Uit de rechtspraak van de Afdeling blijkt dat zij er alles aan doet om de doorwerking van richtlijnen te verzekeren. Over het algemeen lijkt de jurisprudentie van de Afdeling in overeenstemming te zijn met de rechtspraak van het Hof inzake de doorwerking van richtlijnen. Blijkens haar jurisprudentie voldoet de Afdeling aan de (rechterlijke) onthoudingsverplichting gedurende de omzettingstermijn van richtlijnen. Uit de zaak Noest en enige eerdere uitspraken blijkt voorts dat de Afdeling het stappenplan van de Dominguez-zaak correct toepast indien zij wordt geconfronteerd met een incorrect omgezette of toegepaste richtlijn.490
Met betrekking tot de vraag of er een verplichting tot richtlijnconforme interpretatie bestaat bij vroegtijdige omzetting, lijkt de Afdeling een stap verder te gaan dan het Hof. Deze lijn is wenselijk, aangezien het niet-aannemen van deze plicht zou kunnen leiden tot schending van de onthoudingsverplichting en dezelfde nationale wetgeving verschillend zou worden geïnterpreteerd al naar gelang de datum van de omzettingstermijn al dan niet is verstreken.491
Resteert alleen nog de kritiek op de ‘Boxtel-lijn’ van de Afdeling, op basis waarvan ambtshalve bestuurlijke toepassing van niet (correct) omgezette richtlijnen niet is toegestaan.492 Het blijft dan ook wachten op de eerstvolgende mogelijkheid waarin de Afdeling aanleiding ziet om deze kwestie prejudicieel te verwijzen. Het lijkt alsof zich sinds de laatste ‘Boxtel-zaak’ van 1 februari 2006 geen gelijksoortige casus heeft voorgedaan en de noodzaak om prejudicieel te verwijzen (daarom) door de Afdeling niet zo hoog wordt geacht.493
488 ABRvS 11 juni 2014, ECLI:NL:RVS:2014:2120, AB 2014/320, m. nt. S. Handgraaf (Noest), r.o. 2.7. 489 Ibid., r.o. 2.8.
490 Ibid, ABRvS 3 april 2012, ECLI:NL:RVS:2012:BW1435, AA RV20120042, m. nt. C.A. Groenendijk, r.o. 2.2.5-
2.2.6 en ABRvS 25 juni 2012, ECLI:NL:RVS:2012:BX0050, JV 2012/404, m. nt. C.H. Slingenberg, r.o. 2.8.2.
491
Zie in dit verband Prechal 2005, pp. 21-22 en 185 en Prinssen 2004, p. 103.
492 Widdershoven 2007, p. 252.
493 ABRvS 1 februari 2006, ECLI:NL:RVS:2006:AV0959, r.o. 2.3.4.
BIJLAGE A
Stappenplan van de Afdeling inzake doorwerking van richtlijnbepalingen494
1. Is er een mogelijke discrepantie tussen het nationale recht en de richtlijn?
Ja: behoefte aan doorwerking. Nee: geen doorwerkingsbehoefte, casus oplossen met nationaal recht. 2. Is de richtlijn inwerking getreden?
Ja: zie vraag 3. Nee: casus oplossen met nationaal recht (H2). 3. Is de omzettingstermijn van de richtlijn verstreken?
Ja: doorwerking na afloop van de omzettingstermijn (H4 t/m 6), zie vraag 5. Nee: doorwerking gedurende de omzettingstermijn (H3), zie vraag 4.
4. Is de richtlijn gedurende de omzettingstermijn in de Nederlandse wetgeving omgezet? Ja: richtlijnconforme interpretatie bij vroegtijdige omzetting (par. 3.4).
Nee: onthoudingsverplichting als bedoeld in Inter-Environnement en Adeneler (par. 3.2). 5. Is de omzetting van de richtlijn na afloop van de omzettingstermijn correct?
Ja: richtlijnconforme interpretatie bij correcte omzetting (par. 5.2) of Marks & Spencer-toets (par. 6.2). Nee: doorwerking via richtlijnconforme interpretatie (vraag 6) of rechtstreekse werking (vraag 7). 6. Kan het nationale recht richtlijnconform worden geïnterpreteerd?
Ja: plicht voor de Afdeling tot richtlijnconforme interpretatie (par. 5.1 en par. 5.3). Deze plicht wordt begrensd door de algemene rechtsbeginselen en kan niet dienen als grondslag voor een interpretatie contra legem van het nationale recht (par. 5.4). Conforme interpretatie is mogelijk in een verticale verhouding, een omgekeerd verticale rechtsverhouding en een driehoekssituatie (par. 5.5).
Nee: doorwerking via rechtstreekse werking (H6), zie vraag 7.
7. Is de richtlijnbepaling onvoorwaardelijk en voldoende nauwkeurig? Ja: rechtstreekse werking mogelijk (par 6.3.1), zie vraag 9. Nee: zie vraag 8.
8. Is er sprake van een richtlijnbepaling met rechtstreekse werkende grenzen van beoordelingsvrijheid en heeft het bestuursorgaan deze grenzen overschreden?
Ja: rechtstreekse werking mogelijk (par. 6.3.3), zie vraag 9. Nee: geen doorwerking van de richtlijn mogelijk.
9. In welke processituatie wordt de richtlijnbepaling ingeroepen?
Particulier ten opzichte van het bestuursorgaan: rechtstreekse werking is mogelijk (par. 6.5.1).
Bestuursorgaan ten opzichte van de particulier: rechtstreekse werking is onmogelijk door het verbod van omgekeerde verticale rechtstreekse werking (par. 6.5.2).
Particulier ten opzichte van het bestuursorgaan in een driehoeksverhouding: rechtstreekse werking is mogelijk, tenzij daardoor op een derde een verplichting komt te rusten die niet de keerzijde is van de richtlijnbepaling waarop de particulier zich beroept (par. 6.5.3).
494 Dit overzicht is ontleend aan Amtenbrink & Vedder 2013, p. 167 en de rechtspraak van de Afdeling.
LITERATUURLIJST
Amtenbrink & Vedder 2013
F. Amtenbrink & H.H.B. Vedder, Recht van de Europese Unie, Den Haag: BJu 2013.
Belhaj & Hessel 2005
S. Belhaj & B. Hessel, ‘De rol van de decentrale overheden bij met EG-richtlijnen strijdige nationale wetgeving: enkele beschouwingen over driehoeksverhoudingen, rechtstreekse werking, richtlijnconforme interpretatie en het arrest Wells’, in: Regelmaat 2005, 1, pp. 23-34.
Bodelier 2013
M.H.W. Bodelier, ‘Voorwaardelijke verplichtingen: een verkenning van de stand van zaken’, in: Gemeentestem 2013, 84, pp. 454-459
Boeve & Groothuijse e.a. 2013
M.N. Boeve, F.A.G. Groothuijse, J.M.P. Janssen, V.M.Y. van ’t Lam, S.T. Ramnewash- Oemrawsingh, L. Smorenburg-Van Middelkoop, R. Uylenburg, Omgevingsrecht. Groningen: Europa Law Publishing 2013.
Eijsbouts e.a. 2012
W.T. Eijsbouts, J.H. Jans, S. Prechal & L.A.J. Senden (red.), Europees Recht – Algemeen Deel. Groningen: Europa Law Publishing 2012.
Duijkersloot & Widdershoven 2011
A.P.W. Duijkersloot & R.J.G.M. Widdershoven, ‘Europees bestuursrecht’, in: Nederlands Tijdschrift voor Bestuursrecht 2011, 40, pp.
Duijkersloot e.a. 2012
A.P.W. Duijkersloot, R. Ortlep, M.J.M. Verhoeven & R.J.G.M. Widdershoven, ‘Europees bestuursrecht’, in: Nederlands Tijdschrift voor Bestuursrecht 2012, 36.
Duijkersloot e.a. 2013
A.P.W. Duijkersloot, R. Ortlep, M.J.M. Verhoeven & R.J.G.M. Widdershoven, ‘Europees bestuursrecht’, in: Nederlands Tijdschrift voor Bestuursrecht 2013, 36.
Van Heijningen & Sevenster 2013
L. van Heijningen & H.G. Sevenster, ‘Doorwerking van Unierecht in ons bestuursprocesrecht – geen probleem?’, in: L. van Heijningen, H.B. Krans, R.R.M. de Moor & H.G. Sevenster, Doorwerking van Europees recht in het nationaal procesrecht. Den Haag: BJu 2013, pp. 51-76.
Jans 2010
J.H. Jans, ‘Inter-Environnement – De twilight zone van richtlijnen’, in: T.W.B. Beukers, H.J. van Harten & S. Prechal (red.), Het recht van de Europese Unie in 50 klassieke arresten. Den Haag: Boom Juridische uitgevers 2010, pp. 275-280.
Jans e.a. 2011
J.H. Jans, S. Prechal & R.J.G.M. Widdershoven, Inleiding tot het Europees bestuursrecht. Nijmegen: Ars Aequi Libri 2011.
Lenaerts & van Nuffel 2011
K. Lenaerts & P. Van Nuffel, Europees Recht. Antwerpen: Intersentia 2011.
Ortlep 2011
R. Ortlep, De aantasting van stabiele bestuursrechtelijke verhoudingen in het licht van het Unierecht, Recht en Praktijk Staats- en Bestuursrecht SB4, Deventer: Kluwer 2011.
Ortlep & Verhoeven 2008
R. Ortlep & M.J.M. Verhoeven, ‘The Struggle of the Dutch Council of State in Applying Marks & Spencer’, in: REALaw 2008, 1, pp. 91-100.
Ortlep & Verhoeven 2009
R. Ortlep & M.J.M. Verhoeven, ‘Richtlijnen: communautaire verplichtingen tijdens de omzettingstermijn’, in: NTER 2009, 3, pp. 113-118.
Prechal 2005
S. Prechal, Directives in EC Law. Oxford: Oxford University Press 2005.
Prechal 2010
S. Prechal, ‘Von Colson en Kamann – Twee solliciterende welzijnwerksters en een ontevreden rechter’, in: T.W.B. Beukers, H.J. van Harten & S. Prechal (red.), Het recht van de Europese Unie in 50 klassieke arresten. Den Haag: Boom Juridische uitgevers 2010. pp. 154-159.
Prinssen 2004
J.M. Prinssen, Doorwerking van Europees recht – De verhouding tussen directe werking, conforme interpretatie en overheidsaansprakelijkheid. Deventer: Kluwer 2004.
Prinssen 2010
J.M. Prinssen, ‘Marshall – Vrouwen in de bres voor de naleving van Europees recht’, in: T.W.B. Beukers, H.J. van Harten & S. Prechal (red.), Het recht van de Europese Unie in 50 klassieke arresten. Den Haag: Boom Juridische uitgevers 2010, pp. 172-176.
Van Rijswick & Widdershoven 2002
H.F.M.W. van Rijswick & R.J.G.M. Widdershoven, ‘Een gemiste kans: De tijdelijke vergunning voor de lozing van zwarte-lijststoffen’, in Tijdschrift voor Omgevingsrecht 2002, 6, pp. 229-235.
Schlössels & Zijlstra 2010
R.J.N. Schlössels & S. Zijlstra, Onderwijseditie Bestuursrecht in de sociale rechtsstaat – Bestuursrecht algemeen. Deventer: Kluwer 2010.
Schlössels & Zijlstra 2013
R.J.N. Schlössels & S. Zijlstra, Onderwijseditie Bestuursrecht in de sociale rechtsstaat – Rechtsbescherming. Deventer: Kluwer 2013.
Verhoeven 2011
M.J.M. Verhoeven, The Costanzo Obligation – The obligations of national administrative authorities in the case of incompatibility between national law and European law. Mortsel: Intersentia Publishers 2011.
Verschuuren 2003
J.M. Verschuuren, ‘Afdeling bestuursrechtspraak worstelt met rechtstreekse werking EG- richtlijnen’, in: NTER 2003, 3, pp. 75-77.
Widdershoven 2007
R.J.G.M. Widdershoven, ‘Het ABC van de doorwerking van richtlijnen’, in: A.B. Blomberg e.a. (red.), Van Utrecht via Brussel naar Maastricht. Deventer: Kluwer 2007, pp. 235-252.
Widdershoven 2012a
R.J.G.M. Widdershoven, ‘Back to the future: de Europese Unie en het algemeen bestuursrecht’, in: JBPlus 2012, 2, pp. 195-213.
Widdershoven 2012b
R.J.G.M. Widdershoven, ‘De doorwerking van richtlijnen in een samengestelde Europese rechtsorde’, in: H.R.B.M Kummeling, P.E. de Morree, R. Nehmelman, R. Ortlep & R.J.G.M. Widdershoven (red.), De samengestelde Besselink: Bruggen bouwen tussen nationaal, Europees en internationaal recht. Oisterwijk: Wolf Legal Publishers 2012, pp. 207-226.
Widdershoven & Verhoeven e.a. 2007
R.J.G.M. Widdershoven, M.J.M. Verhoeven, S. Prechal, A.P.W. Duijkersloot, J.W. van de Gronden, B. Hessel & R. Ortlep, Derde evaluatie van de Algemene wet bestuursrecht 2006 – De Europese agenda van de Awb. Den Haag: WODC 2007.
JURISPRUDENTIEREGISTER
Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State
ABRvS 15 december 1995, ECLI:NL:RVS:1994:AN4903, AB 1996, 29, m. nt. Ch Backes ABRvS 31 maart 2000, ECLI:NL:RVS:2000:AB1152, AB 2000, 302, m. nt. Ch. Backes ABRvS 29 mei 2001, ECLI:NL:RVS:2001:AN6786, AB 2001, 349, m. nt. I.C. van der Vlies ABRvS 2 november 2000, M en R 2001/35, m. nt. J.M. Verschuuren
ABRvS 27 maart 2001, ECLI:NL:RVS:2001:AN6747, AB 2001, 281, m. nt. Ch. Backes
ABRvS 20 juni 2001, ECLI:NL:RVS:2001:AB2437, AB 2001, 260, m. nt. M.P. Jongma & J.R.C. Tieman
ABRvS 11 juli 2001, ECLI:NL:RVS:2001:AP5041, M en R 2002, 39, m .nt. J.M. Verschuuren ABRvS 11 sept. 2011, ECLI:NL:RVS:2001:AD4912, AA RV20010018, m. nt. B.P. Vermeulen ABRvS 20 februari 2002, ECLI:NL:RVS:2002:AD9657, AB 2002, 244, m.nt. F.C.M.A. Michiels ABRvS 23 oktober 2002, ECLI:NL:RVS:2002:AE9208, AB 2002, 417, m. nt. Ch. Backes, M en R 2003, 5, m. nt. H.F.M.W. van Rijswick & R.J.G.M. van Widdershoven (Moerdijk)
ABRvS 23 oktober 2002, ECLI:NL:RVS:2002:AE9190 (Muiden)
ABRvS 13 november 2002, ECLI:NL:RVS:2002:AF0314, M en R 2003, 39, m. nt. J.H. Jans ABRvS 26 november 2003, ECLI:NL:RVS:2003:AN8830, M en R 2004, 39, m. nt. A. ten Veen ABRvS 7 april 2004, ECLI:NL:RVS:2004:AO7095, AB 2004, 460, m. nt. M.P. Jongema
ABRvS 28 juli 2004, ECLI:NL:RVS:2004:AQ5730, AB 2005, 8, m. nt. F.C.M.A. Michiels ABRvS 28 juli 2004, ECLI:NL:RVS:2004:AQ5732, M en R 2004, 104, m. nt. J.H. Jans
ABRvS 13 oktober 2004, ECLI:NL:RVS:2004:AR3744, JB 2004/388, m. nt. M.G.W.M. Peeters ABRvS 10 november 2004, ECLI:NL:RVS:2004:AR5439, AB 2005, 40, m.nt. J.M. Verschuuren ABRvS 2 maart 2005, ECLI:NL:RVS:2005:AS8396, JM 2005/93, m. nt. W.T. Douma & E.M van der Molen, M en R 2005, 85, m. nt. J.H.G. van den Broek
ABRvS 7 december 2005, ECLI:NL:RVS:2005:AU7583, AB 2006, 67, m. nt. R.J.G.M. Widdershoven, M en R 2006, 19, m. nt. J.H. Jans (Boxtel)
ABRvS 1 februari 2006 ECLI:NL:RVS:2006:AV0959
ABRvS 22 maart 2006, ECLI:NL:RVS:2006:AV6291, M en R 2006, 58, m. nt. K.D. Jesse
ABRvS 28 februari 2007, ECLI:NL:RVS:2007:AZ9494, AB 2007, 183, m. nt. R.J.G.M. Widdershoven, M en R 2007, 45, m. nt. J.H. Jans & J.M. Verschuuren (Fortis)
ABRvS 29 augustus 2007, ECLI:NL:RVS:2007:BB2468, BR 2008, 9. m. nt. H.E. Woldendorp ABRvS 5 september 2007, ECLI:NL:RVS:2007:BB2931, AB 2007, 319, m. nt. R.J.G.M. Widdershoven
ABRvS 5 december 2007, ECLI:NL:RVS:2007:BB9488, AB 2008, 18, m. nt. R.J.G.M. Widdershoven, M en R 2008, 47, m. nt. H.F.M.W. van Rijswick
ABRvS 5 maart 2008, ECLI:NL:RVS:2008:BC5789, AB 2008, 157, m. nt. R. Ortlep & M.J.M. Verhoeven
ABRvS 26 maart 2008, ECLI:NL:RVS:2008:BC7632, AB 2008, 249, m. nt. A.A.J. de Gier, JM 2008/61, m. nt. J.M.I.J. Zijlmans
ABRvS 2 april 2008, ECLI:NL:RVS:2008:BC8487 ABRvS 28 januari 2009, ECLI:NL:RVS:2009:BH1137
ABRvS 4 maart 2009, ECLI:NL:RVS:2009:BH4621, AB 2009, 156, m. nt. R.J.G.M. Widdershoven, JB 2009/99, m. nt. N. Verheij (Mandemakers)
ABRvS 18 maart 2009, ECLI:NL:RVS:2009:BH6356, JM 2009/126, m. nt. P.B. Bokelaar ABRvS 29 april 2009, ECLI:NL:RVS:2009:BI2680
ABRvS 29 april 2009, ECLI:NL:RVS:2009:BI2684 ABRvS 29 april 2009, ECLI:NL:RVS:2009:BI2681 ABRvS 3 juni 2009, ECLI:NL:RVS:2009:BI6049 ABRvS 21 juli 2009, ECLI:NL:RVS:2009:BJ4041 ABRvS 22 juli 2009, ECLI:NL:RVS:2009:BJ3387
ABRvS 25 november 2009, ECLI:NL:RVS:2009:BK4312, M en R 2010, 43, m. nt. J.H. Jans ABRvS 23 december 2009, ECLI:NL:RVS:2009:BK7462, BR 2010, 45, m. nt. H.E. Woldendorp ABRvS 22 januari 2010, ECLI:NL:RVS:2010:BL1445
ABRvS 31 maart 2010, ECLI:NL:RVS:2010:BL9657, BR 2010, 97, m. nt. H.E. Woldendorp ABRvS 12 mei 2010, ECLI:NL:RVS:2010:BM4186, AB 2011/315, m. nt. C.M. Saris
ABRvS 14 juli 2010, ECLI:NL:RVS:2010:BN1123, JM 2010/93, m. nt. Y. Flietstra
ABRvS 21 juli 2010, ECLI:NL:RVS:2010:BN1933, BR 2010, 153, m. nt. H.E. Woldendorp ABRvS 6 april 2011, ECLI:NL:RVS:2011:BQ0313, JV 2011/458, m. nt. T. de Lange
ABRvS 4 mei 2011, ECLI:NL:RVS:2011:BQ3436, AB 2011, 318, m.nt. R.J.G.M. Widdershoven ABRvS 18 mei 2011, ECLI:NL:RVS:2011:BQ4956, AB 2011/313 m. nt. C.M. Saris
ABRvS 21 maart 2011, ECLI:NL:RVS:2011:BP9284, JV 2011/192 ABRvS 25 maart 2011, ECLI:NL:RVS:2011:BP9560, JV 2011/193 ABRvS 31 augustus 2011, ECLI:NL:RVS:2011:BR6665
ABRvS 7 september 2011, ECLI:NL:RVS:2011:BR6898, BR 2011/190, m. nt. H.E. Woldendorp ABRvS 4 oktober 2011, ECLI:NL:RVS:2011:BT7120, AB 2012, 145, m. nt. F.F. Larsson
ABRvS 2 november 2011, ECLI:NL:RVS:2011:BU3149, JV 2012/14 ABRvS 8 november 2011, ECLI:NL:RVS:2011:BU4106
ABRvS 30 november 2011, ECLI:NL:RVS:2011:BU6364
ABRvS 7 januari 2012, ECLI:NL:RVS:2012:BV3716, AA RV20120099, m. nt. M. Reneman ABRvS 1 februari 2012, ECLI:NL:RVS:2012:BV2421
ABRvS 3 april 2012, ECLI:NL:RVS:2012:BW1435, AA RV20120042, m. nt. C.A. Groenendijk ABRvS 12 april 2012, ECLI:NL:RVS:2012:BW3971
ABRvS 13 april 2012, ECLI:NL:RVS:2012:BW4295, AB 2012/208, m. nt. R. Ortlep ABRvS 25 juni 2012, ECLI:NL:RVS:2012:BX0050, JV 2012/404, m. nt. C.H. Slingenberg ABRvS 16 juli 2012, ECLI:NL:RVS:2012:BX2086, AA RV20120089, m. nt. A. den Uyl ABRvS 27 juli 2012, zaak nr. 201104354/1/V2
ABRvS 17 april 2013, ECLI:NL:RVS:2013:BZ7904, AA AA20130477, m. nt. A.G.A. Nijmeijer, AB 2014/75, m. nt. R. Ortlep & M. Verhoeven, JB 2013/114, m. nt. J.M.H.F. Teunissen (Prorail) ABRvS 1 mei 2013, ECLI:NL:RVS:2013:BZ9099, StAB 2013, 3, m. nt. M. Kaajan
ABRvS 1 mei 2013, ECLI:NL:RVS:2013:BZ9067, JM 2013/102, m. nt. L. Boerema ABRvS 11 april 2014, ECLI:NL:RVS:2014:1391, JV 2014/177
ABRvS 23 april 2014, ECLI:NL:RVS:2014:1423 (Orka Morgan)
ABRvS 11 juni 2014, ECLI:NL:RVS:2014:2120, AB 2014/320, m. nt. S. Handgraaf (Noest) ABRvS 16 juni 2014, ECLI:NL:RVS:2014:944, JB 2014/89, m. nt. G. Overkleeft-Verburg ABRvS 2 juli 2014, ECLI:NL:RVS:2014:2552, AB 2014/349, m. nt. A.M. Reneman ABRvS 30 september 2014, ECLI:NL:RVS:2014:3599
Hof van Justitie van de Europese Unie
HvJ EG 4 december 1974, nr. 41/74, ECLI:EU:C:1974:133 (Van Duyn) HvJ EG 9 maart 1978, nr. 106/77, ECLI:EU:C:1978:49 (Simmenthal) HvJ EG 5 april 1979, nr. 148/78, ECLI:EU:C:1979:110, NJ 1980, 66 (Ratti)
HvJ EG 25 mei 1982, nr. 97/81, ECLI:EU:C:1982:193 (Commissie/Nederland) HvJ EG 24 juli 1982, nr. 8/81, ECLI:EU:C:1982:7 (Becker)
HvJ EG 10 april 1984, nr. 14/83, ECLI:EU:C:1984:153 (Von Colson en Kamann) HvJ EG 26 februari 1986, nr. 152/84, ECLI:EU:C:1986:84 (Marshall)
HvJ EG 8 oktober 1987, nr. 80/68, ECLI:EU:C:1987:431, NJ 1988, 1029 (Kolpinghuis) HvJ EG 22 juni 1989, nr. C-103/88, ECLI:EU:C:1989:256 (Costanzo)
HvJ EG 22 februari 1990, nr. C-221/88, ECLI:EU:C:1990:84 (Busseni) HvJ EG 12 juli 1990, nr. C-188/89, ECLI:EU:C:1990:313 (Foster)
HvJ EG 13 november 1990, nr. C-106/89, ECLI:EU:C:1990:395 (Marleasing)
HvJ EG 19 november 1991, nrs. C-6/90 en C-9/90, ECLI:EU:C:1991:428 (Francovich) HvJ EG 14 juli 1994, nr. C-91/92, ECLI:EU:C:1994:292 (Faccini Dori)
en HvJ EG 5 maart 1996, nrs. C-46/93 en C-48/93, ECLI:EU:C:1996:79 (Brasserie du Pêcheur) HvJ EG 7 maart 1996, nr. C-118/94, ECLI:EU:C:1996:86 (Associazione Italiana per il WWF) HvJ EG 7 maart 1996, nr. C-192/94, ECLI:EU:C:1996:88 (El Corte Ingles)
HvJ EG 26 september 1996, nr. C-168/95, ECLI:EU:C:1996:363 (Arcero) HvJ EG 24 oktober 1996, nr. C-72/95, ECLI:EU:C:1996:404 (Kraaijeveld)
HvJ EG 4 december 1997, nr. C-97/96, ECLI:EU:C:1997:581 (Daihatsu Deutschland)
HvJ EG 18 december 1997, nr. C-129/96, ECLI:EU:C:1997:628, AB 1998/192, m. nt. F.H. van der Burg, JM 1998/90, m. nt. W.T. Douma (Inter-Environnement)
HvJ EG 16 september 1999, nr. C-435/97, ECLI:EU:C:1999:418 (Bozen)
HvJ EG 29 september 1999, nr. C-231/97, ECLI:EU:C:1999:458, AB 2000, 22, m. nt. Ch. Backes, JM 2000/31, m. nt. W.T. Douma (Van Rooij)
HvJ EG 15 juni 2000, nrs. C-418/97 en C-419/97, ECLI:EU:C:2000:318, AB 2000, 311, m. nt. Ch. Backes (ARCO Chemie Nederland)
HvJ EG 17 mei 2001, nr. C-159/99, ECLI:EU:C:2001:278 (Commissie/Italië) HvJ EG 11 juli 2002, nr. C-62/00, ECLI:EU:C:2002:435 (Marks & Spencer)
HvJ EG 7 januari 2004, nr. C-201/02, ECLI:EU:C:2004:12, AB 2004, 150 m. nt. A.J.C. de Moor- van Vugt, JB 2004/115, m. nt. M.G.W.M. Peeters (Wells)
HvJ EG 5 februari 2004, nr. C-157/02, ECLI:EU:C:2004:76 (Rieser)
HvJ EG 7 september 2004, nr. C-127/02, ECLI:EU:C:2004:482, AB 2004, 365, m. nt. Ch. Backes (Kokkelvissers)
HvJ EG 5 oktober 2004, nr. C-397/01, ECLI:EU:C:2004:584, NJ 2005, 333, m. nt. M.R. Mok, AB 2005, 16, m. nt. R.J.G.M. Widdershoven (Pfeiffer)
HvJ EG 3 mei 2005, nrs. C-387/02, C-391/02 en C-402/02, ECLI:EU:C:2005:270, SEW 2005, 10, m. nt. S. Prechal & R.H. van Ooik (Berlusconi)
HvJ EG 16 juni 2005, nr. C-105/03, ECLI:EU:C:2005:386, AB 2006, 67, m. nt. A.J.C. de Moor- van Vugt (Pupino)
HvJ EG 22 november 2005, nr. C-144/04, ECLI:EU:C:2005:709, AB 2006, 325, m. nt. M.J.M. Verhoeven, NJ 2006, 227, m. nt. M.R. Mok (Mangold)
HvJ EG 8 juni 2006, nr. C-60/05, ECLI:EU:C:2006:378 (WWF Italia e.a.)
HvJ EG 4 juli 2006, nr. C-212/04, ECLI:EU:C:2006:443, NJ 2006, 593, m. nt. M.R. Mok, SR 2006, 64, m. nt. A.G. Veldman, SEW 2007, 2, m. nt. J.M. Prinssen (Adeneler)
HvJ EG 14 september 2006, nr. C-138/05, ECLI:EU:C:2006:577, M en R 2006, 84, m. nt. E.M. Vogelezang-Stoute (Stichting Zuid-Hollandse Milieufederatie)
HvJ EG 4 juli 2007, nr. C-422/05, ECLI:EU:C:2007:342 (Commissie/België)
HvJ EG 17 januari 2008, nr. C-246/06, ECLI:EU:C:2008:19, AB 2008, 304, m. nt. R. Ortlep & M.J.M. Verhoeven (Navarro)
HvJ EG 17 juli 2008, nrs. C-152/07-C-154/07, ECLI:EU:C:2008:426 (Arcor e.a.) HvJ EG 25 juli 2008, nr. C-237/07, ECLI:EU:C:2008:447 (Janecek)
HvJ EG 23 september 2008, nr. C-427/06, ECLI:EU:C:2008:517, AB 2008, 356 m. nt. M.J.M. Verhoeven en R. Ortlep, NJ 2008, 621, m. nt. M.R. Mok (Bartsch)
HvJ EG 18 december 2008, nr. C-349/07, ECLI:EU:C:2008:746 (Sopropé)
HvJ EU 19 januari 2010, nr. C-555/07, ECLI:EU:C:2010:21, AB 2010, 89, m. nt. H. van Eijken & M.J.M. Verhoeven (Kücükdeveci)
HvJ EU 14 oktober 2010, nr. C-243/09, ECLI:EU:C:2010:609, AB 2011/72, m. nt. R.J.G.M. Widdershoven (Fuss)
HvJ EU 21 oktober 2010, nr. C-227/09, ECLI:EU:C:2010:624 (Accardo)
HvJ EU 9 november 2010, nrs. C-57/09 en C-101/09, ECLI:EU:C:2010:661, JV 2011/2, m. nt. H. Battjes (B en D)
HvJ EU 10 december 2009, nr. C-205/08, ECLI:EU:C:2009:767, AB 2010, 60, m. nt. Ch. Backes HvJ EU 15 september 2011, nr. C-53/10, ECLI:EU:C:2011:585, AB 2011/322 , m. nt. R. Ortlep en M.J.M. Verhoeven (Franz Mücksch)
HvJ EU 26 mei 2011, nrs. C-165/09-C167/09, ECLI:EU:C:2011:348, Gst. 2011/68, m. nt. C.M. van der Sluis, JM 2011/77, m. nt. W.T. Douma (Stichting Natuur en Milieu e.a.)
HvJ EU 24 januari 2012, nr. C-282/10, ECLI:EU:C:2012:33, AB 2012/48, m. nt. R.J.G.M. Widdershoven, NJ 2012/154, m. nt. M.R. Mok (Dominguez)
HvJ EU 24 mei 2012, C-97/11, ECLI:EU:C:2012:306, M en R 2012/134, m. nt. J.H. Jans (Amia) HvJ EU 21 maart 2013, nr. C-244/12, ECLI:EU:C:2013:203, AB 2014, 45, m. nt. R.J.G.M. Widdershoven, M en R 2013/123, m. nt. K.D. Jesse & J.H. Jans (Salzburger Flughafen)
Conclusie A-G J. Kokott 8 juli 2004, nr. C-117/03, ECLI:EU:C:2004:420 (Dragaggi e.a.)
Hoge Raad
HR 10 augustus 2007, ECLI:NL:HR:2007:AZ3758, AB 2007, 291, m. nt. R.J.G.M. Widdershoven (Wandelvierdaagse)
HR 6 juni 2008, ECLI:NL:HR:2008:BD3139, AB 2008, 214, m. nt. R.J.G.M. Widdershoven (Joustra)
Rechtbank