Evolutie van het drugstoerisme na het I-criterium

Professionele sleutelfiguren verklaren dat zij geen zicht meer hebben op de Belgische detailhandel

van cannabis, onder andere omdat het fenomeen sinds 2011-2012 op een andere manier tot uiting

komt. Toen was de verkoop meer geconcentreerd in dealpanden, terwijl actueel de straathandel floreert. Daardoor is dit fenomeen veel moeilijker aan te pakken. Politiediensten arresteren de ene na de andere dealer, zonder verder diepgaand onderzoek616 aangezien hen daarvoor de nodige tijd ontbreekt. Het Nederlandse Ingezetenencriterium beoogde buitenlandse drugstoeristen die zich tot dan in coffeeshops bevoorraadden, af te schrikken.617 De invoering van het criterium in 2012 heeft immers tot gevolg dat buitenlandse drugstoeristen geen cannabis meer kunnen kopen in de coffeeshops, omdat deze enkel nog toegankelijk zijn voor Nederlandse ‘ingezetenen’ (lees: inwoners).618 Deze doelstelling werd de daaropvolgende jaren duidelijk bereikt. Het criterium zorgde namelijk voor een daling van het aantal buitenlandse drugstoeristen.619 Dit bleek reeds uit een Nederlandse evaluatie van het criterium in 2013, waarin lokale vertegenwoordiger van gemeente en politie, alsook coffeeshophouders getuigden over de verminderde aanwezigheid van drugstoeristen. Een steekproef in de drie zuidelijke provincies620

toonde zelfs aan dat het aantal buitenlandse coffeeshopbezoekers na 1 mei 2012 tot nul herleid was, in

613 Int-ZWB-5.

614 Fijnaut & De Ruyver, 2014.

615 Algemene Cel Drugsbeleid, 2015, p.57.

616 Int-LP-27.

617 Int-LO-21. Zie ook Van Ooyen-Houben et al., 2013, p.67.

618 Algemene Cel Drugsbeleid, 2015, p.57.

619 Int-LP-21.

tegenstelling tot voor de invoering van het I-criterium, toen het aantal nog net geen veertig procent (39%) bedroeg.

Niettemin is er nog steeds sprake van drugstoerisme richting Nederland. De respondenten uit voorgaand onderzoek konden echter niet aantonen waar deze drugstoeristen zich na de invoering van het I-criterium gingen bevoorraden. Men had niettemin vermoedens. Drugstoeristen zouden zich tot ingezetenen wenden om cannabis te kopen in een coffeeshop of zouden cannabis op straat aankopen.621 Een half jaar later (oktober – november 2012) zou, volgens ditzelfde evaluatieonderzoek, ruim driekwart van het aantal niet-ingezetenen (78%) zich tot straatdealers wenden voor het aankopen van cannabis.622 Dit uitte zich in overlast door dealactiviteiten op straat. In zeven at random geselecteerde gemeenten in de drie zuidelijke provincies ervaarden omwonenden na de invoering van het I-criterium zelfs een stijging van tien procent (van 5% naar 15%) op het vlak van overlast van dealactiviteiten met drugstoeristen.623 Deze overlast werd in 2012 nog bestreden met extra capaciteit voor de politiediensten, maar leidde niet tot een permanent verhoogde inzet. Uit een evaluatie van het I- en B-criterium in 2014 blijkt dan ook enige berusting. Men beschouwt de illegale handel als een fenomeen dat altijd aanwezig was en ook altijd aanwezig zal zijn, zodat men dit sinds 2013 enkel nog reactief behandelt.624

De afname van het aantal drugstoeristen na de invoering van het I-criterium werd eveneens in de hand gewerkt door controles van politiediensten in de Belgische grensgemeenten. Vroeger controleerde men in de politiezone Lanaken-Maasmechelen bijvoorbeeld sterk op drugstoeristen die zich naar Nederland (Maastricht) verplaatsten met het openbaar vervoer. Na verloop van tijd onderschepte men op deze manier veel minder drugstoeristen (figuur 9).625 Door de afname van het fenomeen en de enorme administratieve last die met deze controles gepaard ging, begon men de prioriteit nadien bij andere fenomenen te leggen.626

Figuur 9: Aantal grenscontroles in de politiezone Lanaken-Maasmechelen, 2013-2017627

Eenzelfde ervaring weerklinkt in een lokale zone in het noorden van het gerechtelijk arrondissement Oost-Vlaanderen. Vroeger beschikte men er over gemengde ploegen (Joint Hit Teams met Belgische,

621 Van Ooyen-Houben et al., 2013, p.104, 111.

622 Van Ooyen-Houben et al., 2013, p.125.

623 Van Ooyen-Houben et al., 2013, p.104, 111.

624 Van Ooyen-Houben et al., 2014, p.72-73.

625 In 2014 werden nog 26 drugstoeristen gearresteerd in de politiezone Lanaken-Maasmechelen. In 2015 nam dit aantal af tot 18, tot in 2016 nog slechts 1 drugstoerist gearresteerd werd. Zie Politie Lanaken-Maasmechelen, 2017.

626 Int-LP-29.

Nederlandse en Franse politieambtenaren), die in het kader van politieacties (zoals Etoile628) drugstoeristen observeerden in en op weg naar Nederland. In de loop der jaren veranderde de invulling van deze acties echter. Men observeert niet meer in de buurt van coffeeshops, omdat de activiteiten van drugstoeristen nagenoeg volledig weggevallen zijn, maar organiseert nu enkel nog grote acties op belangrijke verkeersassen.629 Ook tijdens deze acties onderschept men beduidend minder drugstoeristen.630

Door de afname en verandering van dergelijke politiecontroles is het moeilijk om te bepalen of het drugstoerisme wel effectief gedaald is. Een respondent van de lokale politie vraagt zich terecht af of het fenomeen “nu geminderd [is] omdat we minder acties doen of omdat er minder mensen [drugstoeristen] op de bus zitten”631. De mogelijkheid bestaat natuurlijk dat personen zich nog steeds bevoorraden in Nederland, maar andere methoden hanteren.632 Dit blijkt het geval te zijn in de politiezone Turnhout, waar men dealers richting Tilburg ziet trekken.633 Toch concludeerde men in 2016634 in Nederland dat in de zuidelijke gemeenten waar het I-criterium gehandhaafd wordt, zowel het coffeeshop- als het cannabistoerisme nog steeds aanwezig zijn, weliswaar in mindere mate (figuur 10).635

Figuur 10: Percentage niet-ingezetenen volgens enquête coffeeshopbezoekers en straatenquête

actuele gebruikers in drie zuidelijke Nederlandse provincies636

Dit wordt bevestigd door professionele sleutelfiguren in België. Zij beweren dat een deel van de Belgische drugstoeristen zich bevoorraadt in coffeeshops in het noorden van Nederland of in coffeeshops in het zuiden die het I-criterium niet toepassen.637 Bovendien zou de cannabishandel zich ook deels verplaatst hebben naar de straat638 en de handel via clandestiene verkoopplaatsen, zoals drugspanden.639 Verder doen Belgische afnemers ook steeds vaker een beroep op gegroepeerde aankopen of vriendendiensten. Eén iemand brengt voldoende cannabis mee voor een aantal

628 De Etoile acties zijn gezamenlijke, doelgerichte drugscontroleacties van politie- en douanediensten uit Nederland, Luxemburg, Frankrijk en België. Deze acties kunnen (5 maal per jaar) plaatsvinden dankzij het Benelux-verdrag inzake politiesamenwerking, dat politieambtenaren uit de Benelux sinds januari 2005 toelaat om in de drie landen verdachten te achtervolgen en te controleren. De controles worden op regelmatige basis uitgevoerd op belangrijke vervoersassen en dit zowel langs autosnelwegen en provinciale wegen, als op treinen en bussen. 629 Int-LP-21. 630 Int-FP-6. 631 Int-LP-13. 632 Int-LP-29. 633 Int-LP-1.

634 Deze evaluatie werd uitgevoerd aan de hand van informatie van twee grensgemeenten in de politieregio Oost-Nederland en drie grensgemeenten in de politieregio Limburg.

635 Mennes, Snippe, Sijtstra & Bieleman, 2017, p.65.

636 T1 verwijst naar de vervolgmeting die uitgevoerd werd in oktober-november 2012, en T2 naar de vervolgmeting in oktober-november 2013. Zie Van Ooyen-Houben, Bieleman & Korf, 2017, p.18.

637 Int-FP-6; Int-LP-27.

638 Le Vif, “Le nouveau marché de la fumette”, 14/10/2016.

personen640, zodat niet iedereen zich afzonderlijk naar Nederland moet verplaatsen. Daardoor verlaagt men eveneens de pakkans.

“Vroeger was dat [aankoop van cannabis] veel gemakkelijker. Nu is dat ook nog gemakkelijk, maar nu kopen ze het van de straat. (…) Kan je niet binnen [in een coffeeshop], dan snoep je iemand binnen die het gaat halen. Ofwel koop je het van een Marokkaan of van wat op straat rondloopt. Dus verminderd? Dat weet ik niet.”641

“Vroeger was het ‘ik ben het gaan halen in de Checkpoint’ (…) en nu zie je dat dat ook verminderd is en dat, als ze het toegeven dat ze in het buitenland gingen halen, het meer is van ‘ik ben daar iemand tegengekomen in een steegje of in een garage’. (…) Het komt nog vanuit Nederland, maar het is ook veel meer in de illegaliteit.”642

Ondanks het feit dat een groot deel van de Belgische drugstoeristen zich nog steeds bevoorraadt in Nederland, zou een beperkt deel ook een beroep doen op dealers in België.643 Professionele sleutelfiguren wijzen dan ook aan dat cannabis actueel ruim vertegenwoordigd is in de Belgische detailhandel en ook eenvoudig te verkrijgen is.644 Dit kan bevestigd worden door onderzoek van de Europese Commissie, dat stelt dat 59% van de bevraagde Belgische 15- tot 24-jarigen in 2014 binnen de 24 uur redelijk of zeer gemakkelijk aan cannabis kon komen.645 In 2008 en 2011 ging het nog om respectievelijk 69% en 65%.646 Hierbij aansluitend verklaart een respondent dat vandaag, in tegenstelling tot in 2011-2012, “op elke hoek van de straat bij wijze van spreken, het is overdreven, zit wel iemand die ondertussen wiet verkoopt”647. Het zou vaak gaan om zeer jonge dealers, die starten aan de leeftijd van 14-15 jaar en relatief kleine hoeveelheden verkopen.648

De stijgende bevoorrading van voormalige drugstoeristen in eigen land, in dit geval België, kan enigszins bevestigd worden door de stijging van het aantal feiten van cannabisbezit in de periode 2012-2014 en de daling van het aantal feiten van in- en uitvoer vanaf 2011 (figuur 11). Het is echter onduidelijk of deze daling te wijten is aan een verminderde registratie van het drugstoerisme in de grensgebieden, waardoor deze feiten in het binnenland geregistreerd worden als ‘bezit’ in plaats van ‘invoer/uitvoer’, of het aantal drugstoeristen voortaan bevoorraad wordt op Belgisch grondgebied.649

Figuur 11: Aantal feiten van in- en uitvoer, handel en bezit van cannabis in België, 2012-2015650

640 Int-LP-21.

641 Int-LP-29.

642 Int-LP-21.

643 Int-ZWB-2. Zie ook Van der Torre et al., 2013.

644 Smet et al., 2013, p.211.

645 European Commission, 2014.

646 European Commission, 2008 ; 2011.

647 Int-LP-27.

648 Int-LP-27.

649 Algemene Cel Drugsbeleid, 2015, p.57.

650 DGP/DJSOC/Strategie en NVP/Drugs. 0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 2012 2013 2014 2015