Marlies Philippa
Xandra van Gelder lees ik altijd graag in de rubiek ‘Keuken’ van de Volkskrant. Ze schrijft onderhoudend, geeft leuke recepten en is altijd goed geïnformeerd. En ook denkt ze na over taal. Eind oktober schreef ze in een stukje over Witte scherpe
wortelen: ‘Een rammenas en rettich zijn benamingen voor dezelfde wortelsoort,
maar in het dagelijks gebruik zie je vaak dat een wortel met zwart velletje rammenas wordt genoemd, en haar scherpere zusje met een smetteloos wit vel haar Duitse naam rettich krijgt.’ Vervolgens weidt ze uit over de prachtige namen van verschillende rammenasrassen: Münchener bier, ronde zwarte winter, lange zwarte winter, rex, unus treib en minowase. Helaas kiest ze daarna bij de beschrijvingen van enkele recepten voor de naam rettich, zijnde ‘de meest ingeburgerde aanspreektitel’.
Als dat laatste al waar is, vind ik het jammer. Bovendien moet je er volgens mij niet aan meewerken om een goede Nederlandse benaming te vervangen door een buitenlandse, waardoor ons eigen woord kans loopt te verdwijnen.
Van over de brug
De rammenas (Raphanus sativus, var. niger), die van binnen altijd wit is maar aan de buitenkant wit, geel, roze of zwart kan zijn, is een variant van de radijs (Raphanus sativus, var. radiculus) en smaakt dan ook radijzig. Het woord radijs komt via het Franse radis van het Latijnse radice/radix, dat ‘wortel’ betekent. Het Duitse Rettich is ontstaan uit hetzelfde Latijnse woord.
Het Jiddisch heeft het Duitse woord al eerder in onze taal ingevoerd in de vorm
rettisch. Zo was er voor de oorlog een Amsterdams-joodse zegswijze: ‘Vor die brik
scheine rettisch! Ibber die brik mooie rammenas!’ (Voor de brug mooie rettisch! Over de brug mooie rammenas!) Met ‘die brik’ werd de Blauwbrug bedoeld, die de verbinding vormde tussen de jodenbuurt en andere stadswijken.
Rammenas/ramenas heeft als variant de vorm ramelas gekend, een verbastering
van het Italiaanse ramolaccio. Dit Italiaanse woord is op zijn beurt afkomstig van het Latijnse armoracia ‘mierikswortel’. De klanken -r-, -l- en -n- liggen fonetisch gezien dicht bij elkaar, waardoor ze nogal eens wisselen in diverse varianten van een woord: ramernas, ramolaccio en armoracia. Ook de verspringing van r en klinker, zoals in armoracia en ramolaccio is een niet ongewoon verschijnsel.
De wortel van mierik
De mierikswortel of peperwortel, een zeer scherpe witte wortel en een probaat middel tegen scheurbuik, wordt nogal eens met de rammenas verward. Dat blijkt al uit de
met verscheidene officiële namen: Cochlearia armoracia, Armoracia lapathifolia en Armoracia rusticana. In het Engels wordt hij horseradish en in het Duits Meerrettich genoemd.
Het Duitse woord zet ons op het spoor van de etymologie van mierik. Meerrettich betekent de wortel die meer is; de grotere, de sterkere wortel. Mierik heeft zich ontwikkeld uit vormen als meerradic en mieredik, met dezelfde betekenis als het Duitse Meerrettich.
Mierikswortel is eigenlijk dubbelop: in -rik zit immers al de betekenis ‘wortel’!
Oproep
De Kiliaanstichting heeft uw hulp nodig! In het aprilnummer van 1989 heb ik u iets verteld over de Kiliaanstichting. Doel van deze stichting is een geheel nieuw wetenschappelijk etymologisch woordenboek samen te stellen. Een team van Nederlandse en Belgische specialisten werkt daaraan. In de oudere Nederlandse etymologische woordenboeken wordt nooit vermeld wanneer een woord voor het eerst is aangetroffen. Dat is echter toch handig, zelfs al weet je dan nog niet zeker sinds wanneer het woord werkelijk in onze taal bestaat. De Tollenaere is in 1983 in zijn bewerking van het kleine etymologische woordenboek van De Vries begonnen met dateringen van eerste vindplaatsen. Ten dele heeft hij deze gebaseerd op gegevens uit het Woordenboek der Nederlandsche Taal.
Wij willen ook dateringen en liefst vroegere dan nu bekend zijn. Wij zouden dus bijzonder blij zijn als u op grond van documenten kunt aantonen dat een bepaald woord al eerder in het Nederlands op schrift is gezet dan tot nu toe bekend was. Wij zien uit naar uw reacties, die u naar het secretariaat van Onze Taal kunt sturen.
20
[Mededelingen]
□ □ □ □ □ □ □ □
PCUdB
■ Om te beginnen een serieus onderwerp naar aanleiding van een pagina uit
CDA-actief te Bussum. ■ Deze pagina is Onze-Taalredacteuren toegestuurd door
F.X.J. Baneke ter zelfder plaatse. Eigenlijk had ik willen schrijven Deze pagina is
Onze-Taalredacteuren geworden op basis van het ambtelijke Dit schrijven is mij geworden, maar om de een of andere reden vind ik dat dit niet kan, en wel zo sterk
niet kan, dat het niet leuk meer is, doch alleen verwarring zou scheppen. En dat is toch wel het laatste wat ik zou wensen. ■ Goed, het serieuze onderwerp. ■ Genoemde circulaire bevat een zinsnede die luidt: Er wordt een gemeentelijk coördinatiepunt
ingesteld voor (startende) ondernemers die wordt bemenst door een
contactfunctionaris (m/v). F.X.J. Baneke, u voelt het al, valt over het woord bemenst;
we zien even af van de grammaticale fout in de zin. ■ Nu zou ik gaarne met u over het werkwoord bemensen van gedachten willen wisselen. Wat zijn zoal de voors en de tegens? Voor zover ik kan overzien, zijn er precies twee voors en twee tegens. ■ Het eerste ‘voor’ is zo evident de inspiratiebron van de creatie van het gewraakte woord (vrouwvriendelijkheid, emancipatorisch streven) dat het direct het eerste ‘tegen’ oproept (actie is reactie, ook in linguisticis). ■ Tegenstanders van het woord zullen opmerken dat de schepper ervan nogal naïef is. Immers, de maker moet gedacht hebben dat een sekseneutrale taal de gebruikers van vooroordelen omtrent de geslachten bevrijdt, en de weg opent naar een maatschappij waar discriminatie uit den boze is. Nu is toevallig het Perzisch een taal waar zelfs in persoonlijke en bezittelijke voornaamwoorden man en vrouw gelijk zijn, maar dat schijnt geen reden voor de bewoners van Iran te zijn om die taalkundige gelijkheid in een sociale om te zetten. ■ Dezelfde tegenstanders zouden ook van de schepper of schepperes (of is het schepster?) kunnen zeggen dat deze persoon (v/m) misschien helemaal niet zo naïef is, maar denkt via deze ingreep bij allerlei feminiserende elementen (m/v) in een goed blaadje te komen. ■ Tot zover het eerste voor en het eerste tegen. ■ Het tweede voor/tegen-paar is van meer taalkundig karakter. Allereerst zou ik willen benadrukken dat het woord bemannen een niet te onderschatten taalkundig nadeel heeft: het proces van het bemannen kan niet met het woord bemanning worden uitgedrukt, want dat bestaat al in een andere betekenis. Als we in het vervolg
bemanning gebruiken voor de groep die iets bemenst (de huidige betekenis dus), en bemensing voor de activiteit van het bemannen (de bemensing van de vacature (m/v) kostte ons veel hoofdbreken), dan hebben we een stap voorwaarts gezet in een of
andere richting. ■ Ik weet niet precies welke, maar dat vinden we ook nog wel uit. ■ Het taalkundige nadeel is weer dat de vorming van nieuwe woorden volgens het patroon be+substantief+en bij uitstek geschikt is om de lachlust op te wekken. ■ Ik zou bijvoorbeeld graag van u willen weten of u woorden als bekabelen en
bewegwijzeren serieus kunt nemen. Ik in elk geval niet. En bemensen is weer net
een zeker merk loodvrije benzine aan het autorijdend publiek werd aanbevolen. Klager achtte de tekst misleidend (benzine, loodvrij of niet, komt het milieu nooit ten goede), maar de Commissie in haar wijsheid besloot ‘Goed is hier duidelijk bedoeld als beter’. ■ Welnu, ik heb erover nagedacht, en ben tot de conclusie gekomen dat het een ware uitspraak is, althans waarder dan de uitspraak dat goed hier bedoeld is als slecht. ■ De vraag is natuurlijk alleen of dit soort duidelijke bedoelingen ook als zodanig door de consument worden verstaan. Volgens mij zullen we in de luttele regelen die ons resten niet in staat zijn het probleem definitief op te lossen. Dus vaarwel dan maar weer.
21