De carrière van Simon Spoor verliep nog steeds voorspoedig. Op 15 januari 1944 werd Spoor aangesteld als directeur van de hele NEFIS en benoemd tot luitenant-kolonel. Spoor leidde nu het koloniale inlichtingenapparaat.73
Toen het bericht van de Japanse capitulatie in augustus 1945 de Nederlanders in Australië bereikte, verwachtten de gevluchte topambtenaren het herstel van de oude verhoudingen en het Nederlandse gezag. Eenmaal in Batavia gearriveerd werd het de Nederlands-Indische amb- tenaren pas duidelijk hoe groot de problemen waren. De terugkeer naar Indië zouden ook voor Mans Galis en Spoor in de privésfeer om ingrijpende beslissingen vragen.
Begin 1946 vond een reorganisatie plaats aan de top van de legerleiding ter bevordering van de verjonging van de top. Spoor was vierenveertig jaar en benoemd tot opperbevelhebber van
69 Spoor- Dijkema, Achteraf kakelen de kippen 173 -174.
70 Merauke werd als enige plaats in Nederlands-Indië nooit bezet door de Japanners. 71 De Moor, Generaal Spoor, 128.
72 Spoor-Dijkema, Achteraf kakelen de kippen, 64. Mevrouw Spoor heeft uitvoerige passages uit brieven tussen haar en haar echtgenoot opgenomen in haar boek Achteraf kakelen de kippen; deze fragmenten zijn hier gebruikt als bron van informatie omtrent haar rol als echtgenote.
34
de troepen in Nederlands-Indië. Hij vertrok in september anderhalve maand na de capitulatie met andere Nederlands-Indische autoriteiten naar Batavia om de situatie te bekijken. Indië viel na de overwinning van de geallieerden onder het commando van de Engelse admiraal Mount- batten. Spoor aanvaardde de reis vol verwachting met een rotsvast vertrouwen in de goede af- loop. Hij schreef zijn Mans, op 10 oktober 1945, dat hij ‘ontroering’ voelde toen het schip Van Heutz onder de tonen van het Wilhelmus wegvoer.
Mans Galis bleef vanwege haar baan, maar waarschijnlijk ook vanwege hun buitenechtelijke relatie in Brisbane en zou hem pas in november volgen. Haar geliefde schrijft haar:
Ik zag dat je het wel een beetje te kwaad had op de kade. Achterblijven, zeker onder deze omstandigheden is ellendig, maar het zal niet lang zijn en ik vertrouw op je spirit en geestkracht.74
Bij de terugkeer van Spoor in Batavia heerste grote onrust. Spoor en generaal van Ludoph Hen- drik van Oyen wilden optreden tegen de gewapende nationalisten, omdat zij overtuigd waren dat de rust dan zou terugkeren, maar ze mochten ‘geen vinger uitsteken’, zoals Spoor het aan Mans Galis schreef. Politiek-militair gezien was er sprake van toenemende spanning in Neder- lands-Indië. Door de aanhoudende nationalistische geweld van de Indonesiërs slaagde Neder- land er niet in grip te krijgen op de gebieden die officieel onder de controle van Spoor stonden.75
Het persoonlijke leven veranderde ook door toedoen van de oorlogssituatie. Klaas Galis had het interneringskamp overleefd en Mans verteld dat zij elkaar tegenkwamen in Brisbane. Dat was waarschijnlijk erg schrikken voor haar want ze had begrepen uit inlichtingen dat haar echtgenoot overleden was. Er is verder weinig bekend over de situatie die ontstond tussen het echtpaar Galis, maar zij scheidden vrij gemakkelijk in april 1946. Klaas Galis ging terug naar Nieuw-Guinea en richtte zich op zijn wetenschappelijke belangstelling voor de oudheden, talen en etnografische bijzonderheden van het eiland.76
Bij Spoor verliep het weerzien met Rika Kroeze stroef. Rika Kroeze, zijn tweede echtgenote, wilde bij Spoor terugkeren en het opnieuw proberen. Spoor noch Kroeze heeft zich ooit uitge- laten over het weerzien en hun gevoelens over de situatie die toen ontstond. De Moor schrijft in zijn biografie dat Spoor in de zomer van 1945 meteen had gezegd tegen zijn tweede echtge- note dat hij wilde scheiden. De relatie met Mans was ‘wat hem betreft definitief; hij zal haar
74 Spoor-Dijkema, Achteraf kakelen de kippen, 108.
75 De Moor, Generaal Spoor, 167. Spoor-Dijkema, Achteraf kakelen de kippen, 160-161
76 In het interviewmateriaal dat ik heb gekregen van Jos Janssen en Martin van den Oever (Stichting de Stobbe 2007) vertelt ze dit. Helaas ben ik in de bronnen verder geen details tegen gekomen over de situatie die ontstond tussen Mans Galis en Klaas Galis. Het is mij niet bekend of zij elkaar later terug in Nederland nog gezien hebben. In 1955 verdedigde Galis zijn proefschrift Papoea’s van de Humboldt-Baai aan de Rijksuniversiteit Leiden. Hoogstwaarschijnlijk had meneer Galis ook al snel een nieuwe relatie met mevrouw Vink, in 1962 vertrok hij met zijn nieuwe gezin (ze hadden een tweeling geadopteerd die geboren was in een interneringskamp) terug naar Nederland. Galis woonde een tijd in Zeist en werkte bij de Van de Polstichting waar hij meewerkte aan de uitgave van boeken over molens en kastelen in Nederland’. Geraadpleegd via de website: http://www.oudhoorn.nl/kwartaalblad/pdf/oud_hoorn_1999_4. pdf.
35
niet hebben willen opgeven’. Hoewel het huwelijk tussen Spoor en Kroeze reeds voor de oorlog een crisis had opgelopen, is het waarschijnlijk dat Kroeze opnieuw bij Spoor haar intrek nam in Batavia en dat zij samen voor het oog van de wereld enige tijd als echtpaar hebben geleefd, aldus de Moor. Spoor ontving tot eind mei 1946 uitnodigingen voor diners en recepties voor hem- zelf en Kroeze. De werkelijkheid was echter dat Spoor na het vertrek van Van Oyen, de waarne- mend commandant van het Nederlands-Indische leger tijdens de Tweede Wereldoorlog, Spoor in diens woning aan het Burgemeester Bisschopplein 13 in Batavia ging wonen. Spoor woonde daar alleen.77
Aangezien de scheiding van Spoor veel voeten in de aarde had, was het voor Mans beter de loop der zaken niet in Batavia maar in Holland af te wachten. Zo kon ze bij haar ouders langs in Groningen. Bovendien zou de buitenechtelijke relatie voor de Hollandse gemeenschap in het roddelcircuit van Batavia onderwerp van discussie zijn. Mans Dijkema (haar meisjesnaam) ging werken op het NEFIS-kantoor in Den Haag en wachtte af. Op den duur zorgde een blijvende huwelijkscrisis ervoor dat de scheidingszaak van Simon Spoor en Rika Kroeze op 30 december 1946 voor de rechtbank in Batavia kwam. Dit maakte de weg vrij voor de terugkeer van Mans Dijkema in januari 1947.78
Op 16 januari 1947 vertrok Spoor met zijn eigen vliegtuig voor besprekingen naar Holland, terwijl Mans Dijkema op 7 januari 1947 op de boot naar Indië was gestapt. Door deze ongeluk- kige samenloop van omstandigheden kon Mans hem niet verwelkomen in Holland. Spoor hield haar in een brief voor ‘een flink kind te zijn’. Zij hadden al zo veel maanden gewacht, die paar weken, zo schreef hij haar, konden er ook nog wel bij.79
In haar memoires schrijft Mans Dijkema niets over de moeilijke situatie die ontstond met Rika Kroeze. Ze noemt wel de gespannen sfeer nadat ze terugkeerde naar Batavia, ook tussen de Hollanders. ‘Je kon nergens heen, je zag de bergen in de verte, maar het was levensgevaarlijk die kant op te gaan’, schrijft ze. Het gaf haar het gevoel ‘in een gevangenis te leven’. De verhoudin- gen waren gespannen en niet vriendelijk, er werd gesproken van ‘wij uit de kampen’ en ‘wij uit Australië’. 80
Bij de hereniging in Batavia in 1947 permitteerden het stel zich één rustdag. Ze pakten hun werk samen weer op en ze woonden gescheiden. In haar herinneringen schrijft Mans:
Elke avond zaten we, ieder aan een kant van een groot bureau te werken aan de nooit eindigende stroom papieren, brieven en rapporten. Tegen twaalven werd ik teruggebracht naar het Java hotel en om 7 uur ’s morgens zat ik weer aan mijn bureau bij de NEFIS. Na de lunch in het hotel rustte ik een poosje voor ik terugging naar kantoor en laat in de middag
77 De Moor, Generaal Spoor, 173. De citaten uit deze gehele alinea zijn alle aan deze passage ontleend. 78 Spoor-Dijkema, Achteraf kakelen de kippen, 174-175.
79 Ibidem, 190.
80 Ibidem, 115-117. De citaten uit deze gehele alinea zijn alle aan deze passage ontleend. Het voorbeeld van Klaas Galis die hertrouwde met mevrouw Vink die ook in een Japans interneringskamp had gezeten laat zien dat het aan de andere kant van het verhaal (de kampen) ook gebeurde.
36
werd ik gehaald om naar Koningsplein 13 te gaan.81
Al gauw hadden ze genoeg van het gescheiden wonen en besloten ze, Mans was nu tweeënder- tig jaar, te trouwen. Op 3 april 1947 vond de bruiloft plaats. Over de bruiloft schrijft me Mans Spoor:
Achteraf bekeken ging het toch wel wat vreemd. Zo had ik niet eens speciale kleding voor de grote dag kunnen kopen. Er was geen familie van ons aanwezig, alleen een paar goede vrienden uit onze Australische tijd en een paar kennissen uit de naoorlogse tijd woonden de plechtigheid bij.82
Een normaal huwelijk ging het echtpaar niet tegemoet. Het echtpaar vestigde zich in het woon- huis van Spoor aan het Koningsplein. Deze omschakeling van een eigen kamer in een pension naar een groot statig huis in de hoofdstad was een enorme overgang staat buiten kijf. Tijd om elkaar te spreken was er alleen ’s ochtends vroeg met koffie op de veranda of tussen zes en zeven uur ’s avonds bij de thee. Met moeite wist Mans Spoor er nog een huwelijksreisje uit te slepen. Het echtpaar ging een weekend bij een bevriend echtpaar in Bandoeng logeren. Daarna zette Mans Spoor zich in om het huis representatief te maken. In haar herinneringen klaagt ze hoe slecht het gemeubileerd was en dat er veel legerstof gebruikt was. Het kostte haar toch enige tijd om vertrouwd te raken ‘met het leven Indië, zo geheel anders dan ons vrije leven in Australië
81 Spoor-Dijkema, Achteraf kakelen de kippen, 184-185. 82 Ibidem, 189.
37
waar we soms met weemoed aan terug dachten’.83
Hoewel er in de oorlogsjaren in Australië altijd hard werd gewerkt, ook in de weekenden, was er toen toch meer tijd voor lange wandelingen, muziek en etentjes met vrienden. In Bata- via kenden ze dat niet meer. Er was voortdurend bezoek over de vloer, officieren die voor be- sprekingen in Batavia waren of families die op transport naar Holland wachtten. Over die tijd schrijft ze: ‘Ik had per 1 april ontslag genomen bij de NEFIS, ik verlangde na al die jaren naar een huiselijk leven. Dat ik dat nooit meer zou krijgen wist ik toen niet!’84