ver schrijding is ook opg enomen in de ener giepr es ta tiec oë fficiën t, een inde x die de ener ge tische efficië n tie van nieuwbouw aang ee ft. In he t b ouwbesluit w or dt een eis ges te ld aan de pr es ta tiec oë fficiën t van w oning en – per1 januari 2011 is die eis 0,60.
eer z
uinig
, G is z
eer onz
Thermogr
am
Thermogr afie mee t de opper vlak te temper atuur door een thermogr afische camer a me t in fr ar oodlens en de tect or voor golfleng tes. De camer a le vert een thermogr am, een w eer ga ve van de temper atur en in een st ad. Aan een thermogr am zijn div er se par ame ter s gek oppeld, zoals de emissie w aar de van he t object en de ach ter gr onds tr aling. o ok de w erk ing van gr oen kan een voudig me t ther mogr afie zich tbaar w or den gemaak t. Naas t de ab solut e temper atuur w or den op thermogr ammen ver schillen in ener gie-uits tr aling w eer geg ev en. Thermogr ammen zijn duidelijk en beeldend, en dus g oed t e g ebruik en v oor c ommunic atiedoeleinden. In he t k ader van Fun ctioneel g roen is in Tilbur g in een klimaa tallian tie ge w erk t me t therm ogr afie om he t eff ect van he t aanbr eng en van gr oen op ge vels te me ten. De thermogr afische beelden ga ven duidelijk aan da t een gr oene g ev el een g ebouw k an k oelen. Een thermogr am laa t zien da t gr oen aan een ge vel een verk oelend eff ect hee ft ten op zich te v an een f ac ade z onder gr oen.o
p
w
arming v
an de aar
de
k limaa tv er andering en w or den beschr ev en in termen van tr ends en schommeling en. Tr ends zij n geleidelijk e ver ander -ing en in een bepaalde rich ting en schommeling en de varia -ties daar omheen. De w er eldt emper atuur vert oon t de laa ts te honder d jaar een stijg ende lijn, me t schommeling en van jaar tot jaar . d ez e tr end is voor al zich tbaar tussen 1910 en 1940 en in de periode na 1970. d e op w arming van he t klimaa t gaa t nie t o ver al ev en snel. d e temper atuu r in Nederland is sinds 1950 tw ee maal zo snel opg ew armd als de w er eldg emiddelde temper atuur .Klimaa
t in
n
ederland
He t klimaa t in Ne derland is nie t o ver al gelijk. v er schillen hang en voornamelijk af van de af st and tot zee, de zonhoog te, hoog te ver schillen en he t landschap stype. o p de kaart is per landsdeel he t gem iddelde aan tal zomer se dag en – bo ven de 25 gr aden – w eer geg ev en. He t aan tal varieert van 4 tot 8 dag en op de w add eneilanden tot 32 tot 36 dag en in de regio v enlo.KNMI’06-klimaa
tscenario’
s
In 2006 pr esen teer de he t k NMI zog enoemde k NMI’06-klimaa tscenario’ s. d ez e scenario’ s verk ennen voor 2050 en 2100 he t toek oms tig e klimaa t. Ze ge ve n aan in w elk e ma te de temper atuur , de neer slag en de wind in samenhang kunnen ver ander en. k limaa tscenario’ s zijn geen w eer sv er w ach ting en voor de lang e term ijn: ze doen alleen uitspr ak en o ver he t gemiddelde w eer en de kans op ex tr eem w eer in de toek oms t. De k NMI ’06-klimaa tscenario’ s zijn zo gek o zen da t ze me t vier ‘hoekpun ten’ (zie schema) ee n gr oot deel van de onz ek erheden o ver ons toek oms tig klimaa t af dekk en. De ze onz ek erheden om va tt en onder meer he t al dan nie t wijzig en van luch ts tr omingspa tr onen en of de w er eldt emper atuur me t één gr aad of tw ee gr aden s tijg t. LU C H TS TR O M IN G S -PA TR O N E N ONGEWIJZIGD GEWIJZIGDG+
W+
G
W
+ 1 0 C + 2 0 C W E R E LDT E M P E R AT U U R IN 2 05 0 T. O .V. 1 99 0 KNMI KLIMAA TSC E N AR IO ’S voor de tijdshoriz ont en 2050 en 2100 . V oor de tijdshoriz ont en tussen 2020 en 2100 k an ook inf or ma tie w or den g eg ener eer d, z oals o .a . w or dt gedaan me t de Trans for ma tie tool . Hoe k an ik de klimaa tscenario ’s g ebr uik en ?Voor een eer
st e v erk enning van de in vl oed van klimaa tv er andering k an he t v ol doende zijn om sl ec hts één o f enk el e klimaa tscenario ’s t e gebr uik en (bijv oorbeel d all een he t w ar ms te , na ts te o f dr oogs te scenario ). Dit k an bepal en o f klimaa tv er andering impac t hee ft op een sec tor en o f uitv oerig er onderz oek nodig is . Voor impac t- en adap ta ties tudies is he t veelal zin vol om all e vier de scenario ’s t e gebr uik en. In een knikpunt enanal yse k unnen de klimaa tscenario ’s w or den g ebr uikt om in te sc ha tt en w
anneer een bepaal
d knikpunt ong ev eer ber eikt gaa t w or den > -sc hap pelijk dr aag vlak , financiël e mid del en, e tc . W
aar zijn de klimaa
tscenario ’s t oeg epas t? De KNMI klimaa tscenario ’s w or den in v eel plannen en pr ojec ten in Nederland t oeg epas t. In vrijw el all
e in dit boek besc
hr ev en cases zijn z e g ebr uikt . Ook zijn z e de basis van Klimaa te ff ec ta tlassen. Op de KNMI-w ebsit e en in de s yntheser ap por ten van de Klimaa t v oor R uim te pr ojec ten CS7
en COM28 is een aantal v
oorbeel
den van de
toepassing van de scenario
’s opg enomen. Wie hee ft de klimaa tscenario ’s ontwikk el d? De KNMI Klimaa tscenario ’s zijn ontwikk el d door he t KNMI, mede in he t k ader van he t pr ogr amma Klimaa t v oor R uim te . 32 28 24 20 1 6 12 08 04
Klimaatscenario’s
0-4 4-8 8-12 12-16 16-20 20-24 24-28 28-32 32-36 36-40 40-44 44-48 48-52 52-56 56-60 60-64 64-68 68-72 72-76 76-80 80-84 84-88 88-92 92-96 96-100 100-104 dag en
Klimaa
tscenario 2050
De vier k NMI’06-scenario’ s beschrijv en voor 2050 een op w arming – ten op zich te van 1990 – variër end van 0,9 tot 2,3 gr aden in de win ter (december , januar i en februari) en van 0,9 tot 2,8 gr aden in de zomer (juni, juli en augus tus). He t ver schil tussen de gemiddelde ma ximum- en minimum temper atuur is in alle scenario’ s gelijk aan de huidig e situa tie. De kaart en tonen he t aan tal zomer se dag en voor he t huidig e klimaa t en de vier k NMI’06-scenario’ s v oor 2050.g
+
1976 - 2005
g
w
+
w
Klimaa
tscenario 2100
V o o r 2 1 0 0 zij n d e te m p e ra tu u rs ti jg in ge n tw e e ke e r zo gr o o t a ls vo o r 2 0 5 0 . d o o r n at u u rli jk e s ch o m m e lin ge n is d e te m p e ra tu u rs ti jg in g n ie t in e lk d e ce n n iu m e ve n s te rk e n is h e t vo lg e n s h e t k N M I m o ge lijk d at ti jd e lijk e e n p e rio d e va n k o e l w e e r o p tr e e d t. In d e k aa rt e n is h e t a an ta l z o m e rs e d ag e n vo o r h e t h u id ig e kli m aa t e n d e vie r k NM I’0 6 -sc e n ar io ’s vo o r 2 1 0 0 te z ie n . 0-4 4-8 8-12 12-16 16-20 20-24 24-28 28-32 32-36 36-40 40-44 44-48 48-52 52-56 56-60 60-64 64-68 68-72 72-76 76-80 80-84 84-88 88-92 92-96 96-100 100-104 dag eng
+
1976 - 2005
g
w
+
w
‘He t st edelijk hit tepr obleem ken ik voor al uit he t buit enland. Ik herinner me berich ten van enk ele jar en geleden o ver Parijs, w aar doo r hog e temper atur en he t aan tal st erf ge vallen flink toenam. ‘In T ilb u rg is d e o p w ar m in g v an d e s ta d n o g g ee n o n d er w er p . E r is d e z o ge n o em d e h itt ek aa rt, m aa r d aa ru it b lijk t g ee n n o o d za ak to t ac tie . d e o p w ar m in g va lt n u m ee , m aa r w e m o et en n ie t ve rb lo em en d at b ep aa ld e sta d sd ele n , z o als d e b in n en sta d , t e mak en he bben me t hog er e t emper atur en. ‘d at g ro e n e e n b e la n gr ijk e r o l sp e e lt in d e a an p ak v an d e hit te pr oblema tie k is nog minde r bek end. o o k ik b e kij k gr o e n vo o ra l va n u it e e n e st h et is ch e , la n d sc h ap p e lijk e e n e co lo gis ch e b et e ke n is . H et p u n t is d at in ve e l st e d e lijk e p ro je ct e n d e w aa rd e va n gr o e n b ew ez e n m o et w o rd e n , he t lie fs t me t har de cijf er s. d aa ro m is e e n m et h o d e n o d ig w aa rm e e a an ge to o n d k an w o rd e n d at g ro e n e ffe ct h e ef t o p h et k lim aa t e n d e te m p e ra tu u r, e n d ie d it u itd ru kt in g e ld e n ec onomische ba te n. ‘He t is een be wus tw or dingspr oces da t nog tien jaar kan dur en. Zolang w e geen parijse ta fer elen hebben, moe ten hit te en gr oen een plek op de beleidsa genda “v er o ver en” . He t zal als een vliegwiel zijn – in he t begin gaa t he t langz aam en zw aar
, maar daarna begin
t he t t e dr aaien. ’
‘W
e moe
ten nie
t verbloemen dat
st
adsdelen t
e mak
en hebben me
t
hogere t
emperaturen’
g ijs b reeman, landschap sar chit ect, g emeen te Tilbur gSTA
P
2
o
Lbo
x
De toolbo x volg t drie schaalniv eaus: st ad, wijk en gebouw . Maa tr eg elen op st adsniv eau w or den toeg epas t als beleidsma tig e uitg angspun ten in bijv oorbeeld ruim telijk e structuur visies. o p wijk - en gebouwniv eau zijn de maa tr eg elen concr et e ingr epen die on der deel kunnen zijn van een on tw erp of herinrich ting. Naas t hi tt ebes trijding is voor gr oenmaa tr eg el aang eg ev en w at he t eff ect is op de aanpak van w at er o verlas t, C o 2-r eductie en ener giebesparing.
De
toolbo
x
br
eng
t
op
inspir
er
ende
wijz
e
in
beeld
op
w
elk
e
manier
gr
oen
w
erk
t
in
de
bes
trijding
van
hi
tt
e.
He
t
laa
t
zien
hoe
ver
schillende
gr
oeninr
ich
ting
en
op
w
arming
en
hitt
e-eilande
ff
ect
en
voork
omen,
om
zo
een
bijdr
ag
e
te
le
ver
en
aan
de
lee
fbaarheid
van
de s
tedelijk
e openbar
e ruim
te.
tad
w
ijk
verhar
ding
er
gr
oenen
en
b
o
u
w
ku
n
d
ig
e
ct
u
u
r
B
omen
veld
B
omenlaan
Leibomen
h
ag
en
rz
ic
ht
g
ro
e
n
m
a
at
re
ge
le
n
g
ebouw
h
ees
ter
vak
g
ras
vlak
w
adi
Half
verhar
ding
g
ev
elgr
oen
d
akgr
oen
in
terieur
gr
oen
e v
oork
omen
cen tag e verhar d opper vlak neem t af, w aar door de st ad snel op w arm t. Meer plan ten en bomen nemen meer w arm te or gen voor meer schaduw
.
oeling be
vor
der
en
er dampen w at er , da t z or gt v oor v erk oeling.erhuishouding v
erbe
ter
en
gr oen ver gr oot de buff er capacit eit me t vele vierk an te me ter s, af voer en k unnen w or den opg ev ang en.as
tleg
gen
elijk van de inrich ting en de wijz e van beheer , le vert gr oen ag e aan C o 2-r eductie.gie bespar
en
ver gr oening is in de win ter mind er ver w arming nodig en in deoeling door air
conditioner s. hee ft in de zomer alleen een verk oelende w erking als w at er aan w ezig is. b ij verm indering van de verhar ding en hoort dus ook he t zor gen voor een buff er capacit eit van oor dr og er e periodes.
erhar
ding en v
er
gr
oenen
impr essie v an een v er gr oende binnens tad v an tilbur g impr essie v an een v er gr oende binnens tad v an tilbur g
e v
oork
omen
st edenbouw kundig e op ze t van wijk en dienen voldoende e plekk en te zijn. Gr oen voorziening en kunnen daar een e aan le ver en.oeling be
vor
der
en
on tw erp van str aa tpr ofielen en hoogbouw moe t rek ening w or den me t de dominan te windrich ting , z oda t wind voor an z or gen.erhuishouding v
erbe
ter
en
en moe t voldoende ruim te ger eser veer d voor on verhar de oor de op vang v an e xtr eme r eg enbuien.as
tleg
gen
an t oepassing.gie bespar
en
de juis te oriën ta tie, de juis te hoog te-br eedt ev erhouding van wing en de aan w ezigheid van open zones, k an in de z omer luch t de st ad binnendring en en in de win ter w arme luch t w or den. d it verlaag t he t ener gie verbruik voor koeling w arming. bouwplan nen moe t ge toe ts t w or den of he t on tw erp houdt me t de hitt eon twikk eling in de zomer . In de bes taande kan de aanpassing van st edenbouwk undig e structur en v oor al structur ering plaa ts vinden.undig
e s
tructuur
Schema tische w eer ga ve v an de w erking v an gr oen in de Tilbur gse wijk de R eeshof Schema tische w eer ga ve van de w erking van gr oen in de omg eving van he t St adspark in Tilbur g
e v
oork
omen
he t dich te blader dek on ts taa t schaduw . He t blader dek vang t arm te op.oeling be
vor
der
en
van de luch tt emper atuur door omz etting van zonne-in ver damping. Een bomen veld vermindert de ven tila tie erkoeling door wind bemoeilijk
t w or dt.
erhuishouding v
erbe
ter
en
vig e reg enbuien kan een deel van he t w at er w or den gebor gen bomen. Via de st am kan dit w at er in filtr er en in de bodem. at er vanuit de omg eving kan via de open bodem onder een veld in filtr er en.as
tleg
gen
bomen nemen gr ot e hoe veelheden C o 2 op. V an w eg e de veld g eschik t v oor biomassapr oductie.gie bespar
en
ter houde n bomen w arm te vas t, w aar door in de gebouw en omg eving de behoe ft e aan ‘w arm te-ener gie’ afneem t. In de zor gt he t veld voor verk oelin g, w aar door de vr aag maar gie’ daalt. aanleg van een bomen veld moe t een af w eging gemaak t tussen enerzijds de voor delen van schaduw w erking en door ver damping en anderzijds he t verminder en van de tie door he t blokk er en v an wind.veld
e v
oork
omen
ang en w arm te op en z or gen v oor schaduw .oeling be
vor
der
en
verlaging van de luch tt emper atuur door omz etting van zonne-er damping.erhuishouding v
erbe
ter
en
loo p t langs takk en en st am van de boom en in filtr eert in he t ak. d e kr oon vang t w at er op, da t ver damp t of vertr aag d w or dt d.as
tleg
gen
or dt in bomen opg eslag en. b iomassa w or dt gehaald uit fv al.gie bespar
en
voork om t op w arming van gebouw en en aut o’ s door w w erking , w aar door er in de zomer minder ener gie voor no dig is. In de win ter w or dt w arm te vas tg ehouden, w aar door gie v oor v er warming nodig is.
bomenlaan moe t een af w eging w or den gemaak t tussen de van schaduw w erking en verk oeling door ver damping en de ver slech tering van de luch tkw alit eit door een de ven tila tie. Hierbij is de verk eer sin tensit eit ter plaa tse
e v
oork
omen
zijn geplaa ts t aan de zonk an t zor gen ze voor schaduw op en, w aar door de ze minder op w armen.oeling be
vor
der
en
verlaging van de luch tt emper atuur door omz etting van zonne-er damping.erhuishouding v
erbe
ter
en
in filtr eert via takk en en st am in he t plan tv ak. Daarnaas t van reg en w at er in de kr oon – ver volg ens ver damping en aag de af voer . V an w eg e he t gering e opper vlak is he t eff ectas
tleg
gen
or dt in de bomen opg eslag en. b iomassa w or dt gehaald uit fv al.gie bespar
en
voork omen op w arming van gebouw en door de w erking , w aar door er in de zomer minder ener gie voor no dig is. In de win ter w or dt w arm te vas tg ehouden, w aar door gie v oor v er warming nodig is.
w or den voor al in dorpen toeg epas t. In een st edelijk e xt hee ft g ev elgr oen een v er gelijkbar e w erking.
e v
oork
omen
bi edernschaduw voor de gebruik er s, afhank elijk van de te. d oor da t hag en zonnes tr aling opnemen w arm t de luch tanneer dit opper
vlak v erhar d z ou zijn.
oeling be
vor
der
en
en vindt ver damping plaa ts, da t bijdr aag t aan een lag er e emper atuur . Te hog e hag en kunnen een verk oelende wind en.erhuishouding v
erbe
ter
en
e w at er op vang via blader en, da t deels in filtr eert in de bodem.as
tleg
gen
e C o 2-op slag in de meerjarig e delen v an de haag.gie bespar
en
an t oepassing. e hag en moe t rek ening gehouden w or den me t een an de sociale v eiligheid.en
e v
oork
omen
t hees ter s w arm tes tr aling opnemen, w arm t de luch t minderanneer dit opper
vlak v erhar d z ou zijn.
oeling be
vor
der
en
de hees ter s nie t te hoog zijn, w or dt verk oeling door wind d. Hees ter s ver dampen w at er , da t bijdr aag t aan een tt emper atuurerhuishouding v
erbe
ter
en
e w at er op vang via blader en. v ia he t plan tv ak kan w at er en in de bodem.as
tleg
gen
hees ter vakk en dienen voor biomassapr oductie. C o 2 w or dt en in de meerjarig e delen.gie bespar
en
an t oepassing. ter s hebben een rela tie f hog e w at er vr aag. b ij de keuz e van de soort moe t hier r ek ening mee w or den g ehouden.ter
vak
e v
oork
omen
as veld w arm t minder op dan v erhar ding.oeling be
vor
der
en
e begr oeiing zor gt er voor da t de wind vrij spel hee ft. Door de van w at er dr aag t een gr as veld bij aan de verlaging van tt emper atuur .erhuishouding v
erbe
ter
en
gr ond goed doorlaa tbaar is, in filtr eert reg en w at er gemakk elijkas
tleg
gen
een goed maaibeleid kan een gr as veld gebruik t w or den voor oductie.gie bespar
en
de openheid en een verk oelende wind kan bespaar d w or den gie. as veld kan meeder e functies hebben: van speelw eide tot gr asland. V oor he t voork omen van hitt e of he t be vor der en oeling maak t da t nie ts uit.veld
e v
oork
omen
adi w arm t minder op dan v erhar ding.oeling be
vor
der
en
e begr oeiing zor gt er voor da t de wind vrij spel hee ft. Door de van w at er dr aag t een w adi bij aan de verlaging van de emper atuur .erhuishouding v
erbe
ter
en
w at er in filtr eert gemakk elijk in de bodem, w aar door dr oog te voork omen. d aarnaas t is een w adi uit erma te geschik t voor de an piek af voer en tijdens e xtr eme r eg enbuien.as
tleg
gen
aang epas t maaibeheer kan een w adi gebruik t w or den voor an biomassa.gie bespar
en
an t oepassing. adi is eig enlijk een gr as veld me t een gr ot e w at er op vang- en atiec apacit eit.e v
oork
omen
ding w
arm
t minder op dan een v
erhar d opper vlak.
oeling be
vor
der
en
t w at er uit de bodem kan ver dampen, dr aag t half verhading erlaging v an de luch tt emper atuur .erhuishouding v
erbe
ter
en
verhar ding in filtreert een deel v
an de neer slag in de bodem.
as
tleg
gen
an t oepassing.gie bespar
en
an t oepassing. volle toepassing van half verhar ding is afhank elijk van tendheid van de bodem en de gr ondw at er st and. b ij doorlaa tbar e of een na tt e onder gr ond kan bij he vig e val modder on ts taan.verhar
ding
e v
oork
omen
oen voork om t dir ect e zonin str aling , w aar door gebouw en s op w arm en en dus ook geen w arm te uits tr alen. b ijk omend is da t de beplan ting zonnes tr aling op vang t en str aling nie t eerk aa ts t rich ting he t maaiv eld.oeling be
vor
der
en
ver damping zor gt ge velgr oen voo r een lag er e luch tt emper atuur . ven tila tie door wind nie t – he t gr oeit als ‘een tw eede eg en de bebouwing aan.erhuishouding v
erbe
ter
en
filt eert via he t plan tbed en he t dr ainag es ys teem.as
tleg
gen
e delen w or dt C o 2 opg eslag en.gie bespar
en
zomer is minder ener gie nodig voor koeling , van w eg e arm te w er ende w erking van he t ge velgr oen. In de win ter he t gr oen als isoler ende buff er , w aar door minder oor v er warming nodig is.
oen is een alt erna tie f op plekk en w aar van w eg e bijv oorbeeld tensie ve v erk eer g een bomen k unnen w or den g eplan t.
elgr
oen
e v
oork
omen
de isoler ende w erking van in tensie f dakgr oen w armen en minder op – ze str alen dus ook minder w arm te uit. f dakgr oen isoleert ook maar hitt e kan ook w or den en in he t sub str aa t v an de plan ten.oeling be
vor
der
en
ver damping zor gt dakgr oen voor een koeler e luch tt emper atuur . en tilatie door wind nie
t.
erhuishouding v
erbe
ter
en
oen ver gr oot de w at er op slag capacit eit. b ij he vig e reg en val t w at er opg ev ang en en v ertr aag d a fg ev oer d.as
tleg
gen
e delen w or dt C o 2 opg eslag en.gie bespar
en
zomer is minder ener gie nod ig voor koeling , van w eg e de te w er ende w erking van he t dakgr oen. In de win ter functioneert oen als isoler ende buff er , w aar door minder ener gie voor elk type dakgr oen is ev en eff ectie f in hitt ebes trijding. teel onderz oek t een consortiu m van partijen uit w et enschap, sle ven en o verheid in he t DakLab bij he t NI oo in W ag ening en ect en v an v erschillende typen dakgr
oen. verk oeling van st eden is he t ver gr oenen van dak en tussen en e ff ectie ver dan he t v er gr oenen v an dak en op hoogbouw .
oen
oen
e v
oork
omen
oork om t in terieur gr oen hitt e door schaduw w erking.oeling be
vor
der
en
or gt in terieur gr oen v oor v erk oeling.erhuishouding v
erbe
ter
en
an t oepassingas
tleg
gen
e delen v an gr oen k an C o 2 w or den opg eslag en.gie bespar
en
gr oen hee ft voornamelijk eff ect op de luch tkw alit eit. He t gie v oor luch tz uiv ering en klimaa tbeheer sing bespar en. gr oen hee ft een beperk t eff ect voor hitt ebes trijding. oots te in vloed van in terieur gr oen is de toename van he t vinden van mensen. He t w or dt daar om veelvuldig toeg epas t enhuiz en en bedrijf sg ebouw en.Hitte in
duurzaamheids-keurmerken
B
ree
am
-g
ebied
br EE a M-NL is de Ne derlandse ver sie van he t in terna tionale keurmerk br EE a M Communities – be tek enis: b uilding r esear ch Es tablis hmen t En vir onmen tal Assessmen t Me thod. He t is on twikk eld door he t b uilding r esear ch Es tablishmen t (br E), een Eng else onderz oek sins tan tie ver gelijkbaar me t TN o . V oor br EE a M-NL is een ona fhank elijk e raad opg erich t van o verheden en mark tpartijen: Dut ch g reen b uilding Council. a ls eer st e kw am in 2009 br EE a M-NL Nieuwbouw ger eed, de beoor delingsrich tlijn br EE a M-NL g ebiedson twikk eling is sinds de z omer v an 2012 actie f. De beoor delingsr ich tlijn van br EE a M bes taa t uit zes ca teg orieën me t elk meer der e onder w erpen – zog enoemde cr edits – w aar voor pun ten kunnen w or den verkr eg en. Een zo’ n cr edit be tr eft hitt e: k LI 1-Thermisch buit enklimaa t. De omschrijving: ‘He t stimuler en van een com fort abel thermisch buit enklimaa t in he t gebied door he t voork omen van he t on ts taan van he t Urban Hea t Island (UHI) e ff ect. ’ De sc or e van de hitt ecr edit w or dt bepaald door een formule, opg es teld door he t w ag eningse onderz oek sins tituut a lt err a. b ij een sc or e van ma ximaal 0,5 w or dt 1 pun t toeg ek end, bij een sc or e van ma ximaal 0,25 2 pu n ten en bij een sc or e van ma ximaal 0,10 4 pun ten. Hoe hog er he t aan tal pun ten, hoe be ter . v oor elk e cr edit w or dt beschr ev en w elk e maa tr eg elen de sc or e kunnen v erhog en. d uurz aamheidsk eurmerk en zijn opg ez et om een mee tla t te hebben w aarlangs de duurz aamheidsambities van een gemeen te of gebiedson twikk eling kan w or den geleg d. In de mees t gebruik te keurmerk en in Ne derland – br EE a M, gpr en DL p – is de bes trijding v an hitt e opg enomen.135 P eopl e, plane t en pr ofit in DPL onderv er deel d in el f thema ’s en 24 duurzaamheidsaspec ten. DP L 1. Ruimt egebruik 2. Energie 3. Materialen 19. Sociale cohesie 22. Duurzame bedrijven DUURZAME ONTWIKKELING PLANET (milieu) PROFIT (e conomie) P E OPLE (leef baarhei d) A Voorraden B Lokaa l milieu C Hinder D Veiligheid E Voorzien-ingen F Groen en water G K w alitei t wijk en woning H Sociale cohesie I E conom. vitaliteit J Duurzaam ondernemen K Toe kom st waarde 10 . Externe veiligheid 11 . Sociale veiligheid 12. verkeersveiligheid 17 . Kwaliteit van de woningen en omgeving 18 . Cultuurhistorische waarde 20 . Lokale werkgelegenheid 21 . Diverse bedrijvigheid 13 . Voorzieningen en winkels 14 . Bereikbaarheid OV en fiets 4. W aterbeheer 5. Af valinzameling 6. Bodemk w aliteit 7. Luchtk w aliteit 8. Geluidshinder 9. Geurhinder 15 . Groen in de wijk 16 . Water in de wijk 23 . Functiemenging 24 . Flexibiliteit
geen duurzame maa
tr eg el en zijn g etr off en en w aarin ne t w or dt v ol
daan aan de eisen uit
w et- en r eg elg eving . De ze wijk en scor en een 6, o fw el een v ol doende . In he t pr ogr amma zijn ver sc hill ende r ef er entie wijk en opg enomen die g ebaseer d zijn op de mees t v oork omende bouwwijz en en bouwperioden. He t in voer en van geg ev ens v oor de 24 aspec ten r esult eer t in een duurzaamheidspr ofiel w aar mee in één opslag duidelijk is w at de s terk e en zw akk e punt en van de wijk o f he t plan zijn. De uitg ebr eide handl eiding op de w ebsit e lic ht de v er sc hill ende aspec ten t oe . W aar is DPL toeg epas t? DPL
is bij meer dan 30 g
emeent en v oor r uim 100 v er sc hill ende wijk en t oeg epas t, w aar onder A lmer e, A
lphen aan den Rijn,
Ams ter dam, Den Haag, Den Hel der , Helmond, Heerl en, Tynaarl o en Velsen. De Klimaa tmodul e is t oeg epas t in ho tspo t Rijnenbur g,
die in dit boek als case
opg enomen is . V er der is de modul e g ebr uikt voor wijk en in Maas tric ht (Mariaber g) , Hel den (Ring ov enpark) , Rijs wijk (Ring ov enpark) en Utr ec ht . Wie hee ft DPL ontwikk el d? De DPL is ontwikk el d door IV AM UvA B V. R esear ch and Consultanc y on Sus tainability . K ennis v oor Klimaa t hee ft bijg edr ag en aan de ontwikk
eling van de klimaa
tmodul e.
dp
L-klimaa
tmodule
M et h et co m p u te rp ro gr am m a ‘d u u rz aa m h eid sp ro fi el va n ee n lo ca ti e’ (D p L) w o rd t d e d u u rz aa m h eid v an e en w ijk o f ru im te lijk p la n g em et en . H et in st ru m en t is ge sc h ik t vo o r ge b ie d en v an c irc a 20 to t 1 00 h ec ta re , m et e en ti jd sh o riz o n to t 20 50 . D p L is ge b as ee rd o p d e d rie in te rn ati o n ale d u u rz aa m h eid se le m en te n : p la n et (m ilie u ), p eo p le (s o cia al) en p ro fi t ( ec o n o m ie) . H et is o n tw ikk eld d o o r d e in ter fa cu lta ire va kg ro ep M ilie u ku n d e v an d e U n iv er sit eit v an A m ste rd am e n de Che mie wink el a m ste rd am . b innen he t D p L be paalt ee n klimaa tmodule de kli m aa tb es te n d ig h eid v an e en w ijk o f p la n . H ie rb ij w o rd t nie t alle en ge ke ke n naar ene rgie verbruik , C o 2-re d u cti e en o ve rs tro m in gs ris ic o ’s, m aa r o o k n aa r d e m at e w aa rin e enwijk of plan bes
tand is t eg en hog e t empe ra tur en.
