Pas afgelopen jaren is het narratief over de oorlog gekanteld door recent historische onderzoek. Het dekolonisatieverleden blijft een open zenuw die alleen maar duidelijker aan de oppervlakte is komen te liggen door de ontwikkelingen die met het boek van de Zwitserse historicus Rémy Limpach zijn ingezet. Het toont dat er een vastgeroeste beeldvorming over deze periode geweest is want het oude verhaal maakte pas recent, vijfenveertig jaar na De Excessennota, plaats voor een nieuw verhaal. De Zwitserse historicus Rémy Limpach toont met zijn onderzoek De branden-
90
dan overheid en historici tot nu toe aannamen en meer verweven was met de aard van het op- treden. Limpach stelt dat oorlogsmisdrijven een structureel onderdeel waren van het militaire optreden.226
Terwijl de academische geschiedschrijving, trouw aan haar negentiende-eeuwse leermees- ters, doordrongen blijft van de onoverbrugbare kloof tussen heden en verleden, heeft zich in het publieke domein een ander tijdsbesef geïnstalleerd. Daarin reageert niet die kloof tussen het verleden en het heden, maar de blijvende aanwezigheid in het heden van het verleden. Te- gen de klippen op hield mevrouw Spoor vast aan het beeld dat niet bijgesteld werd naarmate de inzichten over deze periode door de geschiedschrijving genuanceerder werden. De vastgeroeste beeldvorming in de publieke discussie over de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog 1945- 1949 is mede vormgegeven door de inzet van de herinneringspolitiek van mevrouw Spoor.
Lang is het verhaal dat mevrouw Spoor vertegenwoordigde en belichaamde het dominante verhaal geweest. Haar voorstelling van ‘de’ geschiedenis berustte van meet af aan op het ac- tief vergeten en verdringen van alles wat niet in haar verhaal paste. Dat blijkt uit de moeizame opbouw van de herinneringspolitiek door de regering, of uit schijnbare onmogelijkheid om in verschillende contexten ‘voorbij goed en fout’ te denken, hoewel dat sinds 1980 over de Tweede Wereldoorlog steeds opnieuw wordt bepleit.227 In het oude narratief over de oorlog was het be-
langrijk om het juist niet over het geweld en misdrijven te hebben. Tegenwoordig zien historici en journalisten nieuwe verhalen met veel aandacht voor geweld, de doofpot en de wrede werke- lijkheid van de oorlog.
Door het nieuwe narratief over de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog 1945-1949 ont- staan er nieuwe verhalen maar daarmee vervagen ook oude verhalen: het aanzien en de promi- nente rol van mevrouw Spoor tijdens het conflict en in de herinnering van de oorlog zijn naar de achtgrond verdwenen. Het boetekleed dat door de Nederlandse regering is aangetrokken – tot grote opluchting van veel mensen – zorgt ervoor dat het verhaal van mevrouw Spoor geen plek heeft gekregen in de geschiedenis. En dat is jammer.
Het is belangrijk om binnen het nieuwe narratief ook het onpopulaire beeld van de oorlog te bestuderen en niet de ogen te sluiten voor de oude verhalen. Een te eenzijdige concentratie op het negatieve miskent de diversiteit en de dynamiek van het conflict. Het is belangrijk om niet te vergeten dat mevrouw Spoor als persoon vandaag de dag onpopulair is, maar dat zij stand- punten had die lange tijd heel normaal waren in Nederland. Zo’n vrouw als mevrouw Spoor maakt juist inzichtelijk hoe de verhalen over de oorlog gevormd zijn.
Tegenwoordig speelt mevrouw Spoor geen enkele rol meer in de herinnering. Daarom iszij zo’n interessant figuur om te onderzoeken, juist vanwege dat mevrouw Spoor één van de spre- kers van het beladen koloniale verleden is. Het vinden van nuance in de koloniale geschiedenis
226 Oostindie, Soldaat in Indonesië (2015) en Limpach, De brandende kampongs van Generaal Spoor (2016). Zie voor de uiteenzetting van het publieke debat paragraaf Historiografie.
227 Zie oratie In de ban van goed en fout? van H. Blom, oud-hoogleraar geschiedenis en voormalig directeur van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD). Blom bekritiseerde het zwart-witdenken over Nederland in de Tweede Wereldoorlog.
91
werk beiden kanten op. Dat betekent dat er gezocht moet worden naar nuance in het boete- kleedverhaal maar ook nuance in de mens achter de koloniale geschiedenis – zonder te verval- len in een gemakkelijke tweeledige visie dat een beperkt ‘goed-fout’ of ‘helden-schurken’ per- spectief is.
Gedurende haar leven vervulde mevrouw Spoor vele rollen – echtgenote van een legergene- raal, soldatenmoeder, een weduwe met publieke ambitie en een herinneringsactiviste – maar één daarvan domineerde noodgedwongen: haar rol als activiste. Deze rol heeft haar uiteinde- lijke reputatie bepaald en was voor mij het startpunt van mijn onderzoek. Waar de toe-eigening van de ene rol voor veel populariteit zorgde, leverde dit bij de toe-eigening van de ander veel meer moeilijkheden op. Mevrouw Spoor kon zich na haar huwelijk met generaal Spoor geen betere positie wensen dan als soldatenmoeder, terwijl ze zich de rol van herinneringsactiviste noodgedwongen eigen moest maken toen de naam en faam van haar overleden man en zijn soldaten op het spel stonden. Voor de oorlogsveteranen bleef mevrouw Spoor haar hele leven de vrouw van een held. Door haar bijdrage in haar rol als herinneringsactiviste aan stemming- makerij en het opjutten van oorlogsveteranen in de debatten over buitensporig geweld door Ne- derlandse soldaten in Indonesië liep mevrouw Spoor veel imagoschade op.
Eerst zat mevrouw Spoor in het goede verhaal maar geleidelijk kwam ze in de positie die steeds meer werd beschouwd als een ‘slechte oorlog’ goed willen praten. Tegen de klippen heeft mevrouw Spoor het oude verhaal willen behouden, ook toen ze geleidelijk in een verkeerde po- sitie terecht kwam. Omdat er geen omslag plaatsvond maar het denken over de oorlog geleide- lijk is het voor mevrouw Spoor persoonlijk waarschijnlijk ook zo lastig geweest te snappen dat er weinig mensen waren die naar haar luisterden. Achteraf gezien zijn er drie fases te onderschei- den in haar leven als herinneringsactiviste
Om te beginnen: de eerste heroïsche fase. Deze startte na de dood van haar man in de jaren vijftig tot 1969. Mevrouw Spoor vertegenwoordigde een mening die de meerderheid van Neder- land deelde. Ze cultiveerde de herinnering aan generaal Spoor die zij -en met haar vele Neder- landers – als held beschouwden. Naarmate mevrouw Spoor en de veteranen het gevoel kregen dat ze geïsoleerd raakten, dat niemand hen begreep, werd de mythologisering van Spoor alleen maar groter. Haar man kwam steeds meer in het verdomhoekje terecht omdat de leidende poli- tici weinig behoefte hadden aan de herinnering aan Nederlads-Indie.
Voor mevrouw Spoor betekende dit een tweede meer defensieve periode. Met het televi- sie optreden van Hueting in 1969 startte het begin. Hueting wees op de andere kant van het verhaal: het buitensporige geweld dat bij oorlog hoorde. De Telegraaf en mevrouw Spoor maak- ten van elke gelegenheid gebruik om het vuurtje rond Hueting verder op te stoken. Mevrouw Spooor had het gevoel dat als ze nu niet zou ingrijpen de erfenis van haar man en zijn soldaten op de langere termijn bezoedeld zou worden. Ze ging in het verweer en nam het voor de solda- ten op. Ze wilde dat Nederland de oorlog op een door haar goedkeurde manier ging herinneren. In deze fase verslechterde de algemene indruk van het koloniale verleden maar er was geen directe omslag in het denken over de oorlog.
Waarschijnlijk had mevrouw Spoor het gevoel dat als ze nu niks deed op termijn, de erfenis van haar man en zijn soldaten bezoedeld werd. Ze ging zich defensiever opstellen in de strijd de
92
oorlog op een door haar goedkeurde manier te herinneren. Er zijn wel mensen die aan het den- ken worden gezet over de negatieve kant van het militaire optreden. Desalniettemin is er geen directe omslag in het denken over de oorlog.
Begin jaren tachtig vond tenslotte de strijdbare fase van mevrouw Spoor plaats, die haar slechte imago heeft bepaald. Zij nam deel aan een beweging die het opnam kapitein Westerling en gezamenlijk met de veteranen gingen zij in de aanval tegen het twaalfde deel van dr. L. de Jong’s geschiedschrijving over de Indische-oorlogsjaren. Mevrouw Spoor radicaliseerde in haar opvattingen en ging het handelen van de omstreden kapitein Westerling goedpraatte. Qua in- houd veranderde het publieke optreden van mevrouw Spoor niet, maar doordat ze een bepaal- de nostalgie opriep kon ze deze gebruiken bij haar inzet in het publieke debat dat steeds meer ging over de oorlogsmisdaden die Nederland tijdens de onafhankelijkheidsconflict had begaan. Ze ging daarentegen steeds harder aan de zijlijn schreeuwen naarmate de meerderheidsopvat- ting, de minderheidsopvatting werd.
Het heeft in Nederland veel moeite gekost om in het publieke debat de discussie te voeren over het extreme geweld van de Nederlandse troepen tijdens de dekolonisatie. Steeds opnieuw werd er gestreden door oorlogsveteranen journalisten en historici over de vraag of er in dit ver- band wel van oorlogsmisdrijven mag worden gesproken. Mevrouw Spoor verzandde in de dis- cussie steeds meer in een specifieke positie en sloot zich op in haar eigen gelijk. Door een vorm van radicaliteit in haar optreden kwam ze in een hoek terecht die haar verhaal vandaag de dag tot een contra-narratief maakt.
Daarbij hebben we gezien hoe ze in de verschillende publieke rollen op verschillende ma- nieren aan haar openbaarheid werkte. Van de voorlichtingsdiensten, de rechtse pers en haar erelidmaatschap bij het Veteranen Legioen en Bond van Wapenbroeders. Haar mening in het debat was niet zomaar een mening maar een sturende mening die lang de vastgeroeste beeld- vorming over deze periode beheerste.
Mijn onderzoek biedt aanknopingspunten voor breder en nieuw onderzoek. Zoals een vervolg- studie naar het onderlinge verband tussen verwante vrouwen (en mannen) uit verscheidene landen in de postkoloniale wereld. Hoe de rechtse media zoals De Telegraaf en Elseviers Week-
blad de politieke stemming rond het militaire optreden bepaalden, is een onderwerp waar nog
braakliggend terrein ligt. Daarnaast kan dit onderzoek naar mevrouw Spoor aanleiding zijn be- ter te kijken naar de kringen van de veteranen uit de jaren vijftig en zestig. Hoe kwamen die groepen in de jaren tachtig bij elkaar? Wat waren de ideeën? Waarin verschilde ze van elkaar? De memoires van kapitein Westerling waren in de jaren vijftig een enorme bestseller, ook dit werpt vragen op. Hoe komt dat de memoires zo’n besteller waren? Wat zagen veteranen in ka- pitein Westerling? Klopt de aangenomen stilte rond de Indië-problematiek van de jaren vijftig? Tenslotte kan dit werk gelezen worden als een pleidooi voor het gebruik van een breder scala aan verschillende stemmen in het onderzoek naar de dekolonisatie. Artikelen in kranten, inter- views, brieven en zelfs memoires kunnen vernieuwende inzichten over de vorming van ideeën en theorieën opleveren, en bieden historici bovendien de kans de analyse van de herinnering te incorporeren in de militaire- en ideeëngeschiedenis. Uiteindelijk heb ik hier geprobeerd een
93
gebalanceerd beeld van de publieke rollen van mevrouw Spoor te schetsen zonder als alweten- de verteller op te treden. We zagen hoe mevrouw Spoor tevergeefs streed voor een positieve- re herinnering en radicaliseerde in een achterhoedegevecht. Vlak na het uitbrengen van haar memoires trad ze langzamerhand helemaal uit de openbaarheid en haar publieke positie is nu helemaal weggevaagd. Ook in de commotie die de afgelopen twee jaren rondom dit oorlogsver- leden is ontstaan. Toch was zij niet zomaar een passant in de geschiedenis, maar een spreker van het koloniale verleden.
Ik eindig graag met een persoonlijke beschouwing over het begin van dit onderzoek. Toen ik mijn onderzoek begon voedde de afwezigheid van bronnen over het leven van mevrouw Spoor mijn nieuwsgierigheid. Hoe komt dat niemand over haar geschreven heeft, terwijl de kranten en media voortdurend aandacht besteden aan generaal Spoor en het oorlogsgeweld in Neder- lands-Indië? De misstanden in het Nederlandse leger in de periode 1945 -1949 waren enorm actueel door de publicatie van Remy Limpach De brandende Kampongs van generaal Spoor (2016).
Hoewel de media het steeds over generaal Spoor hadden leek de vrouw achter de man uit het collectieve geheugen verdwenen. Het internet gaf mij weinig informatie over haar. Hier heb ik getracht de puzzelstukjes bij elkaar te brengen en haar een plaats te geven voordat niemand meer weet was zij betekende voor het denken over de oorlog.
Ik kwam er tijdens het schrijven van deze scriptie achter dat zowel mannen als vrouwen voortdurend andere rollen spelen, en daar is weinig aandacht voor. Iedereen heeft een publie- ke persoonlijkheid, zelfs als je niet bekend bent. Iedere dag heb je te maken met hoe anderen je zien en hoe je zelf gezien wilt worden, wie je echt bent en wie je zou willen zijn, of wie je zou moeten zijn. Iedereen lijkt bezig te zijn met hoe hij of zij gezien wil worden op Twitter, Instagram of Facebook. Wat dat betreft was mevrouw Spoor haar tijd vooruit dat ze begreep wie het verhaal vertelt bepaalt. Mevrouw Spoor was een maximalist en wilde honderd procent gelijk, daardoor zijn mensen waarschijnlijk opgehouden met haar te communiceren. Voor de kranten was haar dood geen nieuws meer. Zo lijkt zij als een nachtkaars te zijn uitgegaan, stilletjes verdwenen uit de openbaarheid en geschiedenis
Mijn nieuwsgierigheid heeft mij geholpen de mens achter de geschiedenis te laten zien. Mevrouw Spoor was een bijzondere vrouw vanwege de uitzonderlijke omstandigheden en haar standpunten die eerst helemaal niet vreemd waren maar met terugwerkende kracht dat wel werden. Het blijft belangrijk de historische figuren te herinneren die nu anders denken dan dat wij doen.
94