Seksueel probleemgedrag, een probleem ván pupillen vóór de groepsleiding

‘De letterlijke aanhankelijkheid, de opdringerigheid, het vleien en het vrijen, de hysteroïde uitdaging, de intriges binnen de groep, hypochondrisch zelfbeklag of plotselinge aanpassing (…) Dit alles oefent een ‘gevaarlijke zuigkracht’ uit op de opvoeder: ‘verlies aan objectiviteit en opvoedingsgezag’, ‘de grenzen worden dan vloeiend tussen normale voorkeur voor een bepaalde pupil, beheerste sympathie, relaties met een toenemend driftmatig karakter en in of meer uitgesproken erotische, zo niet sexuele verhoudingen.’ (Van Spanje, 1956, p. 161)

Seksueel probleemgedrag in de tehuizen was vooral een probleem ván pupillen vóór de groepsleiding. In de vakbladen werd regelmatig gepubliceerd over het

probleem hoe om te gaan met de, zoals Van Spanje het formuleerde, ‘gevaarlijke zuigkracht’ van de pupillen die dergelijk gedrag vertoonden. De groepsleiding had alleen (nog) geen passende manier gevonden om met dit ‘arbeidsrisico’ om te gaan.

In 1956 wees Van Spanje op het grote gevaar waaraan groepsleid(st)ers bloot stonden, namelijk dat ‘de pupil een bevredigingsmiddel wordt’, de groepsleiding de eigen grenzen niet meer kent en er ‘erotische uitgroei van de onderlinge verhoudingen’ ontstaat, een gevaar voor zowel de groepsleiding als de pupil (p. 165). Van Spanje bracht het overschrijden van grenzen direct in verband met de hoge eisen aan het werk van de groepsleider. Het jarenlang ‘op een groep staan’ zonder dat er sprake kan zijn van affectieve en sociale binding aan de groep, zoals in een gezin, kan tot grote eenzaamheid leiden, veroorzaakt door:

‘… de psychische uitslijting, contact-moe door de voortdurende contactwisseling, affect-labiel door de voortdurende affect-zuiging van de groepsleden. We hebben hier met een veel voorkomende toestand te maken, welke er toe kan leiden, dat de groepsleiding niet meer in staat is tot de noodzakelijke distantie, dat zij hun ivoren-toren verlaten en letterlijk afdalen naar het niveau en de eigenheid van de door hen te leiden pupillen.

De groep is dan niet meer middel tot opvoeding of heropvoeding, maar wordt een middel tot verzachting van eigen alleen-zijn, waarbij meestal het eerste begin van gedeformeerde erotische verhoudingen ontstaat.’ (Van Spanje, 1956, p. 164)

Dit proces deed zich volgens Van Spanje vooral in de jaren vijftig voor, omdat in deze tijd de persoon van de groepsleider steeds belangrijker was geworden.

Daarentegen stapte men geleidelijk aan af van het idee, dat de groepsleider vooral een doorgeefluik was van moralistische impulsen en daarmee ook van de reductionistische opvatting van het kind in de instelling als ‘een soort ontvangst-apparaat’ (Van Spanje, 1961, p. 249). De toegenomen aandacht voor de persoon van de groepsleider maakte ook dat men meer waarde begon te hechten aan goede geestelijke gezondheid van de groepsleiders, temeer als het om jonge mensen ging (Dellaert, 1960).

Ook andere deskundigen van het inrichtingswerk wezen op de kwetsbaarheid van de groepsleider door de intensieve relatie met pupillen (Drillich, 1961). Van het kind uit kan de relatie met een groepsleider nooit anders dan ambivalent zijn: ‘zelfs de positieve kant der relatie is voor de opvoeder niet zonder bedreiging’ (idem, p. 491). Groepsleider zijn was ‘een gevaarlijk beroep’.

Het was begrijpelijk dat er tal van problemen in het werk van de groepsleider speelden en het was ook begrijpelijk dat een groepsleider ‘onaangename incidenten’ die het gevolg zijn van het plegen van roofbouw op de groepsleider, voor zich houdt. Zowel voor de groepsleiding als de pupillen was het van het

allergrootste belang de gevaren te onderkennen en de groepsleider te ondersteunen met de nodige voorzorgsmaatregelen.

Maar behalve begrip en ondersteuning moest er ook door de groepsleider zelf iets gebeuren, zo bleek uit de artikelen in de vakbladen over de gebrekkige seksuele opvoeding in de tehuizen. In het kielzog van de seksuele liberalisering werd geconstateerd dat de groepsleider zelf ook tekort schoot:

‘Op het gebied van de sexuele opvoeding liggen de problemen vooral bij de opvoeder [cursivering mct]. Hoe staat deze tegenover het sexuele in zijn eigen leven? Is hij persoonlijk voldoende tot klaarheid gekomen om tegenover kinderen op een rustige, zakelijke en verantwoorde wijze te spreken over de vragen die hem als opvoeder gesteld worden?’ (Fontein, 1958, p. 94).

In de tehuizen was echter nog te weinig kennis aanwezig over hoe te reageren op

‘seksuele uitingen’ van pupillen, ‘van de eenvoudigste onbevangen vragen tot de uitingen van ernstige seksuele ontsporingen’ (idem, p. 95). In het ene tehuis kwam seksuele voorlichting wel eens in de groep aan de orde, in het andere tehuis vond de groepsleiding een groepsgewijze aanpak ondoenlijk. Voor een individuele en persoonlijke aanpak was in de meeste tehuizen helemaal geen tijd, hetgeen redacteur en Rekken-medewerker Fontein deed vermoeden dat het er in de meeste tehuizen wel op uit zou draaien dat men ‘de vragen en problemen op dit gebied maar helemaal laat rusten’ (idem, p. 97).

De (groeps)leiding in de zeven tehuizen miste steun bij de seksuele opvoeding van de pupillen. Gedacht werd aan deskundigheidsbevordering van het personeel, vooral ook met betrekking tot de gevolgen van (te) vroege seksuele contacten van veel pupillen, in het gezin of daarbuiten. Men was zich zeer bewust van de problemen die een dergelijke voorgeschiedenis met zich mee brachten: ‘De aanwezigheid in een groep kinderen, die reeds seksuele ervaringen hebben opgedaan stelt de leiding in het bijzonder bij grotere meisjes voor grote moeilijkheden.’ (idem, p. 98) Hoe goed de boekjes over seksuele voorlichting soms ook waren, voor dergelijke groepen achtte men ze weinig bruikbaar.

Uit de interne onderzoeken bleek dat de tehuizen als reactie op seksueel overschrijdend gedrag van pupillen kozen voor verschillende strategieën, van een gesprek ‘onder vier ogen’, ‘afleiding’ door werken, een vol activiteitenprogramma, sport en spel - vooral voor meisjes werd zwemmen aangeraden - en ‘niet te vroeg naar bed sturen’. Vermeden moest worden dat de jongens en meisjes schuldgevoelens ontwikkelden, waardoor ze in een negatieve spiraal terecht konden komen. Interessant was ook dat er in deze tijd, eind jaren vijftig, al gepleit werd voor wat we nu zouden noemen ‘intervisie’: leiders en leidsters konden vooral veel van elkaar leren over hoe zij omgingen met seksuele opvoedingsvragen, met name ook van elkaars fouten (Fontein, 1958).

Directrice Buré (1960), auteur van het artikel ‘Sexuele uitingen in de inrichtingsgroep’, pleitte voor een positieve en liefdevolle aanpak van deze kinderen, die ‘zeer aan liefde en begrip te kort zijn gekomen’. Groepsleidsters moesten er open over praten en door het geven van goede voorlichting, zoals beschreven in het boekje Mammie waar kom ik vandaan (een uitgave van de NVSH, 1951) en vooral ook ‘afleiding’, konden zij de vele ‘seksuele aberraties’

opvangen. Hierdoor zou het seksuele probleemgedrag steeds minder steun in de groep krijgen en uiteindelijk uitdoven.

Voor een adequate aanpak van het seksuele probleemgedrag in de tehuizen werd vanaf het begin van de jaren ’60 veel hoop geput uit het beschikbaar komen van grote hoeveelheden seksueel voorlichtingsmateriaal. Maar het voorlichtingsmateriaal van de NVSH werd niet zonder meer de tehuizen binnen gehaald. Diverse pedagogen spraken hun bezwaren uit in de vakbladen. Van meet af aan werd een onderscheid gemaakt tussen seksuele voorlichting en seksuele opvoeding. Volgens Van der Ploeg (1960), destijds directeur van de Martha-Stichting te Alphen aan de Rijn, was het ‘goedmoedig geven van zorgvuldig gekozen voorlichting’ niet passend. Hij wees erop dat, hoewel kennis belangrijk was, het bij de seksuele ontwikkeling van de jongere vooral ging om het beleven.

Naast fysiologische veranderingen was voor de puber de ontdekking van zijn sociale en culturele omgeving van minstens zo groot belang. Opvoeders stonden voor de taak een pedagogisch veld te creëren die eenheid bracht tussen de voor de puber tegenstrijdige religieuze, morele en seksuele sectoren. Van der Ploeg waarschuwde voor al te veel krampachtigheid met betrekking tot de seksuele en erotische belevenissen in de instelling:

‘… liever één jongen en één meisje die misbruik maken van de grotere vrijheid die wij hen in ons tehuis toestaan, dan tien jongens en tien meisjes die na een lang verblijf in een onwezenlijke situatie misbruik maken van de vrijheid die hen dan ten deel valt, ook al komen die daden formeel niet meer voor onze verantwoordelijkheid.’ (Van der Ploeg, 1960, p. 223)

De leiding moest zich vooral ook bewust zijn van zijn eigen (seksuele) opvoeding, want er is ‘geen onderwerp waarbij men zo zeer een prooi is van zijn eigen ervaringen’ (idem, p. 224).

Ook directeur Claassens (1960) van het Jeugdhuis Don Bosco te Scheveningen wees er in een volgend artikel op dat ‘de problemen op het gebied van de sexuele opvoeding vooral bij de opvoeder liggen’ (p. 226). Evenals de pupillen, waren ook de leidinggevenden kinderen van hun tijd, waardoor zij zich zouden moeten realiseren hoe zeer hun eigen opvoeding hun houding ten opzichte van de seksuele ontwikkeling van jeugdigen had beïnvloed. De directie van de instellingen had in deze een belangrijke verantwoordelijkheid: hij moest ervoor zorgen dat de groepsleiding de problemen leerde beheersen en hanteren.

Claassens behandelde elk jaar aan het begin van het nieuwe schooljaar een belangrijk thema dat vervolgens in kleinere secties met de staf werd bediscussieerd. In 1960 koos hij: ‘De gevoelsmatige en sexuele ontwikkeling en opvoeding’, aansluitend op de door het vakblad van de kinderbescherming georganiseerde lezingencyclus. Dr. Pruijs (1964), auteur van het artikel ‘Onze houding tegenover gewone en ongewone uitingen van sexualiteit’ benadrukte eveneens de noodzakelijke introspectie door de leiding van de internaten voor een adequate reactie op de seksuele problematiek: ‘Want het is zeer duidelijk dat het bij sexuele problematiek niet gaat om dat van de ander maar dat in onszelf.’ (p.

476)

De vraag was wat voor de groepsleiders moeilijker was: vermijding van de

‘sexuele opvoeding’ wat voorheen vooral de praktijk in de tehuizen was geweest, of meegaan met seksuele liberalisering die van de groepsleiders verwachtte dat ze over seksualiteit open en vrijmoedig leerden spreken, met de pupillen in de groep?

Een gesprek dat nog niet vlotte in alle instellingen, niet alleen vanwege de pedagogische onmacht van de groepsleiding, maar ook omdat de uithuisgeplaatste meisjes het soms moeilijk vonden om met de volwassen groepsleiders te praten.

In een door De Koepel afgedrukte lezing, uitgesproken op een conferentie over

‘Leven met onze kinderen in onze tijd’, 1963, wees G. Visser erop dat ‘we het er allemaal wel over eens zijn dat de kinderen die aan onze zorgen zijn toevertrouwd, in de regel “al heel wat hebben meegemaakt”.(…) Ze hebben gezien en soms ervaren, wat brute, zogenaamde mannelijkheid is. Zij weten hoe vrouwelijke verleiding als verdediging en afweer gebruikt kan worden. Als je dit allemaal hebt meegemaakt, is het begrijpelijk, dat je je niet zomaar schikken kunt in het denken, voelen van volwassenen.’ (Visser, 1963, p. 301)

3.1.4 Relativering

Het praten erover is erger dan het delict zelf

In de periode 1945-1965 was er in de kinderbescherming sprake van een groot probleembewustzijn ten aanzien van het onzedelijke, of ‘seksueel wangedrag’ van de pupillen in de inrichtingen en de achtergronden daarvan. Er werd echter op een andere manier over gedacht dan in de jaren zestig en zeventig, of nu. Een opvallend verschil is dat men de ernst van het gedrag of de gevolgen ervan voor het kind sterk relativeerde. Kinderrechter Van Hasselt (1961) stelde bijvoorbeeld in een beschouwing over de behoefte aan gesloten inrichtingen voor met name meisjes die onder wettelijk toezicht waren gesteld, dat men verschillend kan denken over dergelijk gedrag: ‘er zijn streken in ons land waar allerlei niet mag, maar sexueel wangedrag is niet “erg” als het maar niet aan het licht komt.’ (p.

272)

Ook andere juristen spraken in deze tijd relativerend over de gevolgen van zedendelicten. Het verhoren van de slachtoffers door politie en justitie was vaak schadelijker dan de zaak zelf, zo constateerde mr. De Ruyter-De Zeeuw al eerder in een artikel in het Tijdschrift voor Maatschappelijk Werk in 1949: ‘Het feit zelf, dat in de kinderziel zeker niet als een ding van groot belang beschouwd mag worden, wordt middelpunt, en de bijzonderheden, die het kind geheel ontgaan zijn, worden op de ruwste manier onder zijn aandacht gebracht.’ (p. 210) Ook Van Hasselt (1949) benadrukte dat vooral het ‘tactloze’ verhoor van jonge slachtoffers van zedendelicten ‘bij de rechtbank en nog erger het gerechtshof dat maanden en maanden na het feit soms plaats vindt’ (p. 260), de zaak alleen maar erger maakten.

Het laten vertellen van het gebeurde, vaak tot in de kleinste details diende volgens deze kinderrechters alleen maar het doel het bewijs sluitend te maken:

‘zedendelicten, die gelukkig op jonge kinderen weinig indruk maken, worden door politie en justitie ambtenaren uitgeplozen en ze laten de jeugdige getuigen alle weerzinwekkende bijzonderheden precies vertellen, om het dan neer te leggen in hun processen verbaal.’ (De Ruyter-De Zeeuw, 1949, p. 210) Het jonge kind over wie in het artikel gesproken werd was 9 jaar oud. ‘Alles wat het kind aangedaan wordt als “getuige” is véél en veel schadelijker dan het gebeurde zelf, althans in de regel.’ (idem, p. 210) Niet alleen de jonge kinderen, ook de wat oudere meisjes waren dan ‘als regel weer op geheel andere dingen gericht’ (Van Hasselt, 1949, p. 260). Volgens deze kinderrechter beklaagden de directies van meisjestehuizen zich erover dat hun pupillen soms maanden later voor verhoor, herhaaldelijk naar de rechtbank moesten komen. Zo konden de meisjes niet tot rust komen.

De zorg over mogelijke schadelijke factoren van het verhoor van kinderen die het slachtoffer waren geworden van een zedendelict leidde in de loop van de jaren vijftig tot de installatie van een werkgroep onder leiding van mevrouw dr. de Leeuw-Aalbers (Rapport Werkgroep Onderzoek zedendelicten waarbij kinderen betrokken zijn, 1958). De werkgroep constateerde dat een verhoor minder schadelijk was voor meisjes die het slachtoffer waren geweest van incest door de vader, wanneer er in het gezin sprake was van algehele verwaarlozing (materieel, affectief en pedagogisch). In dergelijke omstandigheden sloot het spreken over het seksuele gedrag in het verhoor min of meer aan bij ‘de belevingssfeer van het verwaarloosde milieu, waarin immers de driftmatige impulsen weinig verdrongen, gekanaliseerd, gesublimeerd en gesocialiseerd zijn. Daarbij is de daad in het verwaarloosde gezin minder schuldbeladen omdat de schuldkant pas een plaats krijgt daar waar een goede gevoelsband bestaat en de sexuele impulsen van het kind in conflict komen met zijn liefdegevoelens t.o.v. vader en moeder.’ (p. 139) Van een traumatische beleving van het kind leek in ‘dergelijke gevallen’ geen sprake te zijn, en ook het verhoor scheen ‘eigenlijk geen traumatische uitwerking’

te hebben, want ‘past geheel in de sociaalpsychologische structuur van dit gezin.

Het delict als zodanig is geen ernstig “corpus alienum” in de psychische sfeer van het meisje, maar eerder een min of meer toevallig voorkomend fenomeen.’ (idem, p. 128)

In meerdere publicaties over het ‘eigen aandeel’ van slachtoffers van zedendelicten wordt verwezen naar de ‘ontdekking’ van de kinderlijke seksualiteit door de diepte-psychologie. ‘In menig geval werpt de vraag zich op, hoe groot het aandeel van het kind in de totstandkoming van de door de volwassene bedreven daad is (…) waardoor het de volwassene prikkelt zich op een bepaalde wijze te misdragen.’ (Van Krevelen, 1959, p. 139)

Opmerkelijk was bijvoorbeeld ook de grote invloed van de psychiatrie op de visies die de werkgroep onder leiding van mevrouw dr. de Leeuw-Aalbers in haar rapport presenteerde (zoals weergegeven in Rapport Werkgroep Onderzoek zededelicten waarbij kinderen betrokken zijn, 1958). ‘Het aanwezig zijn van sexuele aandriften bij het kleine kind is vaak een discutabel punt geweest. Nog steeds komen de gemoederen in beweging als hierover gesproken wordt’ (idem, p.

139), maar men ontkomt niet ‘aan de overtuigende bewijslast van het aanwezig zijn van kinderlijke sexuele impulsen’, en het is juist het verhoor dat ‘de onbewuste neigingen bespeelt en aanraakt.’ (idem, p. 139) De sterk psychiatrische inslag in het rapport werd bekritiseerd in groepsdiscussies binnen kringen van de kinderrechtsspraak en de kinderbescherming. De kritiek luidde dat het verhoor voor sommige kinderen ook fijn kon zijn om over het zedendelict te kunnen vertellen. Hiertegen werd ingebracht dat dit alleen het geval kon zijn wanneer er het verhoor geen enkele consequentie voor het kind zou hebben, en dat was ‘bij de politie maar zelden het geval.’ (idem, p. 140)

Kritiek op de seksuele liberalisering

In de vakbladen overheerste een positieve houding tegenover de seksuele liberalisering. De nieuwe tijdgeest, waarvan de contouren zich eind jaren vijftig en zestig aftekenden, werd in de kinderbescherming echter niet in alle opzichten als positief beoordeeld. Aanvankelijk klonk in enkele bijdragen enige kritiek door.

Zo wees kinderrechter Van Hasselt (1961) in een artikel in De Koepel op een negatief effect van de seksuele liberalisering op het toenemend aantal wettelijke ondertoezichtstellingen, eind jaren vijftig. Dit proces droeg in zijn ogen mede bij aan de toename van het aantal uithuisplaatsingen op grond van ‘wangedrag op zedelijk gebied’. De kinderrechter kreeg te maken met andere categorieën jeugd dan vroeger. Het zijn ‘lang niet altijd de sexueel overprikkelden (…). Integendeel (…). Er is de verleiding, de schittering van kroegen, de hang naar luxe en gemakkelijk geld verdienen, het willen meedoen [van de jeugdprostituees, mct]

met de meer ervarenen.’ (p. 275)

Van Hasselt wees erop dat prof. Hart de Ruyter in 1957 al gewaarschuwd had voor de negatieve implicaties van de moderne tendens in de tehuizen naar

steeds meer openheid en anti-autoritaire omgangsvormen. In sommige tehuizen liep men zo hard van stapel, dat zij ‘het roer zo letterlijk omgooiden, dat er in plaats van een paedagogische een soort therapeutische sfeer is ontstaan, waarin de kinderen vaak stuurloos ronddwalen.’ (Hart de Ruyter zoals weergegeven in Van Hasselt, 1961, p. 277)

3.2 1965 - 1990: De ‘seksuele revolutie’ en haar implicaties voor de inrichtingen