De werelden

Tabel 3.1: Schema van de zeven werelden van Boltanski en Thévenot (Boltanski en Thévenot 2006: 159-211, Boltanski en Chiapello 2005: 107-128) (bijlage 1).

~ 54 ~

Boltanski, Thévenot en Chiapello stellen dat het door hun gevormde model, een maatstaf zou moeten zijn voor de analyse van elke conflictsituatie (Boltanski en Thévenot 1999: 365-369, Boltanski en Chiapello 2005: 108-128). De zeven werelden die onderdeel zijn van het model, zijn de wereld van de inspiratie, de domestieke wereld, de wereld van de roem, de civiele wereld, de markt wereld, de industriële wereld en de projectstad (zie tabel 3.1)(Winkel et al. 2012: 27). Elke wereld kent haar eigen karakteristieken en aan de hand van deze

karakteristieken kunnen waarden worden ingedeeld naar wereld. Dit is ook het geval voor de waarden van kunst en kunst in de openbare ruimte.

De wereld van de inspiratie

De eerste wereld is de wereld van de inspiratie, welke niet goed uitgerust is en daarnaast ook een zekere instabiliteit kent (Boltanski en Thévenot 2006: 159-164). Er is vooral een gebrek aan regels, maatregelen, geld, hiërarchie en andere elementen die in de andere werelden wel te vinden zijn. Het hoger algemeen principe dat in deze wereld heerst is inspiratie. Waardering van personen hangt af van de mate waarin zij in staat zijn deze inspiratie in zich op te nemen en dus in staat zijn om geluk en perfectie te bereiken. Er is in deze wereld vooral waardering voor het bizarre, spontane en emotionele. Deze waardering kan niet gecontroleerd of gemeten worden. Binnen deze wereld bevinden zich personen die niet gestuurd worden door rede of technologie, ze zijn niet gewoon maar kunnen als bizar gezien worden. Ze worden wel gestuurd door een sterke drang om te creëren. De meest waardevolle personen binnen deze wereld worden in de algemene wereld gezien als afhankelijk en zinloos. Maar zij hebben echter toegang tot datgene wat zich in de verbeelding afspeelt. Subjecten binnen deze wereld zijn dan bijvoorbeeld ook kinderen, vrouwen en kunstenaars. Deze subjecten zijn uniek en origineel. De bijbehorende objecten zijn objecten die bij de mens horen, zoals het lichaam en de droom. Om zich in de wereld van de inspiratie te mogen bevinden, moeten personen los komen van hun gewoontes en risico’s aanvaarden. Daarnaast begrijpen de gewaardeerde personen binnen deze wereld de uniekheid van anderen, door hun eigen genialiteit kunnen ze zich richten op het algemeen belang.

De relaties die er tussen de personen bestaan zijn gebaseerd op creatie, elk wezen wordt gecreëerd door de ander. Het gaat vooral om de onverwachte ontmoetingen. De mensen leven in een realiteit die overeenkomt met de verbeelding. In deze wereld kan men vluchten van de echte realiteit door middel van deze verbeelding. Binnen de wereld vindt de test plaats door

~ 55 ~

middel van een innerlijk avontuur door de geest, dit avontuur kent vele omwegen en is niet vooraf vastgelegd. Door de eigen wegen te vinden, kan de route van het innerlijke avontuur afgelegd worden.

Beoordeling vindt plaats aan de hand van het geniale dat zich manifesteert in de mens. Inspiratie ontstaat plotseling en spontaan. Het bewijs dat hiervoor aangeleverd wordt, is de zekerheid van de intuïtie. Het is gebaseerd op een gevoel dat spontaan opkomt.

De wereld van de inspiratie gaat echter ten onder als men niet vlucht van de realiteit maar er juist naar terugkeert. Als men terugvalt in zijn gewoontes en het originele inruilt voor het gelijke. Dit leidt ertoe dat er geen vrije en spontane inspiratie meer plaats kan vinden en dat men zich op aarde weer bezig gaat houden met alledaagse zaken als de gewoontes van het gezinsleven.

De wereld van de inspiratie is binnen de kunsten een belangrijke wereld, het draait in deze wereld dan ook om inspiratie en creativiteit (Winkel et al. 2012: 29-30). De waarden die in dit hoofdstuk centraal staan, zijn vooral afkomstig uit deze wereld. De centrale subjecten zijn onder andere kunstenaars, het romantische idee van deze kunstenaar is afkomstig uit deze wereld. Bij kunst in de openbare ruimte is de wereld van de inspiratie van groot belang, de autonome en esthetische waarden kunnen hiertoe teruggeleid worden. Dit zijn waarden als de esthetische schoonheid en het unieke of authentieke van een kunstwerk en de wil van de kunstenaar om een autonoom bestaan te leiden. In bijvoorbeeld ‘De Landelijke Algemene Voorwaarden Kunstopdrachten’, welke in Nederland gehandhaafd worden ten tijde van een opdracht voor kunst in de openbare ruimte, wordt deze autonomie of artistieke

onafhankelijkheid dan ook sterk benadrukt (Kunstenaars&CO 2009: 9).⁷

Kunst in de openbare ruimte staat daarnaast geregeld symbool voor een bepaalde plek of een bepaalde gebeurtenis, deze symbolische betekenis is afkomstig uit de wereld van de inspiratie. Kunst in de openbare ruimte daagt de mens verder uit om zich onder te dompelen in de

verbeelding en het ongewone. Het belangrijkste kenmerk van kunst in de openbare ruimte dat afkomstig is uit de wereld van de inspiratie is echter de toevallige of onverwachte ontmoeting die kunst in de openbare ruimte veroorzaakt.

7

Belangrijk om hier op te merken is dat de ‘Landelijke Algemene Voorwaarden Kunstopdrachten’ zelf afkomstig zijn uit de industriële wereld, maar specifiek ook terug verwijzen naar andere werelden.

~ 56 ~

De domestieke wereld

De tweede wereld is de domestieke wereld, waarin het hogere algemene principe van generatie, hiërarchie en traditie centraal staat (Idem: 164-178). De domestieke wereld speelt zich af binnen de huiselijke sfeer maar de focus ligt hier niet alleen op familie. Belangrijk zijn de persoonlijke relaties, welke ontstaan na het zoeken naar wat het juiste is. Waardering wordt uitgedrukt in de positie die een persoon inneemt in de hiërarchie, ten opzichte van mensen met meer of met minder waarde. In deze wereld is het belangrijk hoe de ene persoon zich aan de andere presenteert qua uiterlijke presentatie en op welke tijd en plaats. De waardering van objecten vindt plaats aan de hand van de wijze waarop ze bijdragen aan de opbouw van hiërarchische relaties tussen mensen en de manier waarop ze de waarde van de personen laten blijken tijdens een ontmoeting. De waarde van personen in deze relaties wordt onder andere geuit door middel van speciale tekens en titels, zoals erfelijke titels. Het hoger algemeen principe van hiërarchie, traditie en generatie is vooral terug te vinden in een superieur persoon, in deze wereld is dat vaak het vaderfiguur. Personen worden onder meer

gewaardeerd aan de hand van hun goede opvoeding, eerlijkheid en hun respect. Wanneer deze aspecten een gewoonte zijn geworden en onderdeel zijn van het natuurlijke gedrag, kan dit een positieve uitwerking hebben op de menselijke waardigheid. De subjecten binnen de domestieke wereld worden onderverdeeld in waardige personen en minder waardige personen. Onder de waardige personen vallen onder meer vaderfiguren, familieleden en leiders. Minder waardig zijn ongetrouwde personen, kinderen en dieren. Deze subjecten worden gewaardeerd aan de hand van de relaties die zij met elkaar hebben binnen de hiërarchie.

Binnen een huishouden zijn de relaties bijvoorbeeld gebaseerd op de volgorde binnen het gezin. De objecten die bijdragen aan deze hiërarchische relaties hebben vooral te maken met etiquette regels als goede manieren. Daarnaast zijn objecten als rang en titel belangrijk in het aanduiden van de relaties. De meer waardige personen binnen deze relaties worden geacht om vooral om anderen te denken en zich niet alleen te bekommeren om zichzelf,

onzelfzuchtigheid is een vereiste. Daarnaast heerst er binnen de relaties een vorm van authenticiteit die te maken heeft met de plek op de schaal van waardering. Deze

waarderelaties zijn gebaseerd op respect, vertrouwen, eer en schaamte. Om hogerop te komen in de hiërarchie zijn relaties met waardige personen zeer belangrijk. De realiteit van de

domestieke wereld heeft te maken met de ziel van het huis, familie en gewoontes. De objecten en subjecten binnen deze wereld worden getest door middel van familie gelegenheden als

~ 57 ~

geboortes, trouwerijen en verjaardagen. Tijdens deze test vindt er vaak een nieuwe

waardenverdeling plaats, onder meer omdat er bijvoorbeeld een nieuw lid bij het huishouden komt of omdat er juist een lid overlijdt. Daarnaast bieden deze gelegenheden een plek om de waardenrelaties tussen waardige en minder waardige personen te onderhouden, onder meer door middel van gesprekken. Beoordeling vindt plaats door middel van het schenken van het vertrouwen van een superieur persoon aan een inferieur persoon. De beoordeling is daarom ook toevertrouwd aan de superieure persoon, aangezien deze een hogere waardering heeft. Het bewijs dat bij de beoordeling aangeleverd wordt, is bijvoorbeeld een anekdote waarin het gedrag van een persoon tot uiting komt. De domestieke wereld komt echter tot een ondergang wanneer er een gebrek aan remmingen is en er bijvoorbeeld onbeleefd gesproken wordt. Ook indiscreetheid en bedrog worden niet geaccepteerd. Daarnaast leidt ook een verkeerde

uiterlijke presentatie tot de ondergang van de wereld.

Het belang van de domestieke wereld voor kunst en kunst in de openbare ruimte is vooral aanwezig binnen de verhoudingen op bijvoorbeeld een kunstacademie (Winkel et al. 2012: 30). Daarnaast is ook de opleiding of de titel die een kunstenaar heeft, datgene wat hem grandeur verschaft. Zo staat een kunstenaar die afgestudeerd is op kunst in de openbare ruimte aan de kunstacademie, hoger in de hiërarchie dan een ongeschoolde kunstenaar. Tijdens een kunstopdracht voor de openbare ruimte is er verder sprake van een opdrachtgever en een uitvoerende kunstenaar. Er is dan een zekere autoriteit aanwezig maar er zal ook respect moeten worden geuit vanuit beide partijen. Het gaat hierbij zeker ook om beleefdheid en vertrouwen. Daarnaast is er in de kunsten een onderscheid te maken in moderne kunst en juist meer traditionelere kunstvormen. Deze traditionele vormen zijn onderdeel van de domestieke wereld aangezien er juist uitgegaan wordt van bepaalde gewoontes en tradities. De ondergang van de domestieke wereld is te vergelijken met een niet opgeleverde kunstopdracht, door bijvoorbeeld een contractbreuk of door het schenden van het vertrouwen van één van beide partijen.

De wereld van de faam

De derde wereld is de wereld van de faam, hier staat het hogere algemene principe van de realiteit van de publieke opinie centraal (Idem: 178-185). Waarde is daarnaast ook alleen afkomstig van de publieke opinie en is daarmee fragiel en gemakkelijk te bekritiseren. In deze wereld wordt andermans mening gezien als datgene waardoor overeenstemming kan worden

~ 58 ~

bereikt. Juist de mening zorgt voor gelijkheid, de waarde van elk wezen hangt dan ook van deze mening van anderen af. Publieke opinie is dat wat een persoon kan maken of breken. Hierdoor wordt waarde bepaald door bekendheid, degene die zich onderscheiden en beroemd zijn. Terwijl binnen deze wereld personen en andere wezen waardering kunnen verdienen, kan alleen een mens de hoogste status op de waarderingsschaal krijgen. De personen in deze wereld kunnen dit bereiken, doordat ze zelfliefde kennen en herkend willen worden. Dit is wat de menselijke waardigheid vormt, de wil om herkent en gerespecteerd te worden. De subjecten binnen deze wereld zijn sterren en hun fans. Hierbij gaat het niet om het beroep, maar vooral over of ze beroemd zijn. Maar ook degenen die de publieke opinie leiden, zoals opinieleiders of journalisten, worden gewaardeerd binnen de wereld van de faam. De objecten die zorgen voor de toegang tot beroemdheid, zijn in deze wereld vooral de objecten die zorgen voor bekendheid in de media, zoals merken en interviews. Een investering die de subjecten moeten maken, is het opgeven van geheimen. Niets mag verborgen blijven van het publiek en haar mening. Dit leidt tot een waarderelatie waarin herkenning en identificatie centraal staan. De sterren gaan om met de fans, omdat de fans degenen zijn die hun bekendheid geven, deze relatie is gebaseerd op invloed. In de realiteit draait het om het publieke imago, welke verspreid wordt doordat het publiek ingedeeld wordt in verschillende soorten publiek. De test binnen deze wereld draait om het kunnen presenteren, het in de schijnwerper staan. Als de presentatie zichtbaar is voor anderen, wordt er aan de hand van deze test waarde toegekend. Zoals het deze wereld betaamt, vindt de beoordeling plaats aan de hand van de beoordeling van het publiek. Het bewijs dat hierbij hoort is het bewijs van het succes en de beroemdheid. Wanneer men echter geen enkele vorm van imago heeft in de publieke opinie, zal dit leiden tot de ondergang van de wereld. Ook een verstoord of vervaagd imago zal hiertoe leiden.

De wereld van de faam is zeer belangrijk binnen de kunstwereld en zeker ook voor kunst in de openbare ruimte. Ten eerste is de bekendheid of het imago van de kunstenaar datgene wat leidt tot erkenning en bekendheid van zijn werk. Hierbij is het belangrijk dat hij zich onderscheid binnen de kunstwereld en dat zijn werken een specifiek persoonlijk kenmerk hebben. Ten tweede is de publieke opinie van groot belang wanneer een kunstwerk in de openbare ruimte wordt geplaatst. Positieve reacties en positieve aandacht binnen de media, leiden tot de acceptatie van een werk. Wanneer er echter negatief gesproken wordt over een werk, is het imago van het werk en van de kunstenaar geschaad. Dit kan onder andere leiden tot het weghalen of verplaatsen van een werk, zoals bij het werk Santa Claus het geval was

~ 59 ~

(afb. 1.11). Deze negatieve aandacht is echter binnen de wereld van de faam geen struikelblok, ‘bad publicity is publicity’.

De civiele wereld

De civiele wereld is de vierde wereld (Idem: 185-193). In deze wereld is de collectieve wil het hogere algemene principe. Waardige personen zijn degenen die deelnemen aan de collectieve maatschappij en dus onderdeel zijn van de publieke sfeer. Dit houdt in dat het niet de

individuen zijn die de hoogste status van waardering kunnen behalen, maar het is het collectief van mensen die elkaar samen ontmoeten. Het collectieve wezen heeft geen eigen lichaam, daarom is het het doel om het collectieve wezen te stabiliseren en een lichaam of vorm van bestaan te geven. De personen binnen het collectief kennen allemaal dezelfde vorm van recht en kennen ook een collectieve wil. Hieraan maken ze hun individuele wil

ondergeschikt. Omdat de personen dit inzien, kennen ze ook de wil om het collectieve wezen te organiseren. Waardevolle wezens zijn de massa en het collectief dat de massa samenstelt en organiseert. De waardigheid wordt bepaald door de grootte, zoals op nationaal of

internationaal gebied, en door het feit dat ze zich op publiek gebied bevinden. Daarnaast krijgen personen of collectieven meer waarde wanneer ze proberen om mensen bij elkaar te brengen. De menselijke waardigheid en een hogere waardering wordt binnen deze wereld gevormd door het streven naar burgerrechten, oftewel door politieke aspiraties. Collectieve personen en hun vertegenwoordigers zijn de subjecten van deze wereld. Wezens zijn personen als ze rechten en verplichtingen hebben, als ze gemaakt zijn vanuit een handeling waarin de algemene wil tot uiting komt. De objecten binnen deze wereld zijn rechtsvormen, zoals beleid en wetgeving. Deze rechtsvormen zijn een manier voor de collectieve wil om zich te uiten en van zich te laten horen. Om waardering te krijgen zal men de collectieve belangen boven de individuele belangen moeten stellen.

De waarderelaties hangen grotendeels af van het lidmaatschap. Vooral de kracht van de representatie wordt zeer gewaardeerd. Dit zorgt ervoor dat iemand vertegenwoordiger van een collectief kan en mag zijn. Deze vertegenwoordiger heeft een grote waardering omdat hij de wil van de massa overbrengt. Het principe van relaties heeft daarom ook te maken met het kunnen creëren en bijeenhouden van een collectief. De realiteit van deze wereld zit in de democratische republiek, wat de meest ideale vorm van een staat is. Een democratische republiek kent de mogelijkheid om de idealen van het collectief te kunnen representeren. Door middel van een demonstratie voor een rechtvaardige zaak, is het mogelijk een test uit te

~ 60 ~

voeren. De belangrijkste momenten zijn daarom bijeenkomsten als congressen waarin het collectief als eenheid naar buiten kan treden. Tijdens deze test wordt vooral een collectieve waarde gevormd door middel van het eisen van gerechtigheid bij bijvoorbeeld een conflict. De beoordeling is de uitspraak van de stemming, het is de expressie van de algemene wil welke zich in iedere persoon bevindt en waar ze zich bewust van worden. Het bewijs voor deze beoordeling is de wetstekst zoals de wet of zoals bepaalde regels. In de wet komt de algemene wil tot uiting. Wanneer de staatsvorm zich echter gaat richten op het specifieke in plaats van op het collectieve, ontstaat de ondergang van deze wereld. Datgene wat verdeeld en geïsoleerd raakt is in deze wereld niet waardevol.

De civiele wereld is een wereld die veelvuldig voorkomt binnen de waarden van kunst in de openbare ruimte. Het gaat bij kunst in de openbare ruimte te allen tijde over kunst in de publieke sfeer, die centraal staat in de civiele wereld. Ook gaat het bij een kunstopdracht in de openbare ruimte geregeld om de belangen van of waarden voor een stad, een wijk of

bijvoorbeeld een bepaalde groep binnen de samenleving. Het gaat dus om het collectieve belang. Daarnaast is vooral de opkomst van de gemeenschapskunst in de openbare ruimte zeer kenmerkend. Deze gemeenschapskunst kent vaak een hoge mate van participatie en leidt tot de mobilisatie van een gemeenschap, waarop in het vorige hoofdstuk ook door Boiten op gewezen werd. Verder zijn de sociale waarden die aan kunst in de openbare ruimte worden toegekend, zoals het bijdragen aan sociale cohesie of gemeenschapsontwikkeling, waarden die typerend zijn voor de civiele wereld. Het cultuurbeleid van een stad of een gemeente is daarnaast ook een kenmerk van deze wereld, net als de wetgeving die geldt in de openbare ruimte en waaraan de kunstenaar en het publiek zich moeten zullen houden.

De marktwereld

De vijfde wereld is de marktwereld, waarin competitie als hoger algemeen principe is ingesteld (Idem: 193-203). De marktwereld is niet gelijk aan de economie. Handeling is binnen deze wereld gebaseerd op de verlangens van individuele personen, welke allemaal dezelfde objecten willen bezitten, waardoor competitie ontstaat. De schaal van waardering is gebaseerd op verlangen, het belang van dit verlangen wordt uitgedrukt in de prijs. Waardige objecten zijn gewild en staan sterk in de markt, waardige personen zijn rijke personen zoals miljonairs. Daarnaast kent deze wereld een staat van waardeloosheid, welke inhoudt dat personen ongewild zijn omdat ze falen of gehaat zijn. Dit kunnen minder rijke personen zijn

~ 61 ~

die niets verkopen of kopen en daardoor menselijke waardigheid missen. Deze menselijke waardigheid is verlangen die tot uiting komt in liefde voor het bezitten van dingen. De subjecten zijn concurrenten, zoals zakenmannen en kopers. Het zijn individuele personen die allemaal bepaalde verlangens nastreven. De objecten uit de marktwereld zijn objecten