Over Multatuli. Jaargang 28. Delen 56-57 · dbnl

bron

Over Multatuli. Jaargang 28. Delen 56-57. Bas Lubberhuizen, Amsterdam 2006

Zie voor verantwoording: https://www.dbnl.org/tekst/_ove006200601_01/colofon.php

Let op: werken die korter dan 140 jaar geleden verschenen zijn, kunnen auteursrechtelijk beschermd zijn.

i.s.m.

[Nummer 56]

Hans Ree

‘Knellende zorgen? Ik zeg u: leg u op schaken toe’

Geachte Multatulikenners

,

Ik beschouw het als een eer dat mij gevraagd is hier iets te zeggen over het schaken van Multatuli in het algemeen en in het bijzonder over de schaakpartijen die onlangs zijn opgedoken in de kist van Jur ten Have. U zult straks merken dat ik in het tweede deel van deze opdracht volstrekt gefaald heb, maar het eerste deel, Multatuli en het schaken in het algemeen, was makkelijk, vooral doordat het pad al gebaand was door Lodewijk Prins.

Prins schreef in 1970 een boekje voor het Multatuli Genootschap, Multatuli en het spel van koningen van 182 pagina's. Dat er zoveel bladzijden aan Multatuli en het schaken gewijd konden worden, komt vooral doordat veel in dat boek niets met Multatuli te maken had en soms ook niet met schaken. In ieder geval heeft Prins de acht correspondentiepartijen die toen van Multatuli bekend waren bij elkaar gebracht en van korte schaaktechnische aantekeningen voorzien, en ook heeft hij uit de brieven van Multatuli de passages bijeengebracht die over schaken gaan. Uit die brieven blijkt dat schaken belangrijk was voor Multatuli. Toen hij in Indië was schreef hij vaak naar Nederland over schaakpartijen die hij had gespeeld, en ook later, toen hij in Duitsland woonde, wordt schaken in zijn brieven vaak genoemd.

Hij was altijd bescheiden over zijn schaakkracht. Vaak schreef hij dat hij maar van gemiddelde kracht was en dat een echte meester altijd van hem zou winnen.

Soms was hij zelfs overdreven bescheiden, zoals toen hij aan Roorda van Eysinga schreef dat die in een maand wel ongeveer het schaakpeil van hemzelf zou kunnen bereiken. Dat was onzin, want Roorda was een beginneling en Multatuli een ervaren kracht. Multatuli heeft met Roorda een paar correspondentiepartijen gespeeld, maar die zijn op een paar verspreide zetten na niet bewaard gebleven. Er is weinig aan verloren, want Roorda kon er echt niets van en was niet eens helemaal zeker van de regels van het schaakspel. Wat je veel ziet in de brieffragmenten over schaken is dat Multatuli het spel beschrijft als een troost, een verdrietafleider, een medicijn.

‘Zorgen? Knellende zorgen? Ik zeg u: leg u op schaken toe’, schreef hij aan

Roorda. Zulke uitspreken komen steeds terug. Ik denk dat hij niet alleen bedoelde

dat schaken de geest afleidde van allerlei problemen, maar dat er iets diepers in

zat. De troost van het schaken is de troost van de waarheid. Je ziet het bijvoorbeeld

ook in de boeken van Raymond Chandler. Zijn held, de detective

Philip Marlowe, komt overdag met allerlei gespuis in aanraking, waarvoor eerlijkheid en fatsoen niet tellen. 's Avonds speelt Marlowe dan schaakpartijen na, vaak van wereldkampioen Capablanca, en daarin vindt hij een harmonie en een zuiverheid die niet door het menselijk gekonkel bezoedeld is.

Hans Ree

(foto: Multatuli Museum, Amsterdam)

Van mezelf weet ik ook dat ik af en toe, als ik het idee had dat mensen mij gemeen en leugenachtig behandeld hadden, het schaakbord pakte om een partij na te spelen die me het idee gaf: wat de mensen ook liegen en bedriegen, deze waarheid kan niet bevuild worden. Ik denk dat het ook voor Multatuli belangrijk was dat schaken iets kan geven dat ook in wiskunde of muziek te vinden is: een gevoel van

schoonheid en waarheid groter dan de mensen zelf.

In zijn brieven schreef hij vaak over schaakpartijen die hij net had gespeeld, maar die partijen zijn niet bewaard. Hij schreef ze niet op, en zijn tegenstanders blijkbaar ook niet. Wat we van Multatuli als schaker kennen, zijn alleen een aantal

correspondentiepartijen, partijen waarvan de zetten per brief aan de tegenstander werden toegestuurd. Multatuli vond dat hij daarin sterker was dan in wat hij noemde

‘het spelen uit de hand’, waarmee hij het gewone schaken bedoelde, met een tegenstander die tegenover je aan het bord zit. In het gewone spel vond hij dat hij door onstuimigheid en ongeduld vaak onnodige fouten maakte, maar hij dacht dat hij in het schaken per brief door geduld zijn gebrek aan genieachtigheid kon goedmaken. Hoe sterk was Multatuli als schaker? Ik kan alleen afgaan op de acht correspondentiepartijen die bekend waren voordat onlangs de kist van Ten Have werd gevonden. Van die acht zijn er zes tegen een prominente Nederlandse schaker, de Amsterdamse apotheker Johannes Leonard Switzar, die in 1874 de vierde plaats behaalde in wat toen de Nationale Wedstrijd werd genoemd. Het zou teveel eer zijn om dat een kampioenschap van Nederland avant la lettre te noemen, die status had de wedstrijd niet, maar je kunt wel zeggen dat een aantal van de sterkste Nederlandse schakers eraan deelnam. Switzar was dus niet de eerste de beste.

Van die zes partijen tegen Switzar verloor Multatuli er vier, en hij won er twee.

Switzar was sterker dan hij, maar dat was geen schande. Van een van Multatuli's

winstpartijen kun je zeggen dat Switzar in een heel gunstige stelling een beetje

nonchalant werd, maar de andere partij die hij won is ook gezien met de ogen van

nu een uitstekende partij waarin Multatuli vanaf het begin een voor-

deel vasthield en vergrootte. Hij had door een meester gespeeld kunnen worden, ook al was Multatuli beslist geen meester, want daarvoor deed hij ook teveel slechte zetten.

Switzar introduceerde Multatuli in 1874 als lid van de Nederlandse Schaakbond.

Die was een jaar eerder opgericht, met slechts enkele tientallen leden. Er waren veel meer schakers in Nederland in allerlei verenigingen, maar dat betekende toen nog niet dat ze automatisch aangesloten waren bij de nationale bond. Die bond had de Prins van Oranje als beschermheer en werd dus wel serieus genomen. Multatuli was een van de leden van het eerste uur en bleef lid tot 1885, vrij kort voor zijn dood dus. In 1875 speelde Multatuli een correspondentiepartij tegen een andere

prominente figuur in de Nederlandse schaakwereld, dr. Antonius van der Linde. Van der Lindes brieven aan Multatuli zijn afgedrukt in zijn tijdschrift De Schaakwerld.

Van wat Multatuli aan hem terugschreef kennen we alleen de schaakzetten.

Van der Linde, geboren in 1833, was iemand die het een en ander met Multatuli gemeen had. Hij was begaafd, interesseerde zich voor van alles en nog wat, had een sterk polemisch karakter en muntte uit in zelfbeklag. Het verschil met Multatuli was dat de polemische woede en het zelfbeklag bij Van der Linde werkelijk absurde proporties aannamen. Hij was een onmogelijk mens. Hij was vooral schaakhistoricus, maar bewoog zich ook op veel andere terreinen. Als 14-jarige schreef hij zijn eerste pamfletten, in dienst van de drankbestrijding. Later predikte hij voor protestantse groepen, waarmee hij vervolgens ruzie kreeg. Hij schreef over filosofie, politiek, theologie, over de boekdrukkunst en over taalkunde. Een werk dat enige

vermaardheid kreeg ging over Laurens Janszoon Coster en leverde hem de bijnaam de Costermoordenaar op. Het had een zo scherpe toon dat een taalkundige, die het overigens met hem eens was dat Coster niet de uitvinder van de boekdrukkunst was, hem een psychopaat noemde.

Psychopaat of niet, Van der Linde was werkelijk een groot geleerde. Zijn belangrijkste schaakboek, Geschichte und Literatur des Schachspiels, uit 1874, is waarschijnlijk het beste boek over de schaakgeschiedenis dat in die tijd geschreven is. Van der Linde was ervoor naar Berlijn gegaan, om daar Sanskriet te leren om oude Indiase teksten over het schaakspel te kunnen lezen, en ook Arabisch schijnt hij beheerst te hebben. Ook in dit geleerde werk van meer dan duizend pagina's wist hij zijn polemische natuur niet te beteugelen. Zo noemde hij het Nederlandse schaaktijdschrift Sissa een plomp rooforgaan, uitgegeven door een brutale huichelaar, een barbaar die komisch was door onwetendheid. Sissa was inderdaad niet zo'n erg goed tijdschrift, maar het was ook niet makkelijk om in Nederland een

schaaktijdschrift uit te geven. In 1870 week Van der Linde naar Duitsland uit, naar eigen zeggen omdat hij tijdens de Frans-Duitse oorlog zo pro-Duits was dat hij niet in Nederland kon blijven.

Later keerde hij naar Nederland terug en in 1875 werd hem door bestuursleden

van de Nederlandse Schaakbond gevraagd om een bondstijdschrift te redi-

geren. Dat werd De Schaakwerld, zo vreemd gespeld vanwege de taalkundige eigenzinnigheid van Van der Linde.

Hij pakte de taak op zijn eigen manier aan. Bijna alle schakers werden uitgemaakt voor knoeiers, stumpers en broddelaars. Veel partijen drukte hij niet af en als hij het al deed waren ze vaak van hemzelf, van zijn vrouw Elvira of van een zekere kolonel Spoelstra, die een vriend van hem moet zijn geweest.

Er kwamen natuurlijk klachten van lezers die graag partijen wilden zien van internationale toernooien waarin vermaarde schakers meededen, waarop Van der Linde tekeer ging dat het buitenlandse schorriemorrie hem niets hoefde te leren en dat het spel van die armzalige broodschakers niets met ware schaakschoonheid te maken had. Niet alleen de grofheid van toon is vrij onthutsend, maar ook het feit dat de redacteur van het Nederlandse bondstijdschrift geen benul bleek te hebben van het niveauverschil tussen het spel van hemzelf, Elvira of de kolonel Spoelstra, en dat van de buitenlandse topschakers.

Dit was de man met wie Multatuli in 1875 een partij speelde die in vele afleveringen van De Schaakwerld gevolgd kon worden. De brieven van Van der Linde, die zich voor de gelegenheid Plurimatuli noemde, iemand die dus nog meer geleden had dan Multatuli, zijn soms amusante lectuur. Ze gaan over persoonlijke

beslommeringen, over literatuur, over het ellendig lot om in het lilliputtersland Nederland geboren te zijn, kortom over alles wat Van der Linde inviel

.

Van der Linde was niet zo'n erg sterke schaker, maar wel goed op de hoogte van de schaakliteratuur, niet alleen van die van de oude Indiërs en Arabieren, maar ook van de toen moderne handboeken. Hij nam al vroeg het initiatief met een paar ambitieuze pionoffers en bereikte, zoals Lodewijk Prins laat zien, een gewonnen stelling. Het bleef toch moeilijk. Van der Linde liet zijn voordeel glippen, Multatuli kon de aanval overnemen en hij besliste de partij elegant. Al met al was het best een bezienswaardige partij.

Prins heeft er op gewezen dat het voor een onoplettende lezer van De

Schaakwerld moet hebben geleken alsof niet Multatuli maar Van der Linde die partij had gewonnen. Door de typografie lijkt het net alsof een variantje dat niet echt gespeeld was, maar dat had kunnen voorkomen als Multatuli iets doms gedaan had, het slot van de echt gespeelde partij was. De laatste zetten van de echte partij drukte Van der Linde niet af, maar wel de woorden ‘en Multatuli abandonneert.’

Multatuli geeft de partij op. Maar dat sloeg op een denkbeeldige partij waarin Van der Linde één zet gespeeld had, die nooit door Multatuli beantwoord was. Om dat te begrijpen moest de lezer wel goed opletten.

In de maanden dat ze de partij speelden stonden ze op goede voet, maar dat

moet later veranderd zijn. Na een jaargang van De Schaakwerld kreeg Van der

Linde ruzie met de bond en in het laatste nummer nam hij op karakteristieke wijze

afscheid. Hij tierde op de schaakploerten, het konkelclubje, de Haagse kliek, op het

proletarische vod Sissa, maar ook op ‘de Douwessen Dekker’ die volgens hem

behoorden tot de karakterloze literatenbent die wel kwebbelde over de verwerpelijke

Jan Saliegeest, maar losbrak in het gehuil van uitgehon-

gerde wolven als iemand werkelijk raakte aan de wonden der nationale verrotting.

Multatuli meende dat Van der Linde boos op hem was omdat hij zijn belofte om eens in Arnhem bij Van der Linde langs te komen niet was nagekomen. Het kan zijn, maar anders zou die ook wel boos zijn geworden, dat lag nu eenmaal in zijn aard.

Kort daarna verliet Van der Linde het lilliputtersland Nederland definitief om in Wiesbaden bibliothecaris te worden. Multatuli was jaloers op zijn functie; al die mooie boeken onder handbereik en ook nog een zeer aantrekkelijk tractement.

Gelukkig zal Van der Linde ook daar niet zijn geworden. In een biografische De onlangs gevonden correspondentiepartijen van Multatuli zijn geen parels van de schaakkunst. Ritter en Zürcher waren te zwak om hem tot grote inspanningen te dwingen en soms krijg je het idee dat Multatuli zelf zijn hoofd er niet helemaal bij had. Nergens wordt ook maar in de verste verte het niveau benaderd van de partijen die Multatuli in 1874 en 1875 van de toen bekende Nederlandse schakers Switzar en Van der Linde won.

Wit Multatuli - zwart Zürcher, juni - augustus 1886

1. e2-e4 e7-e5 2. Lf1-c4 Pg8-f6 3. d2-d4 Pb8-c6 4. h2-h3 Een zinloze zet, waarmee wit voor niets een pion weggeeft.

4...Pc6xd4 5. C2-C3 Pd4-c6 6. Pg1-f3 Lf8-d6 Het is niet handig om de loper voor de d-pion te zetten.

7. 0-0 h7-h6 Een spiegelbeeld van wits vierde zet. Ook hier is het zinloos tijdverlies en niet alleen dat; het is ook een verzwakking van veld g6, die zwart later fataal zal worden.

8. Pf3-h4 Ld6-c5 9. Lc1-e3 Pf6xe4 Met een pion meer stond zwart ondanks een paar zwakke zetten nog steeds goed, maar na zijn laatste zet niet meer.

10. Lc4xf7+ Ke8xf7 11. Dd1-d5+ Kf7-e8 12. Dd5xe4 Nu heeft zwart problemen met zijn koning in het midden, maar met 12...Le7 13. Pg6 d5 had hij zich nog behoorlijk kunnen verdedigen.

12...d7-d6 13. Ph4-g6 Th8-g8 14. De4-d5 Pc6-e7 15. Pg6xe7 Ke8xe7 16. Le3xc5 d6xc5 17. Dd5xe5+ Lc8-e6 18. De5xc5+ Wit heeft nu groot voordeel: een pion meer en aanvalskansen tegen de zwarte koning.

18...Dd8-d6 19. Dc5-e3 Tg8-f8 20. f2-f4 Dit geeft zwart de gelegenheid om met 20...Db6 de dames te ruilen, wat hij beslist had moeten doen.

20...g7-g6 21. Pb1-d2 Dd6-d5 22. c3-c4 Dd5-f5 23. Pd2-f3 Nu zou 23...Dxf4 zwarts beste kans zijn, hoewel wit dan met 24. Da3+ Dd6 25.

c5 toch duidelijk voordeel zou houden.

23...b7-b6 24. Pf3-d4 Hiermee is de partij beslist. Zwart verliest een stuk.

24...Df5-c5 25. De3xe6+ Ke7-d8 26. Kg1-h1 c7-c6 27. Ta1-d1 Uit de gevonden briefkaarten valt niet met zekerheid op te maken dat zwart hier de partij heeft opgegeven, maar dat ligt wel zeer voor de hand. Zijn positie is volstrekt hopeloos.

HR

schets van hem wordt opgemerkt dat bezoekers van de bibliotheek die hem iets wilden vragen slechts een grimmig grauwen en snauwen konden verwachten.

De laatste van de acht partijen die tot voor kort de enige waren die wij kenden, was tegen Hendrik Muller. Multatuli won, maar het was beslist geen meesterstuk.

Muller stond al heel snel glad gewonnen en offerde toen onnodig een stuk, naar mijn idee vooral om de partij een beetje aardig te houden.

Hoe sterk was Multatuli al met al? Je moet rekening houden met de beperkingen van zijn tijd en van zijn land. Er was veel minder kennis van het spel dan nu en bovendien liep Nederland als schaakland ver achter op landen als Duitsland, Engeland en Frankrijk. Van der Linde had alles wat er in Nederland over schaken was geschreven afgedaan als proletarische kakografie en al was dat overdreven, iets van waarheid zat er wel in. Multatuli had twee keer gewonnen van Switzar, in Nederland een bekende speler, en ook de partij tegen Van der Linde, die niet zo erg sterk was, maar toch wel verstand van schaken had. Multatuli liet zien dat hij redelijk goed op de hoogte was van de toen moderne openingstheorie. Hij wist wat hij deed en had de handboeken bestudeerd.

Zijn spel in die acht partijen was wisselvallig. Er waren gedeelten die hij heel goed speelde, maar soms maakte hij ook grove fouten. Hij weet het aan zijn impulsiviteit, maar die wisselvalligheid geldt ook voor veel partijen uit die tijd van anderen. Er werd nu eenmaal niet zo sterk geschaakt toen, behalve door een handvol buitenlandse professionals.

Wat ze toen een meester noemden, dat was Multatuli beslist niet. Maar hij was toch veel meer dan een huis-, tuin- en keukenschaker, die af en toe voor de lol het spel beoefent. Schaken was belangrijk voor hem, hij bestudeerde de literatuur en een paar keer lukte het hem om te winnen van gerenommeerde schakers. Dat is toch niet niks. Nu zou ik eigenlijk iets moeten zeggen over de andere

correspondentiepartijen van Multatuli, die onlangs zijn gevonden in de kist uit de nalatenschap van Jur ten Have, een bekende figuur in de schaakwereld, vooral als uitgever van mooie schaakboeken. Wat dit deel van mijn taak betreft heb ik, zoals ik aan het begin al aankondigde, volledig gefaald. Ik heb een cd-rom gekregen met afbeeldingen van de briefjes met de schaakzetten, maar ik ben er niet in geslaagd om daaruit partijen te reconstrueren. Het is een lastig karweitje, maar ik heb begrepen dat er in het Multatuli Museum al hard aan gewerkt wordt en dat men ook al een eind gevorderd is. Ik verheug me er op die partijen straks te zien en er misschien commentaar op te geven in uw blad Over Multatuli, maar vandaag gaat dat helaas nog niet

.

Eindnoten:

1. Lezing, gehouden op de najaarsbijeenkomst van het Multatuli Genootschap op 5 november 2005 in Amsterdam.

2. Meer over de verhouding Multatuli-Van der Linde in het lezenswaardige stuk van Bernt Luger getiteld ‘Multatuli versus Plurimatuli’ inWeerwerk, Assen 1973, p. 101-112.

3. Een eerste analyse in elk geval alvast op de vorige bladzijde.

‘Met mijn D ziet het er ellendig uit’

Transcriptie schaakpartijen Multatuli - Ritter/Zürcher

Op 28 maart 2005 werd de schaakcollectie van de overleden uitgever J. ten Have geschonken aan het Multatuli Museum voor zover het materiaal over Multatuli betrof.

Deze collectie bevatte 102 briefkaarten met correspondentieschaakpartijen tussen Multatuli en de predikant P.H. Ritter (1851-1912), en tussen Multatuli en de

kunstschilder en geleerde Jan (Johannes) Zürcher (1851-1905). De briefkaarten bevatten niet uitsluitend schaakpartijen. Ritter en Zürcher maakten van de

gelegenheid gebruik om er ook familienieuws en andere persoonlijke berichten op te schrijven. Van de kant van Multatuli kwam er maar weinig terug. Dat is verklaarbaar wanneer we bedenken dat de kaarten stammen uit zijn laatste levensfase, waarin hij worstelde met steeds ernstiger astma-aanvallen: de kaarten bestrijken de periode augustus 1886 tot 2 februari 1887, dus tot iets meer dan twee weken voordat Multatuli het allerlaatste zou noteren wat van hem bekend is (een schaakzet, op een briefkaart aan A. Gorter) en, gelegen op zijn chaise longue, zou overlijden. De briefkaarten bevatten van zijn hand slechts schaakzetten in een grote letter, geschreven met het voor Multatuli zo kenmerkende blauwe potlood. De langste notatie die we van Multatuli aantreffen is de zin ‘er staat een paard op d2 en op c3’ in de B-partij.

U treft hieronder de volledige teksten van de briefkaarten aan. Waar nodig en mogelijk zijn de in de tekst figurerende personen en gebeurtenissen nader toegelicht in een annotatie. Er is niet uitputtend gekeken naar de kwaliteit van de schaakpartijen.

Dat zal wellicht in een later stadium gebeuren; de korte analyse op p.6 is een begin.

De briefkaarten zijn met letters en cijfers aangegeven. De letters zijn een aanduiding van de enveloppe waarin Ten Have de schaakpartijen bewaarde. A bevat de partijen met P.H. Ritter, B, C en D bevatten de partijen met Zürcher. Per letter zijn de briefkaarten chronologisch genummerd.

Werkwijze bij de transcriptie

De briefkaarten zijn getranscribeerd en geannoteerd door Guido Leerdam, Dik van der Meulen en Jos van Waterschoot, in de annotatiefase bijgestaan door Kees Rink, die schaakcorrespondentietechnisch commentaar leverde waardoor vele

onduidelijkheden konden worden opgelost. Gezien de aard van deze

correspondentie, waarbij het ten slotte de hoofdzaak was om schaakzetten per

briefkaart uit te wisselen met beperkte ruimte voor contextuele huishoudelijke mededelingen, vaak betrekking hebbend op weer, gezondheid en welbevinden, is het aantal annotaties per kaart beperkt.

Bij de bezorging en annotaties is getracht in grote lijnen aan te sluiten bij de werkwijze in het

met dit verschil, dat de noten hier direct onder de desbetreffende brief(kaart) zijn geplaatst.

Enkele toelichtingen op een rijtje:

• de schaakzetten zijn op de meeste kaarten in twee kolommen geschreven, maar ook wel eens in semi-kolomstijl; soms werden verbindingsstreepjes gezet om aan te geven dat een zet een tegenzet had. Voor de eenduidigheid is overal een opmaak in kolommen onderscheiden;

• de notatie van de zetten is geüniformeerd, dat wil zeggen dat er geen spaties tussen de pionaanduidingen zijn geplaatst. Daarmee wordt aangesloten bij de schrijfwijze die in meerderheid door de correspondenten zelf is toegepast;

• tussen de schaakzetten en eventuele toelichtende teksten op de (brief) kaarten is in de annotatie steeds een regel wit gezet;

• onderstreepte woorden of zinsdelen zijn cursief weergegeven;

• op de kaarten zijn nogal eens zetten doorgestreept (en daarmee soms onleesbaar gemaakt): dit is apart in de noten verantwoord, evenals als de van Multatuli karakteristieke aantekeningen met blauw potlood. Op de briefkaarten is ‘weggelaten’ tekst gemarkeerd tussen [...];

• vele zinnen eindigen na de punt met liggende streepjes; deze zijn in de tekst weergegeven als half kastlijntje (-);

• een enkele regelmatig voorkomende afkorting (ook van persoonsnamen) wordt slechts eenmaal verklaard;

• het woord ‘handschrift’, dat in onze annotatie regelmatig voorkomt, is voor het gemak afgekort tot ‘hs.’; ‘Multatuli’ wordt met ‘M.’ aangeduid.

Ritter

A 1 Briefkaart, geen datum, op poststempel:

26

86. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder Ingelheim. Handschrift van Ritter.

Sb8 - c6 5.) Dd1 - h5

[...]

[...]

Sg8 - f6

6.) c2 - c3

A 2 Briefkaart, onderaan gedateerd: 30

86. Geadresseerd aan: Herrn E.

Douwes Dekker Nieder Ingelheim. Handschrift van Ritter.

1. Hier stond een zet ‘6.) Dh5 - g5’; deze is doorgestreept.

2. Hier stond een zet ‘6.) Lf1 - g2’; deze is doorgestreept.

3. ‘Sg8 - f6’ in hs. van M., blauw potlood.

Sg8 - f6 6.) c2 - c3

Dd8 - d6

7.) Dh5 - g5 [...]

Dr. v Mansvelt

is weder in de stad.- Ik deed hem de boodschap. Toevallig had hij juist een stukje over het klaar water geschreven, waarvan hij U een afdrukje zenden zal.- Daarover later meer.- Vele beleefde & hart

v huis tot huis. R.

A 3 Briefkaart, geen datum, op poststempel:

3

86. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder Ingelheim. Handschrift van Ritter.

e7 - e5 1.) e2 - e4

d7 - d5 2.) Sg1 - h3

Lc8 n Sh3 3.) d2 - d3

Lf8 - c5 4.) g2 n Lh3

Sb8 - c6 5.) Dd1 - h5

Sg8 - f6 6.) c2 - c3

Dd8 - d6 7.) Dh5 - g5

Lc5 n f2 8.) h3 - h4

d5 n c4

9. K n Lf2?

Voor securiteit deze recapitulatie.- Ik gevoel dat ik veel van Uw geduld verg.- Ik verzoek U evenwel dringend dat geduld met mij te oefenen en 't niet te verliezen.- De bladen kondigen nieuwe producten aan.- Is dit waarheid?- Zeer, zeer verlangend.

Hoop zeer dát het waar is.

Om meer dan een reden.- Spreek Dr v M. binnen een paar dagen.- Keel zoo zoo.- Indien mogelijk (maar ik vrees onbescheiden te zijn) schrijf mij dan eens over dat willen.

S.

geengageerd met lief meisje.- Dochter van [...]

menschen, vrienden van ons. Vele [...]

van huis tot huis.- U.S.

R.

Saturdag

1. ‘Dd8 - d6’ in hs. van M., blauw potlood.

2. M. heeft een regel, beginnend met ‘8. Dg5 n g7?’ en eindigend met ‘o - o o’, met blauw potlood toegevoegd en doorgestreept.

3. Dr. v Mansvelt: dr. P.A. van Mansvelt. (zieVW XXIII: 647) 1. De zet ‘d5 n c4’ door M. genoteerd, blauw potlood.

/xx Ja, 't is niet bescheiden. Ge hebt zoo heel veel.- Laat ik dan zóó zeggen: houd 't in Uw gedachten.-

2. Niet geïdentificeerd.

3. Door papierbeschadiging weggevallen woord, waarschijnlijk ‘brave’.

4. Door papierbeschadiging weggevallen woord, maar vermoedelijk ‘groeten’.

5. U.S. = ‘ut semper’, zie A 16.

6. Door M. met blauw potlood door de tekst geschreven.

A 4 Briefkaart, geen datum. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder Ingelheim. Handschrift van Ritter.

Lc5 n f2+

8.) h3 - h4

d5 n e4 9.) K n f2

[...]

10.) Th1 - g1 000

c6 - e7 nu [..]

op Kb8

Saturdag.

A 5 Briefkaart, geen datum, op poststempel: 20

86. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder Ingelheim. Handschrift van Ritter.

Sc6 - e7 10.)

h7 - h6

11.) Tg1 - g3

Heb lang gewacht.- Had 't druk. Heb gisteren voor het eerst na 8 maanden gesproken. Kerk ingewijd.

- - Ben zéér verlangend naar 2

deel Minnebr.-

Schrijf U spoedig.- Vele hartelijke & beleefde gr. van huis tot huis.- R.

A 6 Briefkaart, geen datum, op poststempel: 22

86. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder Ingelheim. Handschrift van Ritter.

h7 - h6 11.) Tg1 - g3

Se7 - f5

12.) Dg5 - d2 Vrijdag

A 7 Briefkaart, geen datum, op poststempel: 27

86. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder Ingelheim. Handschrift van Ritter.

1. Vanaf [...] tot en met ‘Saturdag.’ handschrift van M., blauw potlood. Op de plaats van [...] is een zet ‘e4 n d3’ geschreven, later doorgestreept.

2. Onleesbaar woord.

3. Achter ‘Saturdag.’ zijn (ook met blauw potlood) twee verticale streepjes geplaatst.

1. De zet ‘h7 - h6’ in hs. van M., blauw potlood.

2. Niet bekend is welke kerk. Ritter was in 1882 benoemd tot Remonstrants predikant in Utrecht.

3. InHet Nieuws van den Dag van 2 september 1886 was een bericht verschenen waarin werd gemeld dat M. aan het tweede deel vanMinnebrieven bezig zou zijn. (VW XXIII: 702) Het gaat hier om deOnafgewerkte blaadjes, postuum gepubliceerd. (VW VIII: 737 e.v.)

1. Deze zet ‘Se7 - f5’ in hs. van M., blauw potlood.

2. Hs. van M., blauw potlood.

Se7 - f5 12.) Dg5 - d2 - - -

Sf5 n Tg3

13.) Dd2 - d1 dinsdag

A 8 Briefkaart, geen datum, op poststempel:

[...]

. Geadresseerd aan:

Herrn E. Douwes Dekker Nieder Ingelheim. Handschrift van Ritter.

Sf5 n Tg3 13.) Dd2 - d1 - - -

14.) h2 n Sg3 0-0-0-

A 9 Briefkaart, geen datum, op poststempel:

5

[...]

. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder Ingelheim. Handschrift van Ritter.

0-0-0 (breede zijde) d.i. dus Ke8 - c8 Ta8 - d8

14.)

Kc8 - b8

15.) Lc1 - e3 Woensdag

A 10 Briefkaart, geen datum, op poststempel:

9

86. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder Ingelheim. Handschrift van Ritter.

Kc8 - b8 15.)

16) Dd6 - d7

16.) Sb1 - a3 zondag

1. ‘Sf5 n Tg3’ in hs. van M., blauw potlood. Hier staat nog een doorgestreepte zet ‘Dd6 - b6’, eveneens met blauw potlood.

2. Hs. van M., blauw potlood.

1. Datum poststempel onleesbaar.

2. Hs. van M., blauw potlood. Erboven stond eveneens met blauw potlood ‘Dd6 - b6+’, later doorgestreept.

1. Datum poststempel onleesbaar.

2. Hs. van M., blauw potlood.

3. Idem.

1. Deze zet ‘16) Dd6 - d7’ in hs. van M., blauw potlood.

2. Hs. van M., blauw potlood.

A 11 Briefkaart, geen datum, op poststempel:

[...]

86. Geadresseerd aan:

Herrn E. Douwes Dekker Nieder Ingelheim. Handschrift van Ritter.

Dd6 - d7 16.)

Sf6 - g4

17.) Kf2 - g1 donderdag

A 12 Briefkaart, geen datum, op poststempel:

15

86. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder Ingelheim. Handschrift van Ritter.

Sf6 - g4 17.)

Sg4 n Le3

18.) Lf1 - h3

Se3 n Dd1 19.) Lh3 n Dd7?

Td8 n Ld7 20.) Ta1 n Sd1

A 13 Briefkaart, geen datum, op poststempel:

18

86. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder Ingelheim. Handschrift van Ritter.

Thd8 n Ld7 20.)

[...]

e5 n d4

21.) d3 - d4

Uw 18.), 19) en 20.) accepteer ik.- Over het gehele spel, na afloop zeer gaarne nader.- Uw oordeel over mijn spel is te welwillend.- Ik ben zeer dankbaar dat Ge deze dingen met mij zijt begonnen. - - 't Spreken houd ik tot heden vol. Volkomen normaal ben ik nog niet. Zal mijn keel 't ooit nog worden?- Wordt n mensch ooit geheel beter van een ziekte of kwaal, hoe klein of hoe groot, psychisch of physisch?- Overal problemen. Goddank! zegt Gij (lezing Haag, ik geloof in '75)

en ik zeg 't ook. Toch zou ik wenschen wat meer te weten. Vele x

x dankbare en hartelijke groeten van huis tot huis. R.

Kg1

, Td1, Sa3 a2, b2, c3, g3, h4 Kb8, Td7 - h8 a7, b7, c7, d4, e4 f7, g7, h6

1. Datum poststempel onleesbaar.

2. Deze zet ‘Sf6 - g4’ in hs. van M., blauw potlood.

3. Hs. van M., blauw potlood.

1. Vanaf hier t/m einde notatie: hs. van M., blauw potlood.

1. Hs. van M., blauw potlood. Op de plaats van [...] stond een zet ‘c7 n c6’, later doorgestreept.

2. Hs. van M., blauw potlood.

3. Niet bekend is naar welke lezing wordt verwezen.

4. Dit deel van de zin (na ‘x’) bovenaan de kaart vervolgd.

5. Al deze zetten van ‘Kg1’ t/m ‘h6’ in hs. van Multatuli met blauw potlood, dwars door de tekst van Ritter heen.

A 14 Briefkaart, geen datum, op poststempel:

20

86. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder Ingelheim. Handschrift van Ritter.

e5 n d4 21.)

f7 - f5

22.) c3 n d4 stand accoord.

Zondagsblad N.v.d.D.

van zondag a.s. vervolg ik de door de reis afgebroken

‘Paedagogische Fragmenten.’ Ik weet dat Ge het Zondagblad ontvangt.- Oordeel me zacht. 't Is niet wat ik gewild heb.-

A 15 Briefkaart, geen datum, op poststempel:

26

86. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder Ingelheim. Handschrift van Ritter.

f7 - f5 22.)

c7 - c5

23.) Sa3 - c2

Wanneer komen Minnebr. 11? We zijn (we zijn geen Publiek, maar zeer belangstellende, en vooral dankbare vrienden; nog anders: leerlingen.-) (als Ge wist, hoe ik elke letter, door U geschreven, heb van buiten geleerd - appris par coeur) we zijn zéér verlangend.

Ik heb 't druk. Ben moe - en zou zoo gaarne een paar dagen bij U zijn.- Maar ik kan U en Mevrouw nog niet verzoeken mij te ontvangen. Heb zooveel werk.- Toch hoop ik begin '87, U beiden beleefd een tweetal dagen belet, of liever geen belet, te vragen.

Och, wat heeft de Veer

mijn arm fragment mal afgebroken. Nu ik het overlees bemerk ik te hebben vergeten over Synodes, exodus, methodus te spreken - en over meer.- Veel beleefde groeten van huis tot huis.- R.-

1. Deze zet ‘f7 - f5’ in hs. van M., blauw potlood.

2. Het Nieuws van den Dag.

1. Deze zet ‘c7 - c5’ in hs. van M., blauw potlood.

2. De Veer: Hendrik de Veer. (VW XV798) Niet bekend is waarnaar verwezen wordt.

A 16 Briefkaart, geen datum, op poststempel:

29

86. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder Ingelheim. Handschrift van Ritter.

c7 - c5 23.)

g7 - g5

24.) d4 - d5

Dinsdag was Mevrouw zoo vriendelijk ons een bezoek te brengen.

- Ik was helaas!

niet te huis.- We hadden Mevr. zoo gaarne wat langer bij ons gehad.- Over den inhoud Uwer briefkaart zou ik veel kunnen schrijven.- Wat ik bewaar tot ik weder eens bij U ben.- Zeer mijn dank voor Uw gastvrij antwoord.- Ut semper. R.

A 17 Briefkaart, geen datum, op poststempel:

3

86. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder Ingelheim. Handschrift van Ritter.

g7 - g5 24.)

h6 n g5 25.) h4 n g5

[...]

27.) Sc2 - e3 Td7 - h7

stand heden:

Se3 Tn d1

Wit Kg1

pionnen: a2, b2, d5, g3

h8 en

Tn d7 Zwart Kb8

pionnen: a7, b7, c5, e4, f5, g5 Vrijdag

A 18 Briefkaart, geen datum, op poststempel:

8

86. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder Ingelheim. Handschrift van Ritter.

Thd7 - h7 27.)

Th7 - h1 +

28.) Se3 - f1

f5 - f4 29.) K {g2?

f2?

1 Deze zet ‘g7 - g5’ in hs. van M., blauw potlood.

2 Mimi Douwes Dekker bezocht Nederland eind 1886 waar ze onder andere een van de bijeenkomsten van socialisten in Amsterdam bijwoonde. (Dik van der Meulen,Multatuli, 2002, p. 736)

1. Hier stond oorspronkelijk ‘Th 8 - f8’ in hs. van M., blauw potlood, doorgestreept.

2. Hs. van M., blauw potlood.

3. Idem.

1. Vanaf deze zet t/m het eind van de notatie in hs. van M., blauw potlood.

A 19 Briefkaart, geen datum, op poststempel:

8

86. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder Ingelheim. Handschrift van Ritter.

Th.h7 - h1+

28.) Se3 - f1

f5 - f4 29.) Kg1 - f2

g5 n f4 30.) g3 n f4

Th8 - e8

31.) Thd1 - e1 Dinsdag

A 20 Briefkaart, geen datum, op poststempel:

10

86. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder Ingelheim. Handschrift van Ritter.

Th.h8 - e8 31.)

Th1-h5 32.) Kf2 - g2

[...]

33.) d5 d6 K c8

'k Zal moed houden. Van mijn verlies ben ik sedert lang overtuigd.- Toch speel ik ten einde toe om de U bekende reden - ik kán niet opgeven wat ik eenmaal begon.

Dit heb ik mij aangewend, omdat mijn wil van nature zeer zwak is.- Nu helpt mij de gewoonte.- Zeer lastig deze maal voor wie met mij speelt.- Ik bedoel: vermoeiend.

't Is aangenamer te spelen met iemand die beter speelt dan ik;- en waar de uitkomst te voorzien is, 't opgeeft. Daarom: 1000 x dank voor Uw geduld.- Van Uwe analyses geniet ik. V.h.t.h.

veel hartel: gr. R.

A 21 Briefkaart, geen datum, op poststempel:

13

86. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker, Nieder-Ingelheim. Handschrift van Ritter.

Th.h1 - h5 32.)

Kb8 - c8 33.) d5 - d6

Th.h5 - d5

34.) Kg2 - f2 Stand heden:

1. Deze zet ‘Th8 - e8’ in hs. van M., blauw potlood.

2. Hs. van M., blauw potlood.

1. Doorgestreepte (en onleesbare) aantekening in hs. van M., blauw potlood.

2. Hs. van M., blauw potlood, dwars door de eronderstaande en lopende tekst van Ritter heen.

3. Van huis tot huis.

1. Deze zet in hs. van M., blauw potlood.

Wit: Kf2, Th.e1, Sf1, p: a2, b2, d6.

Zw: Kc8, Th.e8, h5; p: a7, b7, c5, e4, f4

Ja, hoe speel ik! 28 Juli gaf ik mij zelf op als ‘matig’. Ik heb weinig geschaakt en zag tot op heden nooit een schaakboek in. Ook in andere dingen dan schaken heb ik leiding en handleiding veronachtzaamd; het lezen Uwer ideeën (denk aan uw geestig:

‘verschoold’, ‘verdokterd’) heeft dat gedaan. Zeker ben ik hierin verder gegaan dan Uw bedoeling is geweest. Ik denk aan Uw brief van Aug

; en Uw wederom zoo geestig ‘Salamanka’ uit vrije studie.

O, Ik wilde zoo gaarne een paar dagen met U spreken!

Thans dit: Zeg mij hoe ik speel.- Zeg mij ook of ik mij zelf in bovenstaande levensopvatting heb te herzien. U.S.R. -

A 22 Briefkaart, geen datum, op poststempel:

16

86. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder Ingelheim. Handschrift van Ritter.

T.h5 - d5 34.)

K.c8 - d7

35.) Kf2 - e2

Te gelijk hiermede, verzend ik aan Uw adres, voor Dr. A.P. v. Mansvelt, een brief.

- U.S.R.

A 23 Briefkaart, geen datum, poststempel onleesbaar. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder Ingelheim. Handschrift van Ritter

Kc8 - d7

35.)

e4 - e3 (?) 36.) Sf1 - d2

37.) Sd2 - f3

A 24 Briefkaart, op poststempel: U[..]

26

'86. Geadresseerd aan: Herrn E.

Douwes Dekker Nieder Ingelheim. Handschrift van Ritter.

Hooggeachte Heer! De zetten die mijn koning ten verderve zullen voeren kan

2. Onbekend is welke brief wordt bedoeld.

3. Mogelijk wordt hier verwezen naar schaakvarianten; niet duidelijk is welke hier worden bedoeld.

1. Hs. van M., blauw potlood.

2. Niet duidelijk is welke brief hier wordt bedoeld.

1. Al deze zetten t/m einde notatie zijn met blauw potlood onderstreept.

1. Utrecht.

ik zelf nu verder opschrijven. Daarom geef ik de partij gewonnen. Nu is Uw kleur immers wit? En wacht ik verder tijding van U. - - Ik liet U zoo lang wachten, omdat ik de gansche week bezig was aan een brief aan U. Nu ik hem niet kan afkrijgen, schrijf ik maar deze kaart. Aan Dr v M overhandig ik Uw schrijven.- Zonderling dat ik eveneens zooveel moeite met schrijven heb. En altijd had. Maat houden is moeilijk.- En duidelijk zijn op papier is ook zéér moeilijk.- Veel groeten van mijn vrouw aan U allen. Hoe gaat 't? Ons goed. Ik verkouden. Daar is veel stoffelijke en zedelijke armoede. Zeer druk.- Hoe weinig werkt ook de beste onzer uit! U.S.R.

1.) e2 - e4

2. Lf1 - c4

A 25 Briefkaart, op poststempel:

8.

. '86. Geadresseerd aan: Herrn E.

Douwes Dekker Nieder Ingelheim. Handschrift van Ritter.

Hooggeachte heer! 'k Schaam mij U zoo lang te hebben laten wachten op antwoord, en dat terwijl Ge mij steeds zoo vriendelijk schrijft.- Geloof me - wanneer ik U zeg dat ik zelfs voor een briefkaart geen tijd had. Nu ga ik niet naar bed, zonder althans dit schrijven. Een zet volgt nu spoedig.

o Zoo gaarne wilde ik, al was het maar twee dagen bij U zijn. Ik kan niet anders komen dan in de week tusschen 2 en 9 Januari - of in de week tusschen 10 en 17 April.- Komst in Januari hangt af van - natuurlijk in de 1

plaats van U en Mevr

- maar ook van mijn gezondh. Reis in den winter is gevaarlijk voor iemand als ik. In de laatste dagen spookt mijn keel weer. Wil weder medewerken dan zou ik gaarne Dinsdag 4 Januari, ten uwent zijn.- Volgt spoedig meer. Van huis tot huis veel vriendelijks. R.

A 26 Briefkaart, geen datum, op poststempel:

9

86. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker, Nieder-Ingelheim. Handschrift van Ritter

e7 - e5 1. e2 - e4

Sg8 - f6 2. Lf1 - c4

3. d2 - d4

Het stormt hier eenige dagen op een verschrikkelijke manier, zoodat we geen van allen kunnen slapen. - Hoe is 't nu toch aan den Rijn? - Met belangstelling volg ik 't proces D.N.

Men moest hem nu maar vrij laten en hij moest nu maar zijn rust houden.- Gelooft ge dat er iets wordt tot stand gebracht door redeneeren? Men verzoent er geen vijand meê; men wint er geen brood meê. Over dit

2. Deze beide zetten in hs. van M., blauw potlood.

1. Hs. van M., blauw potlood.

2. D.N.: Ferdinand Domela Nieuwenhuis (1846-1919), pionier van het socialisme, stichter van het bladRecht voor Allen, later sociaal-anarchist. Het proces betrof een aanklacht wegens majesteitsschennis naar aanleiding van een artikel inRecht voor Allen.

en meer - later.- Heden nacht, na het schrijven der briefkaart heb ik nog een keer rust gezocht in de Mill. Studiën. Duizendm. dank voor dat heerlijke boek!-U.S.R. - A 27 Briefkaart, geen datum, op poststempel:

11

86. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder Ingelheim. Handschrift van Ritter.

Lf8 - d6 3.) d2 - d4...

4.) f2 - f4

Zondag

Gisteren geweest bij Dr Termaten

te Amsterdam. Hij constateert m'n kwaal (ontsteking tusschen de stembanden) genezen; maar nu zijn m'n stembanden zelf aangedaan.- Ware m'n lich.

van ijzer! Ik voel Titans-kracht in me.... maar dat lich.

!

‘Om iemand van redeneering te begrijpen moet men van goeden wille zijn.’

Dit idee van U is maar al te waar. Uit het hart ontspringen alle dingen.- Wat dán helpt?

't Duizelt mij. Ik weet geen ander antwoord dan: liefde. Maar... dit pessimisme zij mij vergeven; doch ik kan er niets aan doen-... maar: ik geloof dat de mensch om door liefde te kunnen worden gewonnen, reeds een hooger standpunt moet hebben bereikt, dan gemiddeld bereikt is. o, Over zoo veel zou ik met U willen spreken!- Geloof mij, met aanhankelijke vereering. U.S.R.

A 28 Briefkaart, geen datum, op poststempel:

14

86. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker, Nieder-Ingelheim. Handschrift van Ritter.

Sf6 n e4 4.) f2 - f4

5.) Sg1-f3

O, Voor bitterheid is zoo veel reden.- Elken dag, letterlijk elken dag dat ik ouder word, ervaar ik de waarh. van wat ge hebt geschreven. Meer: ge zijt te zacht nog geweest. De handen dan slap laten hangen? Zou 't niet wezen: ich musz nun

1. Zet ‘4.) f2 - f4’ t/m ‘Zondag’ in hs. van M., blauw potlood, dwars door tekst van Ritter heen.

2. Dr Termaten: geen informatie gevonden.

3. Dit is niet in deIdeeën aangetroffen.

1. Hs. van M., blauw potlood, dwars door tekst van Ritter heen.

einmal singen? - Evenwel: iets anders schemert mij reeds lang voor den geest.- Moesten zij die iets goeds willen (deze zijn niet talrijk) zich eigenlijk maar liever nooit uiten dan tot geestverwanten! Maken wij allen ons niet schuldig aan 't verzuimen van de les: paarlen en zwijnen?

- Och! Die deze les gaf, is de eerste geweest die haar verzuimde.- Maar wát heeft het hem gebaat? Hoeveel Christendom (ik bedoel van de ware soort; Christen-zijn = goed zijn betoogde ik gisteren) is er thans, na 1886 jaar?- Den plaats in Uw Ideeën over kinderver[...]

kende ik.- U.S.R.

A 29 Briefkaart, geen datum, op poststempel:

17

86. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder Ingelheim. Handschrift van Ritter.

e5 n d4 5.) Sg1 - f3

R.

6.) Dd1 n d.4

A 30 Briefkaart, geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder Ingelheim.

Handschrift van Ritter.

0 - 0 6.) Dd1 n d4

7.) Dd4 n Se4

Zal aan v.M. de boodsch. doen.- Keel niet slimmer.- Neem nog altijd spreekles.

't Is moeilijk anders te leeren spreken, dan men jaren gedaan heeft.- Heb Register op Ideeën

ontvangen. Werkelijke voorziening in lang gevoelde behoefte.- Schrijf U begin volgende week of ik 4 Januari kom.- Ontvang van huis tot huis vele hart.gr.

U.S.R.

U, 21.

. '86.

A 31 Briefkaart, geen datum, op poststempel:

4

87. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder Ingelheim. Handschrift van Ritter.

Tf8 - e8 7.) Dd4 n Se4

2. Matth. 7 vers 6.

3. Deel van het woord door slechte staat van het papier onleesbaar.

1. Hs. van M., blauw potlood.

1. Hs. van M., blauw potlood, dwars door tekst van Ritter heen.

2. In hetNieuws van den Dag-bericht van 2 september 1886, genoemd in noot 3 bij A 5, werd ook het register aangekondigd.

Ld6 n Se5 8.) Sf3 - e5

d7 - d6 9.) f4 n Le5

10.) 0 - 0

Sedert 1 Januari houd ik mijn kamer. Ben dood-verkouden.- Drukten, voor mij aan de laatste week des jaars verbonden, maakten dat ik niet eerder een zet zond.

Hoe gaat 't U met dit weêr? Waarom is ons lichaam niet van staal?- Hartelijke g r v h t h .- U.S. R.

Deze keer speel ik meer dan slecht.-

A 32 Briefkaart, geen datum, op poststempel:

9

87. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker, Nieder-Ingelheim. Handschrift van Ritter.

Lc8 - e6 10.) 0-0...

11.) Sb1 - c3

Hoop spoedig betere berichten van u te ontvangen[...].

Ik heb 't benauwd van 't hoesten. - Hoe is 't weer te N.Ing

wel? - Gansch Europa ligt onder de sneeuw. - - Had deze week twee treffende sterfgevallen van lieve leerlingen. - Brief ontvangen van Scheuer

waarover spoedig meer. Hart gr aan Mevr

en Wouter van mijne vr en van t.t. R.

A 33 Briefkaart, geen datum, op poststempel:

12

87. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker, Nieder-Ingelheim. Handschrift van Ritter.

c7 - c6 11.) Sb1 - c3...

12) Lc4 n Le6

R.

'k Lees daar 't slot, 't treurig slot der zaak D.N.

- Wat is bereikt?- 'k Meen: niets, dan negatiefs.- Toch doet 't me leed voor hém.- Tenzij hij er schik in hebbe - en dan doet 't me ook leed, dat iemand in zoo iets schik heeft.- Heb ik 't mis, als ik beweer, dat hij in den diepsten grond - geen ernstig man is?

1. Hs. van M., blauw potlood, dwars door tekst van Ritter heen.

1. Hs. van M., blauw potlood, dwars door tekst van Ritter heen.

2. ‘ontvangen’ is boven een doorgestreept en onleesbaar woord geschreven.

3. Scheuer: Willem Scheuer. (VW XXIV: 228)

1. Hs. van M., blauw potlood, dwars door tekst van Ritter heen.

2. Domela Nieuwenhuis telegrafeerde op 10 januari 1887 aan Multatuli: ‘Veroordeeld’

A 34 Briefkaart, geen datum, op poststempel:

17

87. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder Ingelheim. Handschrift van Ritter.

Te8 n Le6 R.

12.) Lc4 n Le6...

13) Lc1 - f4

A 35 Briefkaart, geen datum, op poststempel:

27

87. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder-Ingelheim. Handschrift van Ritter.

Dd8 - b6+

13.) Lc1 - f4

Ritter.

14) Kg1 -h1

A 36 Briefkaart, geen datum, op poststempel:

2

87. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker, Nieder-Ingelheim. Handschrift van Ritter.

Sb8-d7 14 Kg1-h1...

Brief volgt.- Van harte spoedige beterschap.

- Veel g r v h t h . R.

15) De4 - f3

Zürcher

Multatuli en Zürcher speelden meerdere partijen tegelijk die ze nummerden met A, B, C en D. Kennelijk klaagde Multatuli bij tijd en wijle over Zürchers slordigheid.

Deze geeft regelmatig toe dat het hem ook teveel is. Soms gebruiken ze losse afgescheurde velletjes, waarop afwisselend door Zürcher en Multatuli de complete partij is weergegeven, waarschijnlijk om misverstanden te voorkomen.

B 1 Kartonnetje. Handschrift van Zürcher.

1. Hs. van M., blauw potlood.

1. Hs. van M., blauw potlood; tevens enkele doorgestreepte en onleesbare opmerkingen, ook blauw potlood.

1. In Mimi's brieven die in de periode eind januari - medio februari 1887 werden verstuurd (VW XXIV: 41-66) is Multatuli's wankele gezondheid het belangrijkste onderwerp.

2. Hs. van M., blauw potlood.

Zürcher wit B

1) e2 - e4 - e7 - e5 2) Sg1 - g3 - Sb8 - c6 dinsdag

18 mei meege[...]

B

B 2 Briefje. Handschrift van Zürcher.

B 3

zet

F1 - c4 b8 - c6

Sb8 - c6

2)

Lf8 - c5 3) Lf1 - c4

Saturdag 29 mei

B 3 Briefkaart, op poststempel:

[...]

86. Geadresseerd aan: Herrn E.

Douwes Dekker (Multatuli) Nieder-Ingelheim. Handschrift van Zürcher.

B

4) d2 - d3 3) Lf8 - c5

h7 - h6

4) d2 - d3- -

maandagochtend 31/5 '86 woensdag 2 Juni

B 4 Briefkaart, op poststempel:

3

86. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder-Ingelheim (bei Bingen). Handschrift van Zürcher.

B

h7 - h6 4)...

1. Deel van het woord is onleesbaar.

2. Hs. van M., blauw potlood.

1. Vanaf hier t/m eind notatie in hs. van M., blauw potlood.

1. Datum poststempel onleesbaar.

2. Beide zetten 3) en 4) in deze regel met blauw potlood omcirkeld.

3. Deze zet in hs. van M., blauw potlood.

4. Hs. van M., blauw potlood.

5) Lc5 n Le3

5) Lc1 - e3

6 Sg8 - f6

? 6) f2 n Le3

Donderdagmiddag 3 Juni Zondag

B 5 Briefkaart, op poststempel:

8

86. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder-Ingelheim (bei Bingen). Handschrift van Zürcher.

B

Sg8 - f6 6)

7) [...]

d7 - d5

e1 rok. met h1

Sf6 n d5

? 8) e4 n d5

? 9) [...]

Dinsdagochtend 8/6 '86

Dn L d5

? 9) Lc4 n Sd5 Donderdag

B 6 Briefkaart. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder-Ingelheim (bei Bingen). Handschrift van Zürcher.

d7 - d5 B7)

Sf6 n d5 8) e4 n d5

Dd8 n d5 9) Lc4 n d5

Lc8 - [...] e6

10) Sf3 - d2

Zaterdagochtend 12/6 '86 vrijdag

1 e2 - e4... e7 - e5 2 Sg1 - f3... Sb8 - c6 3 Lf1 - c 4... Lf8 - c5

1. Vanaf deze zet t/m zet ‘Sg8 - f6’ in hs. van M., blauw potlood. ‘Sg8 - f6’ is onder een doorgestreepte ‘f1 - f5’ geschreven.

2. Hs. van M., blauw potlood.

1. Hier stond oorspronkelijk ‘h2 - h1’; deze zet is doorgestreept.

2. Hs. van M., blauw potlood; deze zet is geschreven door een andere heen; oorspronkelijk stond er ‘d2 - d4’.

3. Hier stond oorspronkelijk ‘S f6 n L d5’; deze zet is doorgestreept.

4. Deze zet t/m einde notatie in hs. van M., blauw potlood.

1. Hs. van M., blauw potlood. Oorspronkelijk stond er vóór ‘e6’ ‘b4’, later doorgestreept.

2. Hs. van M., blauw potlood. Oorspronkelijk stond er ‘maandag’, dat is doorgestreept en vervangen door ‘vrijdag’.

4 d2 - d3... h7 - h6 5 Lc1 - e3... Lc5 n e3 6 f2 n e3... Sg8 - f6 7 0 - 0... d7 - d5 8 e4 n d5... Sf6 n d5 9 Lc4 n d5... Dd8 n d5 10 Sf3 - d2... Lc8 - [...] e6

B 7 Briefkaart. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder-Ingelheim.

Handschrift van Zürcher.

moet zijn Lc8 - c6

B

[...]

10) - [...]

Heb ik slecht genoteerd? Uw zet is op mijn bord eene onmogelijkheid.

Woensdag 16/6 '86 Vrijdag

B 8 Briefkaart. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder-Ingelheim (bei Bingen). Handschrift van Zürcher.

B

Lc8 - c6 10)

0-0

11) Dd1 - f3

Zondagochtend 20/6 '86 maandag

3. De zet ‘Lc8 - e6’ in hs. van M., blauw potlood. Oorspronkelijk stond er vóór ‘e6’ ‘b4’, later doorgestreept. Zie noot 1.

1. ‘moet zijn Lc8 - c6’ in hs. van M., blauw potlood.

2. De zet die hier stond, ‘Lc8 - b4’, is met blauw potlood doorgestreept.

3. Hier stond ‘11)’, later doorgestreept, blauw potlood.

4. Hs. van M., blauw potlood.

1. Hs. van M., blauw potlood.

2. Idem.

B 9 Briefkaartstrookje. Handschrift van Zürcher.

maandag

B

0-0 11)....

Dd5 - d7

12) Sb1 - c3

B 10 Briefje. Handschrift van Zürcher.

B

Dd5 - d7 12)

b7 - b6

13) Sd2 - e4 woensdag

Heden geen briefkaart in huis, dus maar op deze wijze.

Hier is 't nog steeds allerschoonst weer.

Dinsdagochtend 29/6 '86

B 11 Briefkaart. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder-Ingelheim (bei Bingen). Handschrift van Zürcher.

B

b7 - b6 13)

f7 - f5

14) Df3 - g3

Vrijdagochtend 1/7 '86 Zondag

B 12 Briefkaart waarvan onderzijde afgeknipt, geen datum, op poststempel:

AMSTERDAM

7

86. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker, Nieder-Ingelheim.

Handschrift van Zürcher.

Uw vraag in zake de Rijks insp. der spoorwegen etc

heb ik Jan Baarslag

ter beantwoording gegeven. Ik heb me maandagochtend danig het hoofd bezeerd aan een spijker. Ik moet in 't ijs liggen etc. Zie daar de reden waarom ik geen schaakzet stuurde. Nu gaat het weer.

1. Hs. van M., blauw potlood.

2. Zet ‘Dd5 - d7’ in hs. van M., blauw potlood.

1. Deze zet ‘b7 - b6’ in hs. van M., blauw potlood.

2. Hs. van M., blauw potlood.

1. Deze zet ‘f7 - f5’ in hs. van M., blauw potlood.

2. Hs. van M., blauw potlood.

1. Niet duidelijk is wat hier bedoeld wordt.

2. Jan Baarslag: J.B. Baarslag, redacteur van hetNieuws van den Dag, aangetrouwde familie van Zürcher, (VW XXIII.'627) Over welke vraag het gaat is niet duidelijk.

Ik zal D tot morgen bewaren... Ik heb er niets tegen eerst tegen den herfst te komen.

Houd s.v.p. geen rekening met mij als ge over de ontvangst der gasten denkt. Ik kom het liefst als de drukte afgeloopen is.- Dat ik als kunstcriticus in het buitenland zeer bekend ben, bleek mij uit tallooze brieven die de zending begeleidden van vele uitstekende buitenlanders voor de door mij te organiseeren tentoonstelling etc Zimmerman.

Deze wordt den 15 Juli geopend.

B

f7 - f5 14)....

d2?

f5 - f4

er staat een paard op d2 en op c3

15) Se4 - c3

B13 Briefkaart. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder-Ingelheim.

Handschrift van Zürcher.

B

f5 - f4 15) Se4 - d2

Sc6 - b4

16) Dg3 - e1

Dinsdagochtend 13/7 '86

Het accidentje aan mijn hoofd heeft me een paar dagen onwel gemaakt: vandaar mijn talmen. Nu ben ik geheel hersteld en heb het weer als vroeger zeer druk met die tentoonstelling, welke a.s. zaterdag opent.

Ik zend u D en B.- Als gij nu morgen (woensdag) alleen D stuurt en ik overmorgen (donderdag) C dan zijn we weer in 't reine. Hebt ge 't gezien, Frank

is nu in Bonn hoogleeraar in 't nederduitsch èn nederlandsch? Wat is dat nederduitsch?

Donderdag

3. Zimmerman: geen informatie gevonden.

4. Hs. van M., blauw potlood.

5. Vanaf ‘f5 - f4’ t/m einde notatie in hs. van M., blauw potlood.

1. Deze zet ‘Sc6 - b4’ in hs. van M., blauw potlood.

2. Frank: Johannes Franck (1854-1914). Hij studeerde geschiedenis, Germaanse en Romaanse filologie in Munster en Straatsburg, Nederlands in Leiden en werd in april 1886 benoemd tot buitengewoon hoogleraar taal- en letterkunde van het Nederlands en Nederduits in Bonn.

3. ‘Donderdag’ in hs. van M., blauw potlood, dwars door tekst van Zürcher heengeschreven.

B14 Briefkaart. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder-Ingelheim.

Handschrift van Zürcher.

B

Sc6 - b4 16)....

Le6 n a2

17) Ta1 - c1

Zaterdagochtend 17/7 '86 Zondag

B15 Briefkaart. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder-Ingelheim.

Handschrift van Zürcher.

B

Le6 n a2 17)....

Dd7 - c6

18) b2 - b3

Woensdagochtend 21/7 '86 Donderdag

B16 Briefkaart. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder-Ingelheim.

Handschrift van Zürcher.

B

Dd7 - c6 18)....

Tf8 - f5

19) Sd2 - c4

Zaterdagochtend 24/7 '86 Zondag

Uwe briefkaarten komen tegenwoordig veel later dan vroeger: ± 2 uur voor de beantwoording. Dat kan toch aan uwe verzending niet liggen?

Mijn expositie is uitstekend geslaagd. Zóó'n liefdadigheids-tentoonstelling is hier nog nooit geweest.- Mijn hondje is weer ziek. Voortdurend toevallen! (Paap

is gezakt: hij moet na de vacantie weerkomen.)

1. De zet ‘Le6 n a2’ in hs. van M., blauw potlood.

2. Idem.

1. Deze zet ‘Dd7 - c6’ in hs. van M., blauw potlood.

2. Hs. van M., blauw potlood.

1. Deze zet ‘Tf8 - f5’ in hs. van M., blauw potlood.

2. Hs. van M., blauw potlood.

3. Paap: Willem Paap (1856-1923), letterkundige en jurist, medeoprichter vanDe Nieuwe Gids in 1885 en vriend van Multatuli.

B17 Briefkaart. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder-Ingelheim.

Handschrift van Zürcher.

B

Tf8 - f5 19)....

a7 - a5

20) Sc3 - [...]

e5

e4?

Maandagochtend 2/8 ['86]

dinsdag

B18 Briefkaart. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder-Ingelheim.

Handschrift van Zürcher.

B

a7 - a5 20)....

Ta8 - f8

21) De1 - c3

Donderdagochtend 5/8

P.

gelooft wel, dat men hem ‘gezocht’ heeft doch is natuurlijk verstandig genoeg om te zeggen en in te zien dat het zijne fout is, dat men hem ‘gevonden’ heeft. Hij had maar moeten zorgen, dat hem zoeken niets gebaat had.

B 19 Briefkaart, op poststempel:

27

86. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes-Dekker, Nieder-Ingelheim (bei Bingen). Handschrift van Zürcher.

B

Ta8 - f8 21 -

Dc6 - e8

22 Dc3 - b2

Natuurlijk onzin C en D voorttezetten; die zijn, als A gemeen verloren.- Ik zal zien bij B beter optepassen... Ik heb nu ten minste één partij, die ik kan laten staan en bekijken.

Zaterdag ben ik uit Gent teruggekomen, en schrijf u hedenavond over een en ander.

2. Hs. van M., blauw potlood.

1. Vóór ‘e5’ is ‘b5’ geschreven, maar doorgestreept.

3. Idem.

4. Idem; onder ‘dinsdag’ is het woord ‘maandag’ geschreven, later doorgestreept.

1. Deze zet ‘Ta8 - f8’ in hs. van M., blauw potlood.

2. P.: Paap.

1. Deze zet ‘Dc6-e8’ in hs. van M., blauw potlood.

Een ets is - als zij goed is - met een penteekening gelijk testellen: deze is echter een unicum; van een ets kan men, na ze een maal gemaakt te hebben, door afdrukken een paar honderdtallen verkrijgen.

Ik zit nu artikels te schrijven.- Practisch! - Frits

hangt uitstekend in Gent. Vrijdag 24/8 '86.

B 20 Briefkaart. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder-Ingelheim (bei Bingen). Handschrift van Zürcher.

Dc6 - e8 22)

e5 n d4

23) d3 - d4

Maandagochtend 30/8 '86 Woensdag

B 21 Briefkaart, op poststempel:

3

86. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes-Dekker, Nieder-Ingelheim (bei Bingen). Handschrift van Zürcher.

e5 n d4 23) -

d4 n e3

24) Sc4 - d2

Vrijdagochtend 3/9 '86

Is het bericht van een tweede deel der Minnebrieven, onlangs in het Nieuws

gelezen, waar?

Saturdag

B 22 Briefkaart, geen datum, op poststempel:

6

[...]

.Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes-Dekker, Nieder-Ingelheim (bei Bingen). Handschrift van Zürcher.

d4 n e3 24)

f5 - e5

25) Tc1 - e1

2. Frits: Frederik W. Zürcher (1835-1894), oom van Jan, eveneens kunstschilder.

1. Deze zet ‘e5 n d4’ in hs. van M., blauw potlood.

2. Hs. van M., blauw potlood.

2. Hs. van M., blauw potlood.

1. Dezelfde zet ‘SC4 - d2’ is eerder geschreven, maar doorgestreept.

3. Zie A 5, noot 3.

4. Hs. van M., blauw potlood.

1. Deel poststempel onleesbaar.

3. Deze zet ‘f5 - e5’ in hs. van M., blauw potlood.

2. Met potlood genoteerd.

Heden zal ik de Gentes

verzenden.- Ik ben zeer blij dat het krantenbericht waar is: zonder uwe eigen verzekering kon ik het niet gelooven.-

Heden beginnen mijn lessen weer aan het conservatorium.- Nu zal - als Gij 't voor 't minst veroorlooft - mijn bezoek wel weer [...]

met Kerstmis zijn.- Zooveel te beter voor mij: dan word ik weer ‘besch[...]’.

Dinsdag

B 23 Bruin kaartje. Handschrift van Zürcher.

na 25 Kg1

Db2 Te1 - f1 Sd2 - e4

[...]

b3, c2, g2, h2 Kg8 - De8

Tf8, e5 La2, Sb4

a5, b6, c7, e3, f4 g7, h6

na: 25 Tc1 - e1. Tf5 - e5

B 24 Briefkaart. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder-Ingelheim. Op poststempel: 9

86. Handschrift van Zürcher.

Tf5 - e5 25)....

26) Te5 n SC4

26) Db2 - c1 Donderdagochtend

(? De8 n Se4

27) Sd2 n Te4

4. Niet geïdentificeerd.

5. Vóór ‘met’ stond ‘tegen’, later doorgestreept.

6. Rest van het woord is onleesbaar door de slechte staat van het papier.

7. Hs. van M., blauw potlood.

1. Oorspronkelijk stond er ‘a b3’, de ‘a’ is doorgestreept.

2. Deze regel is op de achterzijde van het kaartje geschreven.

1. Hs. van M., blauw potlood.

3. Sluithaakje ontbreekt.

2. Idem, t/m einde notatie.

B 25 Briefkaart. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder-Ingelheim. Op poststempel: 12

86. Handschrift van Zürcher.

Te5 n Se4 26)

De8 n Se4 27) Sd2 n Te4

Sc3 - d5

28) Te8 - e7

Zondagochtend 12/9 '86

? 28. Te1 - e2

B 26 Briefkaart. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker Nieder-Ingelheim.

Op poststempel: 10

86. Handschrift van Zürcher.

Sc3 - d5 [dit moet zeker zijn Sb4 - d5]

28)

f4 - f3

29) D[...]

1 - b2 Donderdagochtend

Tf8 n f3 g2 n f3?

D n Tf3 Tf1 n Tf3?

---

Tf8 n f3 Tf1 n f3?

D n f3 g2 n Tf3

C 1 Briefkaart, op poststempel: A

86. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes Dekker (Multatuli) Nieder-Ingelheim (bei Bingen). Handschrift van Zürcher.

D

B8 - C6 3) d2 - d4

Dinsdagochtend 1 Juni '86

Sb8 - c6 D3....

4 h2 - h3 donderdag 3 Juni

1. Deze zet ‘Sc3 - d5’ in hs. van M., blauw potlood.

2. Onderaan de kaart in potlood bijgeschreven.

1. ‘[dit moet zeker zijn Sb4 - d5]’ in potlood achter de zet ‘Sb4 - d5’ gezet.

3. Hs. van M., blauw potlood.

2. Op deze plaats is de kaart geperforeerd.

4. Boven ‘Donderdagochtend’ is aanvankelijk ‘Woensdagmiddag’ geschreven, later doorgestreept.

5. Alle zetten vanaf ‘g2 n f3?’ t/m D n f3’ met blauw potlood, later doorgestreept.

1. De regels vanaf ‘D3’ t/m einde notatie in hs. van M., blauw potlood.

C 2 Briefje.

D

g8 - f6 2) f1 - c4

3) d2 - d4

maandag 31 mei

C 3 Briefje.

D wit D

1) e2 - e4... e7 - e5 2) Lf1 - c4 dinsdag 18 mei meege[...]

D

C 4 Briefkaart, op poststempel:

14

86. Geadresseerd aan: Herrn E. Douwes-Dekker. Nieder-Ingelheim (bei Bingen). Handschrift van Zürcher.

D.

Lf8 - d6 6) Sg1 - f3 -

1) e2 - e4... e7 - e5 2) Lf1 - c4... g8 - f6 3) d2 - d4... b8 - c6 7 0 - 0

4) h2 - h3... Sc6 n d4 5) c2 - c2... d4 - c6 6) Sg1 - f3... Lf8 - d6 7) 0 - 0.

Maandagochtend 14/6 '86

woensdag

1. De regels vanaf ‘3)’ t/m einde notatie in hs. van M., blauw potlood.

1. Rest van het woord is onleesbaar.

2. Hs. van M., blauw potlood.

1. De zet ‘7 0 - 0’ in hs. van M., blauw potlood.

2. Hs. van M., blauw potlood.