Hoofdstuk 3 Braakensiek, Kuyper en zijn collega’s
3.2 Kuyper en zijn collega’s
3.2.6. Theodorus Heemskerk (1852-1932)
Tot slot een vergelijking tussen het aantal prenten waarop Theodorus Heemskerk voorkomt en het aantal met Abraham Kuyper. Net als Kuyper was Heemskerk Antirevolutionair en evenals
47
Kuyper leidde hij een kabinet (1908-1913)152. In het boek van Bremmer over de ARP wordt over Groen van Prinsterer, Kuyper en Heemskerk gezegd dat ze alle drie de bereidheid bezaten hun overtuigingen te delen met anderen. Deze mannen deden niets half en waren trouwe aanhangers van de ARP.153 Daarmee lijkt Heemskerk de gedroomde opvolger voor Abraham Kuyper. De relatie tussen de twee politici is echter voornamelijk gecompliceerd geweest.154
De relatie werd al verstoord in 1901, toen Kuyper Heemskerk vroeg minister van Binnenlandse Zaken te worden in zijn kabinet. Heemskerk weigerde op advies van zijn vrouw en Kuyper nam hem dat zeer kwalijk.155 Nadat het kabinet Kuyper gevallen was, ging Kuyper op reis langs de Middellandse Zee in de verwachting na een aantal jaar terug te kunnen keren in de politiek. Op aandringen van De Savornin Lohman en Koningin Wilhelmina stelde Heemskerk in 1908 een noodkabinet samen. Na de verkiezingen in 1909 bleef dit kabinet aan tot 1913, zónder Kuyper.156
Omdat Kuyper voor een kabinet, onder leiding van zijn partij, gepasseerd was, was hij het oneens met alles wat het kabinet deed. Hij richtte zijn pijlen vooral op Heemskerk en deed dit onder andere door gebruik te maken van zijn eigen dagblad De Standaard.157 Bijvoorbeeld over de vele grappen die Heemskerk als premier maakte. Kuyper schreef daarover dat het christendom en de politiek tot iets ‘joligs’ werd gemaakt en dat ‘ons Christenvolk’ daar niet in mee zou gaan.158 Heemskerk liet zich er niet door uit het veld slaan, maar de verhoudingen binnen de partij moeten er soms wel onder geleden hebben. Via de media wist Kuyper de Nederlandse politiek daarom nog vaak te beïnvloeden.
Die beïnvloeding blijkt ook uit de prenten van Braakensiek. Hoewel Kuypers politieke rol na 1905 is uitgespeeld, werd hij daarna nog vaak getekend door Braakensiek. Na 1905 tot en met 1920 werd Kuyper nog 117 keer getekend. In de jaren 1908 tot en met 1913 het
152 Het kabinet-Heemskerk was het langst zittende kabinet sinds 1848. Van 12 februari 1908-29 augustus 1913. Zie: Arno Bornebroek, Een heer in een volkspartij. (Amsterdam 2006) p. 202.
153
G. Puchiner ‘Dr. H. Colijn’ in: C. Bremmer, ARP. Personen en momenten uit de geschiedenis van de
anti-revolutionare partij (Meppel 1980) p. 110.
154 G. Punchiner ‘Meer dan honderd jaar…’ in: ARP. Personen en momenten uit de geschiedenis van de
anti-revolutionare partij (Meppel 1980) p. 25 en G. Punchiner, ‘A.W.F. Idenburg’ in: ARP. Personen en momenten uit de geschiedenis van de anti-revolutionare partij (Meppel 1980) p. 102.
155
Jeroen Koch, Abraham Kuyper, een biografie (Amsterdam 2006) p. 454 en 455. 156 Ibidem. p. 525-527.
157 Ibidem. p. 538. 158
Henk te Velde, Stijlen van leiderschap. Persoon en politiek van Thorbecke tot den Uyl (Amsterdam 2002) p. 68.
48
vaakst, gemiddeld 12 keer per jaar. Een groot verschil met de jaren daarna, waarin Kuyper gemiddeld slechts drie keer per jaar werd getekend.159
Van belang is het om naast deze cijfers te weten hoe vaak Heemskerk in deze jaren door Braakensiek werd getekend. In 1895 werd Heemskerk voor het eerst getekend en tot en met 1920 bleef hij vrij constant voorkomen op de prenten. In totaal werd hij door Braakensiek 97 keer getekend, Kuyper 237 keer. Gemiddeld werd Heemskerk 2,7 keer per jaar getekend, Kuyper 6,7 keer. Heemskerk werd het vaakst getekend in de jaren 1908 tot en met 1913, gemiddeld 12 keer, dus net zo vaak als Kuyper.
Hoewel lang zo vaak niet als met Lohman, werd Heemskerk heel vaak getekend met Kuyper, vooral in de jaren 1908-1913, namelijk 28 keer. Net als bij Lohman laten de prenten waar ze samen op staan, zien dat Braakensiek de verstandhoudingen tussen politici goed in beeld wist te brengen. De manier waarop Kuyper zich bemoeide met de politieke lijn van Heemskerk komt bijvoorbeeld naar voren op de prent van 23 februari 1908, getiteld ‘Het gezellig Onder-onsje’.160 Op deze prent is Heemskerk met Lohman en twee andere politici aan het kaarten. Ondertussen worden ze gestoord door een vogel die de hele tijd ‘Antithese, antithese’ roept. De vogel, Kuyper, kan alleen roepen wat hij wil, het kaartspel wordt onverminderd voortgezet. En zo zijn er tal van voorbeelden.
Na het bestuderen van de prenten waarop Heemskerk een rol speelt, lijkt het er op dat alles wat Kuyper deed, in aanmerking kwam voor een prent van Braakensiek. Zelfs toen hij op politiek gebied grotendeels was uitgespeeld, was hij nog vaak onderwerp van gesprek. Hoewel Heemskerk zijn kabinet op een goede manier leidde en tot een einde bracht, het is nog steeds het langstzittende kabinet van onze geschiedenis, werd het beeld beïnvloed door
Kuyper. Kuyper kon zich niet neer leggen bij het feit dat zijn rol was uitgespeeld, en dat werd door Braakensiek opgepikt en doorgegeven aan de lezers van De Amsterdammer.
Het optreden van Abraham Kuyper moet uitzonderlijk zijn geweest en Johan Braakensiek moet het uitzonderlijk hebben gevonden. Deze uitzonderlijkheid wilde hij laten zien aan zijn lezers. Het aantal prenten van Braakensiek waarop Kuyper een rol speelt is
buitenproportioneel vergeleken met tijdgenoten van de politicus. Vanaf het moment dat Kuyper een kabinet vormde in 1901 bleef hij een belangrijke rol spelen op de platen in De
Amsterdammer tot 1915. Tot tien jaar na zijn minister-presidentschap bleef hij onderwerp van
gesprek en daarmee belangrijk voor Braakensiek zijn prenten.
159
Zie Bijlage II Grafiek 6, ‘Kuyper en Heemskerk’. 160 Zie Bijlage III, figuur 10.
49
De aandacht voor het optreden van Kuyper was zo groot, dat gesteld kan worden dat de rollen van andere politici de rol van Kuyper alleen maar benadrukten. De Savornin Lohman speelde op 102 prenten een rol, waarvan 50 prenten samen met Kuyper. De verschillen tussen de politici wat betreft voorkomen als politiek optreden, konden op de prenten van Braakensiek benadrukt worden. Datzelfde geldt min of meer voor prenten met Theodoor Heemskerk en Abraham Kuyper. Op de 28 prenten waarop ze samen verschenen, werd hun moeilijk verstandhouding door Braakensiek treffend in beeld gebracht.
Ook vergeleken met politici als Schaepman, Van Houten, Troelstra en Domela Nieuwenhuis, werd Kuyper veel vaker getekend dan de rest. Hoewel Kuyper in de literatuur vaak wordt vergeleken wordt met leiders als Troelstra en Domela Nieuwenhuis, was hun rol in de ogen van Braakensiek minder opvallend. Kwesties die speelden in de politiek, werden daarom door Braakensiek uitgelegd met een prent van Kuyper en niet met Troelstra of Domela Nieuwenhuis. Zijn optreden moet zich daarom meer geleend hebben voor interessante afbeeldingen.
50