La Marca España
in verval?
Spaanse zelfbeelden en heterobeelden in de Spaanse pers ten tijde
van de economische crisis (2006-2013)
Bron: http://www.risasinmas.com/el-toro-de-osborne-en-crisis/
Joanne van Altena 5776767 Master Scriptie Begeleider: dr. Y. Rodríguez Pérez September 2013 Opleiding: Europese Studies Universiteit van Amsterdam
Inhoudsopgave
Inleiding ... 5
I Het imago van Spanje in Europa ... 8
1.1 De ontwikkeling van het heterobeeld van Spanje ... 8
1.2 De noord-zuidpolariteit ... 11
1.3 De zwarte legende ... 16
1.4 Het Romantische Spanje ... 20
1.5 Post- Romantische Spanje ... 23
II ‘La Marca España’ ... 25
2.1 Het auto-imago van de Spanjaarden ... 25
2.2 Het historische zelfbeeld ... 27
2.3 La Marca España: het zelfbeeld van de eenentwintigste eeuw ... 30
III Perceptie van ’t Spaanse zelfbeeld in 2006-2009 ... 34
3.1 Spaanse zelfbeeld in de kielzog van de zwarte legende ... 35
Reputatie komt niet overeen met realiteit ... 36
Geen waardering als exportland ... 37
Discrepantie tussen zelfbeeld en heterobeeld ... 37
3.2 Romantisch en zuidelijk Spanje ... 38
Anders ... 38
Romantiek ... 39
Zuidelijk ... 41
Los prusianos del sur ... 41
3.3 Constructie van een nieuw beeld van Spanje ... 42
Kwalitatief, technologisch, modern en serieus ... 44
IV Perceptie van ‘t Spaanse zelfbeeld in 2010-2011 ... 47
4.1 Negatief zelfbeeld ... 48
Daling Spaans imago ... 48
De zieke man van Europa ... 49
Cainismo ... 51
Nog meer wantrouwen ... 52
4.2 Romantisch Spanje ... 53
Passie en ‘genieten van het leven’ ... 54
Toros y toreros... 54
4.3 Noord vs. zuid ... 56 3
Zuid-Europa ... 56
PIGS…PIIGS? ... 57
Periferie van Europa? ... 58
Prusianos del sur of PIGS? ... 61
4.4 Bewuste constructie van het zelfbeeld ... 62
Serieus en bekwaam ... 62
Modern... 62
Bewuste zelfconstructie ... 63
V Perceptie van ’t Spaanse zelfbeeld in 2012 tot juni 2013 ... 65
5.1 Verkeerd begrepen ... 66
Discrepantie tussen zelfbeeld en heterobeeld ... 66
Spanje uit de mode ... 67
Nos miran mal: nog en keer de zwarte legende? ... 69
Toch positief? ... 74
Spanje en Latijns-Amerika één pot nat? ... 75
5.2 Spain is different ... 76
5.3 De breuk tussen Noord- en Zuid-Europa ... 78
Duitsland en Spanje: belichaming tussen noord en zuid ... 81
5.4 Bewuste zelf-constructie van het land... 83
Modern Spanje ... 85
Conclusies ... 88
De zwarte legende en las dos Españas ... 88
Romantic Spain ... 89
De noord-zuidpolariteit ... 90
La Marca España ... 92
Bibliografie ... 96
Inleiding
De eurocrisis heeft Europa in twee delen gesplitst. In het noorden gaat het niet goed, maar in het zuiden gaat het nog veel slechter. […] Noord en zuid. De scheiding is een bestanddeel van de Europese cultuurgeschiedenis. Het noorden protestants, het zuiden eerder katholiek. De kille Noordzee versus de weldadige Méditerranée. Germanen versus Romeinen. Götterdämmerung versus La dolce vita.1
Dit citaat uit een reportage uit het NRC van juli 2010 over een verdeeld Europa laat zien dat er in
Europa opnieuw een territoriaal conflict is ontstaan tussen de noordelijke en de zuidelijke landen. Deze polariteit is eeuwenoud en dankzij de Eurocrisis opnieuw opgerakeld. Het wantrouwen tussen noord en zuid is gegroeid en oude clichés lijken sterker dan ooit opnieuw boven tafel gehaald.
De economische crisis begon in 2007, met een dieptepunt in 2010 én heeft in 2013 nog steeds ernstige gevolgen voor Europa. In deze crisis is gebleken dat het wantrouwen tussen Europese landen groter wordt, wat de situatie niet ten goede komt. In de Spaanse krant el País wordt
aangegeven dat studies over de perceptie van Spanje in de wereld aantonen dat clichés gesmeed door de eeuwen heen nog steeds buitengewone krachtig zijn en een ongelooflijke weerstand bieden tegen veranderingen.2 Op deze manier zijn de huidige archetypen grotendeels het gevolg
van het mozaïek van clichés bedacht in het verleden, waarin de Spanjaarden nog steeds worden afgeschilderd als: “dogmáticos, intransigentes, violentos, arrogantes, perezosos, supersticiosos, apasionados, católicos intolerantes, ignorantes, auténticos e impulsivos.” Oftewel, een clichématig, negatief beeld dat nog steeds circuleert in de perceptie van anderen.
Het feit dat de Eurocrisis zorgt voor een negatieve beeldvorming van Spanje in Europa heeft mij er toe gezet een onderzoek te doen naar waar deze beeldvorming vandaan komt en hoe Spanje reageert op deze negatieve beeldvorming ten gevolge van de Eurocrisis. Dit zal dan ook de hoofdvraag van mijn onderzoek zijn:
Wat voor negatieve beeldvorming over Spanje wordt in Noord-Europa sinds de Eurocrisis gevormd en wat is de reactie van Spanje op deze negatieve beeldvorming van Noord-Europa aan de hand van kranten analyse in de periode 2006-2013?
1 NRChandelsblad, Noord tegen zuid; reportage verdeeld Europa, 10 juli 2010. Beschikbaar op:
http://archief.nrc.nl/index.php/2010/Juli/10/Overig/m10/Noord+tegen+zuid//check=Y
2 El País, El valor de la ‘marca’ España, 19 juni 2006. Beschikbaar op:
http://elpais.com/diario/2006/06/19/economia/1150668001_850215.html Eigen vertaling titel: de waarde van het ‘merk’ Spanje
Eigen vertaling: dogmatisch, compromisloos, gewelddadig, arrogant, lui, bijgelovig, gepassioneerd, katholiek, onverdraagzaam, onwetend, authentiek en impulsief
5
Het lijkt wel of de oude stereotypen vast geroest zitten in de Europese visies en dat Spanje er met geen mogelijkheid van afkomt. Waar komen deze oude beelden vandaan en hoe zijn deze beelden door de tijd heen gevormd? Dit zal de eerste vraag zijn die beantwoord wordt in hoofdstuk I van dit onderzoek: Het imago van Spanje in Europa. Dit imago van Spanje in Europa vormt het
hetero-imago van Spanje, namelijk hoe anderen Spanje zien. Echter, Spanjaarden hebben zelf ook een bepaalde perceptie over hun zelfbeeld. Het Spaanse besef dat het buitenland een bepaalde ‘negatieve’ visie heeft op Spanje blijkt ook een weerslag te hebben in hun eigen zelfbeeld. In hoofdstuk II: La Marca España zal ik stil staan bij de ontwikkeling van de Spaanse perceptie over
hun zelfbeeld. Ook met het oog op een internationale projectie van het Spaanse beeld in het buitenland. Deze twee hoofdstukken zullen de basis vormen voor mijn onderzoek naar de reactie van de Spaanse pers op de Europese kritiek als gevolg van de huidige financiële crisis. Deze kritiek is het gevolg van oude stereotypen, de noord-zuidpolariteit en de slechte reputatie van de Spanjaarden als gevolg van de Spaanse zwarte legende. Dit zijn belangrijke elementen die naar voren zullen komen in het eerste deel van dit onderzoek.
Het tweede deel van dit onderzoek zal bestaan uit de analyse in drie verschillende periodes van een corpus krantenartikelen uit de Spaanse kranten el País, el Mundo en in mindere mate el ABC.
De keuze is op deze drie kranten gevallen, omdat het de drie meest gelezen kranten van Spanje zijn. el País heeft een centrum-links en progressieve achtergrond, terwijl el Mundo en el ABC
voornamelijk rechts progressief zijn. el ABC wordt alleen gebruikt in de derde fase en heeft
slechts een verdiepend doel om de conservatieve visie te versterken. De artikelen zijn gevonden onder de zoektermen crisis, imagen, España, estereotipos, sur y norte en Pigs in de databases van el Mundo, el País, el ABC en LexisNexis. De periodes zijn onderverdeeld in 2006-2009, 2010-2011 en
2012-2013. Hoofdstuk III zal de periode 2006-2009 beslaan, omdat in deze periode de crisis voor het eerst invloed heeft op Spanje. Dit laat in vergelijking met de volgende twee periodes het verschil in de perceptie van het Spaanse zelfbeeld goed zien. Hoofdstuk IV beslaat de periode van 2010-2011, in dit tijdbestek is de crisis op zijn hoogtepunt. De Spaanse regering wisselt van macht en de protesten van el movimiento 15-M de los indignados3 als reactie op de economische
situatie breken uit in heel Spanje en verspreiden zich over Europa. Het is een veelbewogen
periode waarin het beeld van Spanje steeds negatiever in de internationale pers lijkt te komen. In dit hoofdstuk worden artikelen uit el País en el Mundo geanalyseerd op de perceptie van het
Spaanse zelfbeeld en op welke manier zij juist wel of niet op de negatieve berichten antwoord geven. Hoofdstuk V zal de laatste en meest recente fase bevatten namelijk 2012 tot en met juni 2013. De hoop dat de crisis voorbij zou zijn is vervlogen en de werkloosheid is van acht procent
3 De beweging 15-M van de verontwaardigden
6
in 2007 opgelopen tot 27,16 procent in 2013.4 De vraag of deze oplopende werkloosheid en
verslechterende economie een verandering in het Spaanse zelfbeeld teweeg brengt zal aan de hand van krantenartikelen uit el País, el Mundo en el ABC beantwoord worden. Eén ding staat vast;
de internationale pers publiceert steeds negatievere beelden over Spanje.
Ten slotte, zal de conclusie worden gegeven. Een vergelijking tussen de verschillende periodes zal duidelijk maken of de perceptie op het Spaanse zelfbeeld verandert tijdens de ontwikkeling van de crisis. Worden oude ‘vastgeroeste’ stereotypen hergebruikt? Wordt het beeld van Spanje in het buitenland negatiever? Komt deze verandering eigenlijk wel overeen met de werkelijkheid en wordt het Spaanse zelfbeeld steeds pessimistischer door de steeds langer durende crisis? Dit zijn vragen die ik hoop te kunnen beantwoorden aan de hand van de analyses.
Kortom, in deze scriptie wordt onderzocht hoe het Spaanse hetero- en auto- imago zich heeft ontwikkeld door de eeuwen heen. Op basis hiervan wordt onderzocht hoe de Spaanse zelfbeelden en heterobeelden zich vormen in de Spaanse pers ten tijde van de economische crisis (2006-2013). Dit zal onderverdeeld worden in vier thema’s: de zwarte legende en las dos Españas,
het Romantische beeld van Spanje, de noord-zuidpolariteit en la Marca España. Vier thema’s die
de basis vormen van het beeld van Spanje in Europa. De zwarte legende is ontstaan in de zestiende eeuw en heeft vooral negatieve beelden gevormd over Spanje. Het beeld van las dos Españas, het gespleten Spanje komt vooral naar voren tijdens de Spaanse Burgeroorlog en vormt
een belangrijke factor is zowel het Spaanse hetero-, als zelfbeeld. Het Romantische beeld is ontstaan toen de macht van Spanje afnam en heeft gezorgd voor een positiever beeld van Spanje. De noord-zuidpolariteit is de eeuwenoude scheiding tussen de noordelijke (koude) en zuidelijke (warme) volkeren van Europa. Ten slotte, la Marca España is de uiting van het bewuste besef van
de Spanjaarden dat er iets mis is met het Spaanse beeld in het buitenland en dat zij graag een nieuw ‘modern’ beeld naar buiten willen uitstralen.
4 RTVE, Paro en España, 25 april 2013. Beschikbaar op:
http://www.rtve.es/noticias/20130425/paro-llega-6202700-personas-tasa-2716-primer-trimestre-2013/649182.shtml Eigen vertaling titel: werkloosheid in Spanje
7
I Het imago van Spanje in Europa
Om het beeld van een land te reconstrueren, is zowel het eigen zelfbeeld als het beeld dat anderen (niet Spanjaarden) hebben nodig, dit wordt in de imagologie ook wel het autobeeld en het
heterobeeld genoemd.5 Beide zijn losstaande beelden met een andere ontwikkeling. In dit
hoofdstuk wordt de ontwikkeling van het heterobeeld weergegeven, omdat dit laat zien waar de beelden over Spanje vandaan komen. In de eerste paragraaf zal worden uitgelegd hoe de ontwikkeling van het heterobeeld van Spanje vanaf de zestiende eeuw tot aan de twintigste eeuw heeft plaatsgevonden en welke factoren invloed kunnen hebben op de vorming van beelden. Daarnaast is de perceptie van Spanje, door anderen, een combinatie van tradities. Een van die tradities is de noord-zuidpolariteit, een beeld dat over de hele wereld bestaat, maar ook specifiek in Europa circuleert. Hierover meer in paragraaf 1.2. Vervolgens zal ik in de daarop volgende paragrafen een interpretatie geven van de Spaanse beeldvorming aan de hand van drie fases: Zo wordt in paragraaf 1.3 de zwarte legende uitgelegd, in paragraaf 1.4 het daaropvolgende Romantische beeld van Spanje en in paragraaf 1.5 de vorming van het post- Romantische beeld van Spanje. In dit post- Romantische beeld ontstaat onder andere het beeld van een gespleten Spanje: las dos Españas. Een beeld dat in principe als zelfbeeld is ontstaan aan het eind van de
negentiende eeuw, door de Burgeroorlog in 1936-39 tot uitdrukking komt en wordt voortgezet gedurende het Franco-regime. Uiteindelijk zal blijken dat dit zelfbeeld wordt overgenomen als heterobeeld. Deze paragrafen samen zullen de heterobeelden van Spanje goed weergeven.
1.1 De ontwikkeling van het heterobeeld van Spanje
De wortels van de actuele Spaanse bankencrisis liggen in het anti-economische denken dat sinds de Reconquista en de ontdekking van Amerika de economische ontwikkeling in de weg zit. Het lidmaatschap van de EU in 1986 heeft niets aan deze houding veranderd.6
Een ‘kort door de bocht’ citaat uit de Duitse krant Suddeutsche Zeitung over de Spaanse
beeldvorming tijdens de economische crisis in 2012. Het heterobeeld van Spanje bestaat uit verschillende elementen waarbij verschillende factoren bepalend zijn geweest voor de vorming van het Spaanse heterobeeld. In dit geval wordt de Reconquista als een factor gegeven voor het
anti-economische denken van de Spanjaarden. Hieruit blijkt dat het een beeld betreft dat meer dan 500 jaar geleden gevormd is en nu wordt hergebruikt. Het beeld is tijdens de Reconquista
ontstaan, omdat toen de Moren en de Joden werden verdreven uit Spanje. Deze beide groepen hielden zich bezig met ambachten en de handel, terwijl de christelijke hidalgo, een persoon van
5 Manfred Beller & Joep Leerssen (eds.), Imagology: the cultural construction and literary representation of national characters,
Amsterdam: Rodopi Publishers 2007
6 Sebastiaan Schoepp, ‘500 jaar crisis’ in Presseurop (1 juni 2012).
http://www.presseurop.eu/nl/content/article/2100861-500-jaar-crisis, geraadpleegd op 1 maart 2013. Vertaling reconquista: herovering
8
Spaanse adel, de arbeid juist schuwde op grond van erecodes.7 Hieruit kan men concluderen dat
het anti-economisch denken toen al in het karakter van de Spanjaard zat. Het is een stereotypering die door de jaren heen is gevormd en veranderd. Het imago van een volk of nationaliteit is verschillend door de eeuwen heen, in diverse landen en bevat ook vaak sterk tegenstrijdige karaktertrekken. Hoewel er veel veranderd aan stereotypen zijn er wel constante elementen. Deze verschuivingen en constanten in de beeldvorming zijn gerelateerd aan de historische omstandigheden waarin teksten tot stand zijn gekomen. Rivaliteit tussen landen leidt tot negatieve beeldvorming, maar de kwestie van machtsverhoudingen bepaalt ook in welke mate een beeld wordt gevormd. Is een land heel machtig, dan ontstaat er een negatief imago, maar is een land juist zwak, dan is er meestal een positiever en Romantischer beeld in omloop. Een goed voorbeeld hiervan zijn de veranderingen in het Duitse heterobeeld: Duitsers golden in de zeventiende eeuw als dom en simpel aangezien het toen een zwakke staat was, in de vroege negentiende eeuw als intellectueel en artistiek diepzinnig, en in de eerste helft van de twintigste eeuw als disciplinair georganiseerd, omdat zij toen een machtige staat vormden.8
Contrasten tussen een ‘koel’, als cerebraal en moreel gekarakteriseerd noorden en een ‘warm’, als sensueel en amoreel gekarakteriseerd zuiden, zijn in veel gevallen te registreren, ongeacht de locatie op de landkaart. Ook zijn tegenstellingen tussen een ‘dynamisch’ centrum en een ‘statische’ periferie casus-onafhankelijk.9 Bovendien gaat het bij deze tegenstellingen om culturele
representaties en niet om nationale identiteiten en of deze al dan niet een kern van waarheid bevatten. Het onderzoek gaat over hoe deze representaties tot stand zijn gekomen en hoe deze in de loop van de tijd zijn ontwikkeld, veranderd en gevormd, ofwel hoe de beeldvorming van nationaliteiten circuleren. Onze beelden van ‘vreemde’ landen, mensen of culturen komen vooral voort uit selectieve waardeoordelen welke gevormd worden in reisverhalen en literaire representaties.10
Zoals eerder gezegd verandert de beeldvorming over een bepaald land door de eeuwen heen, zo was ook de beeldvorming van Spanje onderhevig aan veranderingen. De beeldvorming veranderde van het negatieve La leyenda negra, een term geïntroduceerd door Julián Juderías in
1914 om de fase van de negatieve beeldvorming van Spanje aan te tonen in de zestiende en zeventiende eeuw, tot een Romantische reputatie waarvan ‘Carmen’, naar de roman van Mérimée
en de opera van Bizet een goed voorbeeld is in de negentiende eeuw.11
7 Ibid.
8 Beller & Leerssen (eds.), Imagology. pp.159-165 9 Ibid. pp.17-30
10 Ibid. p.5 11 Ibid. pp.242-247
9
In de moderne beelden over Europese karakters zijn nog steeds sporen van vroeg gevormde beelden te vinden. Tijdens de Middeleeuwen werden er al gemeenplaatsen en vooroordelen gevormd over mensen en culturen, deze waren echter niet stabiel of systematisch en waren dus nog niet stereotyperend toe te passen. In de Renaissance en de Vroegmoderne tijd kregen deze onsystematische nationale beelden steeds meer vastheid. Een goed voorbeeld is te vinden in de tekst over de Vroegmoderne Europese Cultuur: Julias Caesar Scaliger’s Poetices Libri VII (1561).12
Scaliger schrijft over het karakter van de Spanjaard:
The Spanish have a dour life-style, they live it up when they sit at another man’s table, they are fiery drinkers, talkative, busy, their arrogance is hellish, their disrespect infernal, their stinginess amazing; they are strong in poverty, their religious steadfastness is priceless, they are envious of all nations and all nations are envious of them.13
Dit vergelijkende systematische werk van Scaliger werd steeds populairder en invloedrijker in het Europese denken. In veel gedichten en studies werden Europese volken gezamenlijk opgesomd in vergelijkende lijsten, zoals de Völkertafel in ca.1729/1730, waarbij het spectrum van de menselijke disposities, temperamenten en neigingen werd gesorteerd en gedistribueerd. Een belangrijk gevolg van Scaliger’s opsommingen en classificaties is dat landen in de eerste plaats worden gerangschikt op temperament.14
De Vroegmoderne tijd werd opgevolgd door de Verlichting en tijdens deze periode werd er gezocht naar kennis, vooral op basis van empirische gegevens. Er werden onderzoeken uitgevoerd om te kijken of er een verband was tussen natuur, gedrag, temperatuur, religie en economie. Voorbeelden van grote onderzoekers in deze periode zijn Hume met Inquiry concerning human understanding (1748) en Montesquieu met L’esprit de lois (1748). In het laatst genoemde werk
werden volken gesystematiseerd op basis van klimaat en werd er een verschil gemaakt tussen noordelijke (koudere) landen en zuidelijke (warmere) landen.15 De gedachtegang dat karakter
samenhangt met temperatuur komt naar voren in de noord-zuidpolariteit.
Nationale stereotypen staan niet vast, maar kunnen veranderen onder invloed van contextuele factoren, zoals het politieke of culturele klimaat. De Spanjaarden kunnen worden gekarakteriseerd als intolerant en onwetend door juist die Europese landen die hun eigen verlichte en progressieve identiteit willen versterken, terwijl daarentegen de Spanjaarden worden gewaardeerd als authentiek en ‘dicht bij de natuur’ door de mensen die zijn teleurgesteld in de moderniteit. Kort samengevat waren de beelden over Spanje tijdens de zestiende en tot halverwege de zeventiende
12 Ibid. p.64 13 Ibid. p.65 14 Ibid. p.65 15 Ibid. pp.69-71 10
eeuw negatief. Spanje was toentertijd het machtigste land van de wereld en machtsverhoudingen vormen een belangrijke factor in de beeldvorming. Bovendien ging karakter samen met temperatuur tijdens de Verlichting, waardoor Spanje ook niet positief werd gezien door het noorden, hierdoor komt de noord-zuidpolariteit naar voren.
De Verlichting eindigt als Napoleon de macht grijpt en het Spaanse imperium al is afgezwakt. Op dat moment ontstaat er een Romantisch beeld van Spanje, omdat Spanje dan in macht afneemt. Een belangrijke bron voor de reconstructie van nationale stereotypen in de achttiende en negentiende eeuw waren reisverhalen In deze verhalen worden beelden van nationaliteiten weergegeven vanuit de ogen van toeristen. De neiging om verschillende karaktereigenschappen toe te wijzen aan verschillende landen is een reflectie van het nationale bewustzijn in de negentiende eeuw en komt voor in bijna alle culturele producties. Het is een typisch gevolg om deze kenmerken te generaliseren en toe te schrijven aan de hele groep, waardoor nationale stereotypen worden gecreëerd.16 Aan het begin van de tweede helft van de negentiende eeuw
verschijnt de reisliteratuur ook in Nederland en in deze literatuur wordt ook het karakter van nationaliteiten beschreven. Een goed voorbeeld is het reisverhaal Spaansch toerisme (1915) van
Louis Couperus, hierin blijft de classificatie van de Spanjaarden beperkt tot familiaire clichés en komt vooral de desillusie naar voren.17
De daaropvolgende twintigste eeuw is de periode waarin het beeld van las dos Españas ontstaat. In
de volgende paragrafen zal ik dieper ingaan op de verschillende periodes en tradities waaruit het huidige beeld van Spanje bestaat, te beginnen met de noord-zuidpolariteit een traditie die al sinds de klassieke oudheid bestaat.
1.2 De noord-zuidpolariteit
Climate made the man, Montesquieu contended, so that Northern men from cold climates were vigorous and virtuous, honest and hard-working, rational and reflective. Southern types were temperamental, impulsive, highly sensitive and indolent in effect, the Baron de la Brède had already enunciated what imagologists now call the North-South model.18
De oppositie tussen noord en zuid is een van de meest lang bestaande onderscheiding in de Europese culturele geschiedenis. Astrid Arndt beschrijft in haar artikel North/South in Imagology
hoe dit concept is ontstaan. Zij beargumenteert dat de perceptie van een noordelijke of zuidelijke regio een belangrijke rol heeft gespeeld in de ontwikkeling van culturele identiteiten.19 De
16 Lily Coenen, ‘El anti-turista y la imagen de España en la literatura de viajes holandesa’, in titel, plaats: uitgever, 2012 17 Ibid. pp.89-97
18 William L. Chew, What is a National Stereotype? An introduction to Imagology at the Threshold of the 21st Century. Brussel:
Vesalius College, 2009, p.181
19 Astrid Arndt, ‘North/South, in: Manfred Beller & Joep Leerssen (eds.), Imagology. p.387
11
tegenstelling tussen noord en zuid activeert een onveranderlijk scala aan karaktereigenschappen ongeacht de specifiek betrokken landen of volkeren. In het noord-zuid model is het noorden koel van klimaat, koel van temperament (cerebraal) en koel van zeden (moreel). Het zuiden is warm van klimaat, warm van temperament (gepassioneerd) en warm van zeden (sensueel). Elk noord-zuid verschil zal het noordelijke deel dus beschrijven als een koeler temperament in tegenstelling tot hun zuidelijke tegenhanger. Zo worden al eeuwenlang klimaat en temperament met elkaar in verband gebracht. In de klassieke temperamentenleer horen twee van de vier lichaamssappen bij een warm klimaat: het bloed (warmbloedig) en de gal (cholerisch). De overige twee humeuren horen vooral bij een koudere temperatuur in het noorden: het miltslijm (flegma, dus flegmatisch) en de zwarte gal (zwartgallig of melancholisch).20
Het verschil tussen noord en zuid stamt af van de Griekse mythologie, al waren de concepten toen nog erg vaag, aangezien ze vooral te maken hadden met het Griekse etnocentrisme, wat alles wat niet-Grieks (noord) was als barbaars classificeerde. Vervolgens kwam er een expliciete, rigoureuze afwijzing op van het noorden door het zuiden in het oude Rome. Terwijl Tacitus in
Germania (98 AD) de Teutonen beschrijft als een positief voorbeeld van de decadente Romeinen,
classificeert Pomponius Mela (43 AD) de Noord-Europeanen als economisch, politiek en cultureel gebrekkig. Deze beeldvorming blijft bestaan tot in de Middeleeuwen. In de zestiende eeuw werd de kaart van Europa met betrekking tot de relatie tussen noord en zuid rampzalig hertekend tijdens de reformatie. Een nieuwe reeks van verschillen verscheen: vanaf de zestiende eeuw werd reizen tussen noord en zuid ernstig beperkt en legendes over plaatsen die zelden bezocht werden, groeiden. In het zuiden werd het spreekwoordelijke kwaad van het noorden gelijkgesteld met de geschriften van Luther en de legers van Gustavus Adolphus. In het noorden kwam vanaf de zestiende eeuw de zwarte legende op over Spanje waarin de Spaanse wreedheid en religieuze extremisme een grote rol hadden.21 In de zeventiende eeuw waren kunstenaars uit
het noorden niet meer dan unfortunate imitators, veel noordelijke auteurs werden naar het zuiden
(Italië) gestuurd om daar kennis op te doen, via de zogenaamde Grand Tours.22
Het negatieve beeld van de Noord-Europese volkeren veranderde in de achttiende eeuw, als gevolg van een paradigmaverschuiving in de Europese ideeën-geschiedenis. De achterstand van de Noord-Europeanen, die voor lange tijd gezien werd als een handicap, werd nu beschouwd als een groot voordeel voor de toekomst. Duitsland, Groot-Brittannië, Nederland en Scandinavië vielen onder de noordelijke identiteit en zij kwamen in opstand in de tweede helft van de
20 Joep Leerssen, Spiegelpaleis Europa, Baarn: Vantilt, 2011, p.53
21 Peter Davidson, The idea of North, London: Reaktion Books, 2007, p.39
22 Astrid Arndt, ‘North/South, in: Manfred Beller & Joep Leerssen (eds.), Imagology. p.388
12
achttiende eeuw tegen de hegemonie van de oude Romaanse cultuur en hun moderne vertegenwoordigers.
In L’esprit des lois bracht Montesquieu in 1748 de klimatologische temperamenten in verband met
de samenlevings- en regeringsvormen van de Europese landen; de klimaattheorie. Hij schiep daarmee een stereotypesjabloon dat we nog altijd in onze verbeeldingsstructuren ronddragen: het koele, flegmatieke of melancholische noorden brengt een bespiegelend, bedachtzaam, moreel soort mensen voort die gewend zijn om veel tijd door te brengen in de warme geborgenheid van hun eigen huizen. Daaraan ontlenen de noordelijk ingestelde mensen een neiging tot individualisme en moralisme. Het is dus geen verrassing dat het protestantisme juist in de noordelijke landen tot bloei komt. De noordelijke regeringsvorm is dusdanig gericht op de waarde van de individuele verantwoordelijkheid en neigt dus eerder tot parlementaire en republikeinse regeringsvormen.23 Bovendien krijgen de noordelingen de karaktereigenschappen
van ruimdenkend en jeugdig.24
Dit in tegenstelling tot het karakter van een wereldwijs, amoreel, sensueel en collectivistisch zuiden.25 Mensen leven meer op straat en in de zwoele luwte van de openlucht, zijn luchtiger
gekleed en losser in de omgang, hebben dan ook meer sociale inbedding en inzicht, en neigen tot kleurrijk collectivisme. Het is het klimaat van het katholicisme met zijn pracht, praal en processies. Het is ook het Europa van de absolute monarchieën en van de aristocratie. Naarmate de absoluut-monarchale regeringsvorm als Zuid-Europees werd gekenschetst, begon de burgerlijke vrijheid al snel Noord-Europese connotaties te krijgen.26
Een voorbeeld waarin het religieuze verschil tussen de noordelingen en zuiderlingen wordt benadrukt komt uit het boek De mythe van het Romantische Spanje van Mario Praz:
Daar staan zij, de noorderling en de zuiderling, voor de Madonna. Wat voor een het allerschoonste symbool van goddelijkheid, maakt bij de ander alleen maar onplezierige beelden wakker. Ze zouden daar tot sint-juttemis kunnen blijven discussiëren.27
Tegen 1800 verdeelde Madame de Staël Europa in twee zones. Enerzijds, bestond er een warm-zuidelijke zone, met zijn wortels in het Romeins imperium, Romaanse talen, katholiek van religie, geregeerd door sociale conventies, classicistisch-frivool van artistieke smaak. Anderzijds, was er de koele noordelijke zone, daar werden niet-Romaanse talen gesproken, de religie was protestants, het individualisme was wars van sociale conventies, de cultuur neigde richting het
23 Leerssen, Spiegelpaleis Europa, p.54-55
24 Arndt, ‘North/South, in: Manfred Beller & Joep Leerssen (eds.), Imagology. p.388 25 Ibid. p.388
26 Leerssen, Spiegelpaleis Europa, pp.54-55
27 Mario Praz, De Myrthe van Romantisch Spanje, Amsterdam: Nijgh en Van Ditmar, 1992, p.203
13
zwaardmoedige-speculatieve.28 Dit is een duidelijke kloof in het Europa van de negentiende
eeuw.
Vanaf de negentiende eeuw gaat de noord-zuid tegenstelling ook een belangrijke rol spelen in het proces van culturele natievorming. Zo werd de tegenstelling gebruikt om politieke conflicten te beschrijven of om de economische scheiding in een land te markeren (zoals Noord- en Zuid-Italië in de twintigste eeuw). Pas in de twintigste eeuw werd het begrip op wereldwijde schaal toegepast. Terwijl aan het einde van de Koude Oorlog een oost-west tegenstelling werd gebruikt om het dualisme van de grote ideologische systemen te symboliseren, werd de tegenstelling noord-zuid toegepast in de loop van de dekolonisatie van de jaren 1940 om de economische spanningen te beschrijven en de technologische, militaire, sociale en culturele verschillen tussen industriële (voornamelijk de noordelijke helft van de aardbol) en ontwikkelingslanden (voornamelijk in het zuiden) aan te duiden.29
Tegenwoordig, na lange tijd weinig over de culturele verschillen te hebben gehoord, komen de twijfels over de solidariteit van Zuid-Europese landen in Noord-Europa weer op. Er heerst in Noord-Europa een superioriteitsbesef dat al langer dan vandaag bestaat. Dit wordt onder anderen beschreven in een artikel van de historicus Dirk-Jan van Baar uit de Volkskrant.30 Hierin
wordt beargumenteerd dat het wetenschappelijk is onderbouwd dat het economische zwaartepunt in Europa, vanaf de zestiende eeuw geleidelijk van de Middellandse Zee naar de Noordzee is verschoven. Dit sluit aan bij het argument van de historicus Fernand Braudel. Daarnaast beargumenteerde de socioloog Max Weber dat protestantse landen dankzij hun spaarzin en arbeidsethos de opkomst van het kapitalisme hebben bevorderd. Van Baar beschrijft dat het ‘decadente’ zuiden moet beseffen dat het ernst is en dat er een aantal mensen zijn die denken dat het noorden degelijker en efficiënter is.
Het Zuiden wordt gewaardeerd als vakantiebestemming, maar dat heeft niet veranderd dat zuiderlingen als beoefenaren van ‘het goede leven’ worden gezien. Het is er altijd siësta, ze doen aan corruptie en vriendjespolitiek, en ze zijn allemaal katholiek.31
Volgens de mythe die aan deze beeldvorming bijdraagt, staan de nationale ondeugden aan de oorsprong van de crisis dat het Europese Project ter bevordering van de Europese Unie heeft
28 Leerssen, Spiegelpaleis Europa, p.56
29 Arndt, ‘North/South’, in: Manfred Beller & Joep Leerssen (eds.), Imagology. p.389 30 De Volkskrant, Zuid Europa is slimmer dan u denkt, 10 februari 2012. Beschikbaar op
http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2844/Archief/archief/article/detail/3169537/2012/02/10/Zuid-Europa-is-slimmer-dan-u-denkt.dhtml
31 De Volkskrant, Zuid Europa is slimmer dan u denkt, 10 februari 2012. Beschikbaar op
http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2844/Archief/archief/article/detail/3169537/2012/02/10/Zuid-Europa-is-slimmer-dan-u-denkt.dhtml
14
overspoeld. Video’s van luie Grieken (en Spanjaarden) worden verspreid via YouTube32 en het
cliché van mediterranen die rondhangen in de zon is een mentale reflex geworden wanneer geprobeerd wordt de oorzaak van de crisis in de Eurozone uit te leggen.33 Echter gebeurt het ook
andersom en zo houden Grieken posters op van de Duitse kanselier Angela Merkel als een Nazi.34
On the surface, the current divide reflects contrasting economic fortunes, with the Southern European states (particularly Italy, Spain, Greece and Portugal) disproportionately impacted by the Eurozone debt crisis, and forced to rely on substantial economic relief from the wealthier Northern European states [...] But the divide goes further than economic indicators, extending also to perceptions, stereotypes and questions of responsibility.35
Er zijn ook tegengeluiden te vinden op de negatieve beeldvorming van het zuiden en Spanje en de noordelijke landen zouden juist een voorbeeld aan Spanje moeten nemen. Zo schrijft journalist C. Janssen in de Volkskrant van 22 december 2012: “We kijken met een totaal
verkeerde blik naar Spanje”. Hij schrijft positief over het Spaanse toerismewezen in Andalusië, de uitstekende zorg, efficiëntie en zorgzaamheid die hij hier tegenkwam. Janssen is vooral positief te spreken over de kwaliteit van de zorgverlening. Deze kwaliteit past echter niet in economische modellen, dit kost namelijk tijd. Janssen benadrukt in zijn artikel dat het vreemd is dat de goed presterende, hardwerkende en verantwoordelijke Spanjaarden onderbetaald worden in verhouding met slecht presterende niet zo hard werkende, onverschillige Noord-Europeanen. Bovendien worden de Spanjaarden ook nog eens beschuldigd van potverteren, luiheid en incompetentie. Hij geeft aan dat er veel onzin beweerd wordt over de Zuid-Europese landen, en ontkracht het beeld dat er in het zuiden vooral simpele zielen bestaan. In zijn visie kunnen de Noord-Europeanen beter een voorbeeld nemen aan Spanje in plaats van het zo te bespotten en bekritiseren.36 Ook A. Brouwer en R. van der Hoeven geven aan in een artikel in de Groene Amsterdammer, 29 juni 2011, dat Griekenland, Zuid-Europa, niet het paradijs is dat
Noord-Europese populisten ervan maken. In hun artikel wordt de columnist Georgios Delastik van de Griekse centrum-linkse krant Ethnos geciteerd: “De Stereotypen die Europeanen over elkaar uiten
32 Voorbeeld: The lazy Greek http://www.youtube.com/watch?v=ehsxIjeRaME, geraadpleegd op 1 juli 2013 33 Victoria Stoiciu, ‘Lazy Greeks, a neo-liberal cliché’ in: Criticatac (13 februari 2012)
http://www.presseurop.eu/en/content/article/1506361-lazy-greeks-neo-liberal-cliche., geraadpleegd op 27 maart 2013
34 Kai Strittmatter, ‘De oorlog der stereotypen’ in: Süddeutsche Zeitung (1 maart 2010)
http://www.presseurop.eu/nl/content/article/200971-de-oorlog-der-stereotypen?xtor=RSS-18, geraadpleegd op 8 augustus 2013
35 Garret Martin, ‘Europe’s North-South Divide – A stubborn Chasm’ in: The European Institute (augustus 2012)
http://www.europeaninstitute.org/EA-August-2012/europes-north-south-dividea-stubborn-chasm.html, geraadpleegd op 27 maart 2013
36 De Volkskrant, Tegen het paradijs Spanje kan geen economische waarde op, 9 januari 2013. Beschikbaar op:
http://www.volkskrant.nl/vk/nl/3184/opinie/article/detail/3374457/2013/01/09/Tegen-het-paradijs-Spanje-kan-geen-economische-waarde-op.dhtml
15
zijn scherper dan ik me kan herinneren sinds ik een kind was in de jaren zestig […] De manier waarop deze crisis volken tegen elkaar opzet, brengt enorme schade toe aan het Europese project.” Zij benadrukken in dit artikel dat het beeld van de zuidelijke eurolanden als potverteerders van Europa van geen kanten klopt en dat de angst voor een splitsing van zuidelijke en noordelijke landen in Europa gebaseerd is op onwaarheden.37 Kortom, hoewel de
noord-zuidpolariteit al lang bestaat en Spanjaarden hierin naar voren komen als lui, amoreel, sensueel, katholiek en collectivistisch, wordt er tegenwoordig opnieuw kritisch mee om gegaan.
1.3 De zwarte legende
Naast de traditie van de noord-zuidpolariteit, verloopt de beeldvorming over Spanje in drie fases door de eeuwen heen. De eerste en oudste fase die gevormd is, wordt de zwarte legende genoemd. Dit is de fase die erg hardnekkig is gebleken en waarin een negatief beeld over Spanje werd gecreëerd. Het beeld van de zwarte legende ontwikkelde zich in de zestiende eeuw, in deze
periode ontplooide Spanje zich als een imperium waar de zon nooit ondergaat onder het Habsburgse Rijk. De Europese hegemonie van de Spaanse monarchie vormde een beslissende factor in de beeldvorming. De militaire macht en het nieuws uit de nieuwe wereld over de koloniale onderdrukking en de uitroeiing van de authentieke bevolking versnelde de negatieve reputatie van Spanje. Daarnaast bestond het beeld van Spanje als extreem katholiek land waarbij de inquisitie de leiding voerde met de brandstapel. De negatieve beeldvorming ontstaat dus al in de zestiende eeuw, maar de term wordt pas geïntroduceerd door Julián Juderías in zijn werk La leyenda negra y la verdad histórica in 1914. Volgens Juderías deed het beeld van de zwarte legende de
Spanjaarden ongekend kwaad en vormt het een belangrijke hinderpaal in de Spaanse nationale ontwikkeling.38 Juderías introduceert het begrip ‘de zwarte legende’ om te verwijzen naar de
negatieve visie die het buitenland heeft van Spanje, de Spanjaarden, haar geschiedenis en haar werk in de wereld. Hij kwam namelijk tot de conclusie dat ten eerste de protestantse vooroordelen en later de revolutionaire vooroordelen de legende van het inquisitoriale, onwetende fanatieke Spanje creëerde, maar ook behield. Dit beeld van de zestiende eeuw komt overeen met het beeld dat van Spanje aan het begin van de twintigste eeuw bestaat; gewelddadige onderdrukkingen, vijand van de vooruitgang en innovatie. Dit concept beledigde Juderías’ patriottisme en daarom schreef hij dit werk met het bescheiden doel te laten zien dat de Spanjaarden net zo intolerant en fanatiek zijn geweest als de meeste Europese volkeren en dat Spanje net zo veel recht heeft om serieus genomen te worden en met eerlijkheid te worden
37 De Groene Amsterdammer, Wij zijn geen land van luie oplichters, 29 juni 2011. Beschikbaar op:
http://www.groene.nl/2011/26/wij-zijn-geen-land-van-luie-oplichters
38 Julián Juderías, La leyenda negra y la verdad histórica, Madrid: San Lorenzo de El Escorial: Avantos & Hakeldama,
1986, p.22
16
bestudeerd, zonder onrechtvaardige dwaze vooroordelen.39 Het onderstaande citaat is de definitie
die Juderías in 1914 aan de zwarte legende gaf:
Por leyenda negra entendemos el ambiente creado por los fantásticos relatos que acerca de nuestra Patria han visto la luz pública en casi todos los países; las descripciones grotescas que se han hecho siempre del carácter de los españoles como individuos o como colectividad; la negación, o, por lo menos, la ignorancia sistemática de cuanto nos es favorable y honroso en las diversas manifestaciones de la cultura y del arte; las acusaciones que en todo tiempo se han lanzado contra España fundándose para ello en hechos exagerados, mal interpretados o falsos en su totalidad, y, finalmente la afirmación, contenida en libros al parecer respetables y verídicos […], de que nuestra Patria constituye, desde el punto de vista de la tolerancia, de la cultura y del progreso político, una excepción lamentable dentro del grupo de las naciones europeas. En una palabra, entendemos por leyenda negra, la leyenda de la España inquisitorial, ignorante, fanática, incapaz de figurar entre los pueblos cultos lo mismo ahora que antes, dispuesta siempre a las represiones violentas; enemiga del progreso y de las innovaciones; o, en otros términos, la leyenda que habiendo empezado a difundirse en el siglo XVI, a raíz de la Reforma, no ha dejado de utilizarse en contra nuestra desde entonces y más especialmente en momentos críticos de nuestra vida nacional.40
Met dit beeld wordt het Spanje bedoeld van de inquisitie, de onwetendheid, het fanatisme en de onmogelijkheid om zich aan te passen aan de cultuur van de beschaafde Europese landen. De Spanjaarden worden omschreven als hoogmoedig, opschepperig, wreed, despotisch, streng en fanatiek. Een beeld dat volgens Juderías niet aan de waarheid voldoet en na de publicatie van zijn boek wordt de term gebruikt om naar alle onrechtvaardige beschuldigen over de geschiedenis van Spanje te verwijzen.41
Deze sinistere reputatie betrof in de zestiende en zeventiende eeuw het belangenconflict tussen Spanje en andere Europese landen, militaire vijanden, de buitenlandse- en binnenlandse politiek van de Spaanse monarchie en andere religieuze kwesties. Aan het einde van de zestiende eeuw en aan het begin van de zeventiende eeuw heerste er een beeld in Europa waarin de tegenstanders
39 Henry Kamen, Del imperio a la decadencia: los mitos que forjaron la España moderna, Madrid: Temas de Hoy, 2006, p.14 40 Juderías, J., La leyenda negra y la verdad histórica, Madrid: San Lorenzo de El Escorial: Avantos & Hakeldama,
1986, pp.23-24
Eigen vertaling: De zwarte legende begrijpen wij als de sfeer die gecreëerd is door de onwerkelijke verhalen over ons land die in bijna alle landen aan het licht is gekomen; de absurde beschrijven die ze altijd hebben gemaakt over het karakter van de Spanjaarden als individuen of als groep; de ontkenning, of, althans, de systematische onwetendheid wat betreft ons, is gunstig en eervol in de diverse cultuur- of kunstuitingen; de beschuldigen die te allen tijden zijn gekeerd tegen Spanje zijn gebaseerd op overdreven, verkeerd geïnterpreteerde of totaal verkeerde feiten, en, ten slotte de bevestiging, verteld in boeken die naar het schijnt respectabel en geloofwaardig zijn […], wat ons vaderland is, vanuit het oogpunt van tolerantie, cultuur, politieke vooruitgang, een betreurenswaardige uitzondering binnen de groep van Europese naties. In een woord, begrijpen wij wat er bedoeld wordt met de zwarte legende, de legende van inquisitoriaal, onwetend, fanatiek Spanje dat niet in staat is een plaats in te nemen onder de beschaafde volken nu het zelfde als voorheen. Altijd voorbereid tegen gewelddadige onderdrukkingen; vijand van de vooruitgang en de vernieuwingen; of in andere woorden, de legende die zich begon te verspreiden in de zestiende eeuw, ten gevolge van de reformatie, is niet opgehouden in het gebruik tegen ons sinds toen en vooral in kritieke momenten van ons nationale leven.
41 Julián Juderías, La leyenda negra y la verdad histórica, Madrid: San Lorenzo de El Escorial: Avantos & Hakeldama,
1986, p.29
17
van het Spaanse imperium de Spanjaarden beschuldigden van wreedheden.42 Tegenstanders van
Spanje waren Frankrijk, Groot-Brittannië, de rebellen in Nederland, de protestanten in Duitsland en de nationalistisch ingestelde Italianen. Hierdoor droegen vele nationaliteiten, ongeacht hun religieuze aard, bij aan het onvoordelige beeld van Spanje:43
The foundation of the Spanish inquisition (directed the major part of its attention to rooting out the Jewish elements in peninsular society) in 1478. A fearful instrument of terror that oppressed the people, restricted their liberties, censored their reading, and tortured and condemned thousands of people to death. That was the image assiduously fostered by opponents of Spain – both Catholic and Protestant- in the great imperial centuries, and repeated tirelessly thereafter by many who preferred to see the past in those terms.44
De beschuldigingen van “evil, deceitful, murderous, ambitious”45 komen duidelijk naar voren in
de anti propaganda van Willem van Oranje tijdens de Nederlandse opstand (1568-1648). Hij was in opstand tegen de Spaanse koning Filips II, die zich gruwelijk gedroeg volgens de Prins van Oranje. Deze opstand werd gerechtvaardigd in zijn Apologie (1581), waarin Willem van Oranje een
buitengewoon negatief beeld van Spanje schetst: “Spaniards were accused of “murder, arrogance, avarice, excessive territorial ambition fanaticism, cruelty, brutality and lack of education.”46 De Apologie kreeg veel invloed, omdat het de al bestaande beelden bevestigde. Bovendien is het de
eerste consistente en fantasievolle verklaring van de zwarte legende tegen Filips II en Spanje. De
Apologie had echter effect gehad, doordat het werd gevolgd door vele andere werken die deze
negatieve beelden verwerkten. Er is dan ook geen twijfel over het belang van de Nederlandse propaganda in de vorming van de Spaanse zwarte legende. Nederlandse werken verschenen in het Frans, Vlaams, Duits, Engels en Latijn. Zoals de Nederlandse historicus K.W Swart benadrukt; de propaganda maakte vier thema’s duidelijk die nauwelijks waren opgemerkt door andere critici van Spanje: het duivelse karakter van de Spaanse inquisitie, de persoonlijke ondeugden en misdaden van Filips II, de Spaanse plannen voor wereldheerschappij en de aangeboren wreedheid van de Spanjaarden. Het laatste thema was gebaseerd op het beeld dat Bartolomé de Las Casas had gecreëerd over de Spanjaarden in zijn boek Brevísima relación de la destrucción de las India in 1542.47
Een ander belangrijk onderdeel van de zwarte legende is het katholicisme, wat mede te maken had met de toepassing van de inquisitie. Vanaf de zestiende eeuw waren de protestante bezoekers het er over eens dat de cultuur van de Spanjaarden doordrongen katholiek was. Bewijs daarvoor
42 Henry Kamen, The disinherited – the exiles who created Spanish culture, London: Penguin Group, 2007, p.16 43 Henry Kamen, Imagining Spain, New Haven: Yale University Press, 2008, p.52
44 Kamen, The disinherited, p.16
45 José Manuel Lopez de Abiada, Imágenes de España en culturas y literaturas (siglos XVI-XVII), Madrid: Casa de Campo,
2004, p.244
46 Ibid. p.244
47 Hillgarth, The mirror of Spain 1500-1700, Michigan. The university of Michigan press, 2000, pp. 312-324
18
waren de eindeloze religieuze processies, de alomtegenwoordigheid van de geestelijkheid, overdreven aantal heilige dagen en feestdagen, de universele aanwezigheid bij de mis, de vroomheid van publieke personen en de gevolgen van de beruchte inquisitie. Zoals blijkt uit het volgende citaat:
There seemed to be almost no deviation from the path of traditional Christianity, a circumstance that impressed foreigners and of which generations of Spaniards were logically proud. In medieval times heresy made no headway. One of the claims commonly made by clergy was hat Spain was a truly Catholic country […] The image of a people that retained its Catholic culture unimpaired soon became a part of the legend.48
Echo’s daarvan zien we terug in de literatuur van de zeventiende en achttiende eeuw. Als een toneelstuk of novelle zich afspeelt gedurende deze periode in Spanje is het altijd negatief, monsterachtig en angstaanjagend. Een voorbeeld hiervan is de Gotische roman The monk (1796)
van de Engelse schrijver Matthew Gregory Lewis of The Bible in Spain (1843) van de Engelse
schrijver George Borrow met de gedachte de Spanjaarden te willen bekeren door de protestantse Bijbel te verspreiden in Spanje.49 Het negatieve beeld verschijnt ook in het werk van verlichte
schrijvers zoals Montesquieu, Voltaire en Diderot. Aan het eind van de achttiende eeuw en begin negentiende eeuw begint het negatieve beeld van Spanje geleidelijk te veranderen. Voorlopig blijft in de Gotische roman het beeld van Spanje als land van de religieuze onderdrukking en onverdraagzaamheid bestaan. Echter, Spanje wordt vanaf nu ook omschreven als exotisch, het land wordt met toenemende mate steeds meer bezocht door ‘Engelse’ reizigers en de teksten, toneelstukken en gedichten die voortkomen uit Spanje worden steeds meer gewaardeerd.50
Aangezien stereotypen over volkeren en culturen eeuwenlang kunnen blijven bestaan wordt het negatieve beeld van de zwarte legende in de eenentwintigste eeuw nog steeds gebruikt in literatuur, stripboeken en beeld. Het citaat van de Engelse historicus en Spanje-specialist Henry Kamen laat zien dat echo’s van de zestiende eeuw nog steeds zijn terug te vinden in elke willekeurige krant, of boek: “El siglo XVI ha dictado sus ideas y sus aspiraciones, su visión del pasado y del futuro. Mirad cualquier periódico, leed cualquier novela y encontraréis ecos del siglo XVI en algúna parte.”51 Dit is niet iets van de laatste tijd, maar ook in de loop van de twintigste
eeuw zijn voorbeelden te vinden: de Suske en Wiske stripverhalen van Willy Vandersteen Het Spaanse Spook (1948) en De geschiedenis van Tijl Uilenspiegel (1951-53) in Kuifje. Hierin worden de
Spanjaarden als de slechteriken beschreven en de Vlamingen als de goeden. Een goed voorbeeld
48 Kamen, The disinherited, p.94 49 Kamen, The disinherited, p.36
50 Lopez de Abiada, Imágenes de España en culturas y literaturas (siglos XVI-XVII), pp. 244-245 51 Kamen, Del imperio a la decadencia: los mitos que forjaron la España moderna, p.11
Eigen vertaling: De zestiende eeuw heeft haar ideeën en verlangens gedicteerd op haar visie van het verleden en de toekomst. Bekijk elke krant, lees elk willekeurig boek en je komt echo’s tegen van de zestiende eeuw.
19
van beeldmateriaal waarin de zwarte legende wordt gebruikt is de aflevering The Spanish Inquisition
van Monty Python uit de jaren 1970. “No one expects the Spanish inquisition”52 is een beroemde
quote uit deze aflevering waarin de Spaanse inquisitie gebruikt wordt, omdat niemand met gezond verstand deze vorm van Spaanse terreur voor zou kunnen stellen.
Het negatieve beeld van Spanje verandert vanaf het moment dat de macht verschuift in Europa, in een Romantisch archetype dat volledig tegenovergestelde waarden toont. Volgens dit archetype wordt Spanje voorgesteld als een genereus, vrouwelijk, hartstochtelijk en warm land. Dit zijn de positieve beelden die naar voren komen. Er zijn echter ook negatieve aspecten die in dit beeld worden weergegeven. Namelijk dat Spanje onderontwikkeld en onbeschaafd is.53 Het negatieve
beeld van Spanje wordt dus op deze manier opgevolgd door een positief beeld over Spanje, zodoende zal in de volgende paragraaf de vorming van de tweede fase ‘het Romantische Spanje’ worden beschreven.
1.4 Het Romantische Spanje
Door de machtswisselingen rond 1800 veranderde de beeldvorming van negatief naar positief en ontstond tijdens de negentiende eeuw zo de mythe van het Romantische Spanje.54 Heel Europa
was bang voor het hegemoniale onderdrukkende Spanje van voor 1800. Echter met het verlies van de koloniën nam de macht af en veranderde het negatieve beeld in een positiever beeld. De wreedheid en het fanatisme worden vervangen door moed, onvermoeibare geest en eergevoel in de context van de oorlog tegen Napoleon begin negentiende eeuw. Spanje, met het zuiden in het bijzonder verwerft de kenmerken van een mythisch grondgebied vol pittoreske, sinistere, luie en passionele beelden.55 Het Spaanse beeld bestaat vervolgens uit een combinatie van twee
elementen: “Los colores de la España de pandereta con los tonos sombríos de la España negra.”56
De verandering van het negatieve beeld naar het positievere beeld begon dus met de Franse revolutie in 1789 en de aan de macht gekomen Napoleon tot aan 1815. De anti-Franse opstanden in Spanje door de liberale tegenstanders van de Fransen in mei 1808 signaleerden het begin van de Spaanse nationale identiteit.57 Moderne Spaanse historici linken het beeld van de
opstandelingen en de guerrillas met de Romantische beelden van Spanje. Zodoende vormt de
52Monty Python, The Spanish Inquisition, http://www.youtube.com/watch?v=vt0Y39eMvpI, geraadpleegd op 10 mei
2013
53 Kamen, Imagining Spain, p.51
54 Stanley Payne, Spain a unique history, London: The university of Wisconsin press, 2008, p.6 55 Lopez de Abiada, ‘Spaniards’ in: Manfred Beller & Joep Leerssen (eds.), Imagology, pp.245-246 56 Francisco Ayala, La imagen de España, Madrid: Alianza Editorial, 1986, p.27
Eigen vertaling: De kleuren van het oppervlakkige Spanje (land van stierenvechters, gitaren en flamenco) met de sombere tonen van het zwarte Spanje.
57 Kamen, The disinherited, p.168
20
legende van de guerrillas het beeld van Spanje van de bandieten, de stierenvechter en de
flamencodansers tijdens de oorlog en de Spanjaarden worden gezien als ontembare individuelen en natuurlijke anarchisten.58 Daarnaast werd het beeld van Spanje omgekeerd; namelijk dat als de
Spanjaarden naar geweld grepen ze niet meer als sadistische monsters werden gezien, maar als ongewoon dapper en bereid zichzelf op te offeren voor hun onafhankelijkheid. Bovendien werden de Spanjaarden in plaats van hersenloze fanatici nu gewaardeerd om hun spirituele benadering van het leven en de cultuur die het grove materialisme van de moderne wereld trotseert. In plaats van totaal gericht te zijn op wetenschap en verlichting, promootte de Spaanse cultuur juist zang en dans. Mede hierdoor ging de artistieke en esthetische vitaliteit ten zuiden van de Pyreneeën niet verloren en in de burgerlijke maatschappij ten noorden wel.59
Dit staat in contrast met andere ingelijfde Europese landen door Napoleon. Duitsland, Nederland en Italië zeiden ‘ja en amen’ tegen de Franse veroveraar Napoleon, maar in Spanje zei men ‘nee’. Bijvoorbeeld in Nederland is de dominante opvatting onder historici dat de Nederlanders het Franse gezag, zowel tijdens het koningschap van Lodewijk Napoleon (1806-1810) als tijdens de inlijving, gewillig over zich heen lieten komen.60
Dat er steeds meer geschreven werd over Spanje kwam goed naar voren begin 1800, toen Scott, Byron en Wordsworth alle drie grote interesse toonden in Spanje. Byron bezocht Andalusië kort in 1809 en gaf Spanje een belangrijke plaats in zijn gedicht Childe Harold’s Pilgrimage (1811). In het
zelfde decennium sprak de Duitse dichter Heine zijn diepe fascinatie uit voor de cultuur van het zuiden in zijn dramatische gedicht Almansor (1812). Ook in Frankrijk werd de interesse van de
noordelingen in het zuiden gestimuleerd en Spanje werd in veel werken omschreven als exotisch en Romantisch. Voorbeelden zijn: Victor Hugo met Hernani, ou l’Honneur castellan, Prosper
Mérimeé met Carmen, Theophile Gautier met Voyage en Espagne, Bizet met L’espagnolade en in Italië
schreef Guiseppe Verdi’s Don Carlo (1867).61 Op deze manier heeft de noord-zuidpolariteit een
grote bijdrage in de vorming van het Romantische beeld van Spanje. Zoals Mario Praz over de noordelijke interesse in Spanje tijdens de industriële revolutie verteld: “In Groot-Brittannië hebben bankbedienden en rentenierende dames merkwaardige dromen: hoe alledaagser hun gewone leven, des te ongebreidelde is hun fantasie.”62 Dus, Spanje is in elk geval heel anders dan
de gewone wereld zoals de noordelingen die kennen.
58 Charles Esdaile, Fighting Napoleon Guerrillas, Bandits and Adventures in Spain, 1808-1814. New Haven en London: Yale
university press, 2004, p.2
59 Payne, Spain a unique history, p.141
60 Lotte Jensen, Verzet tegen Napoleon. Nijmegen: Elst en Uitgeverij Vantilt, 2013, p.21 61 Kamen, The disinherited, p.198
62 Praz, De Myrthe van Romantisch Spanje, p.11
21
Een hetero-imago wordt altijd in het exotisme extremer gemaakt ten opzichte van het auto-image. In het geval van het Spaanse hetero-image is het zo extreem, omdat het anders is dan het eigen saaie leven in het noorden beargumenteert Leerssen. Op deze manier wordt Spanje opgeladen en ontstaat er een sterke zwart-wit spanning. Het contrast wordt groter tussen het exotische spannende zuiden en het saaie leven in het noorden. Een voorbeeld waarin dit goed naar voren komt is het verhaal van Mérimée’s Carmen. Carmen wordt neergezet als Andalusische
zigeunerin. Met het begrip ‘Andalusisch’ komt er een heel scala aan diep ingesleten ‘zuidelijke’, dat wil zeggen ‘hete’, temperament trekjes naar voren: Carmen is vurig, staat voor passie, seks, wraak, felle gevoelsmatigheid. Dit werd in de setting van Granada gelegen in Zuid-Spanje, het zuidelijkste puntje van Europa, bijna automatisch in geprogrammeerd.63
Het ge Romantiseerde spannende beeld van Spanje door de ogen van Merimée is een beeld dat door velen is overgenomen en als waarheid wordt beschouwd. 64 Zo omschrijft Mario Praz in zijn
boek Penisola pentagonale (De mythe van Romantisch Spanje, 1928) het beeld van Romantisch Spanje en
geeft hij aan dat Spanje eigenlijk helemaal niet zo Romantisch is als de realiteit toont. Echter in het volgende fragment komt naar voren dat Mario Praz wel in ziet dat Spanje voor de buitenlanders iets schilderachtigs kan hebben, in andere woorden, hij geeft aan dat het Romantische beeld van Spanje wel degelijk bestaat onder de Europeanen. Bovendien wordt ook duidelijk dat de noord-zuidpolariteit in de argumentatie van Mario Praz aanwezig is. De verschillen tussen het noorden en zuiden van Europa benadrukken namelijk het Romantische beeld van Spanje:
Toch ben ik van mening dat de Spaanse volksaard voor buitenlanders iets schilderachtigs kan hebben, door het contrast met de noorderling, die de gelegenheid heeft om enige tijd onder de Spanjaarden te verblijven en erin slaagt hun taal te spreken, moet de eerste contacten met dat volk wel als verfrissend ervaren. Dat zijn nu eens menselijke wezens en geen robots met pasklare emoties en hopeloos beschaafde hebbelijkheden. Zo’n noordeling zal het contrast des te opvallender vinden als het enige buitenland dat hij tot dan toe bezocht heeft Noord-Frankrijk is, waar een cynische nuchterheid de overhand heeft. De Spanjaarden gunnen je gerust een kijkje in hun eigenaardige ziel; zij zijn lang niet zo hard en boosaardig als de fransen. Ten zuiden van de Pyreneeën merken we iets heel opvallends op: tijd is er minder kostbaar; tijd is er geen geld. De Spanjaarden lijken zonder enige scrupule op elk uur van de dag datgene te doen waarnaar een noordeling de hele week verlangt en dat hem slechts enkele uren van de beklemmende saaie zondag vergund is: de Spanjaarden durven lui te zijn. [..] we zouden kunnen zeggen dat ten zuiden van de Pyreneeën luiheid een vorm van beschaving is, zoals activiteit dat in het noorden is.65
63 Leerssen, Spiegelpaleis Europa, pp.97-99
64 Onder andere: Washinhton Irving met Legend of Sleepy Hollow (1820), Thales of Alhambra (1832) 65 Praz, De Myrthe van Romantisch Spanje, pp.13-14
22
Dit Romantische Spaanse beeld zwakt af aan het einde van de negentiende eeuw met het verlies van de laatste koloniën in 1898. Na de nederlaag van Napoleon bezat Spanje geen duidelijke rivaal of vijand meer, maar dat veranderde door de oorlog om Cuba. Door het verlies van de laatste resten van het eens zo trotse wereldrijk was Spanje afgezwakt tot de status van derderangs mogendheid en dat was een pijnlijke constatering.66 Dit luidt de derde fase in van de
beeldvorming van Spanje: het post- Romantische Spanje en dit beeld zal in de volgende paragraaf bestudeerd worden.
1.5 Post- Romantische Spanje
Na het Romantische beeld van de negentiende eeuw, wat samen met het negatieve beeld van de zwarte legende nooit helemaal verdwijnt, breekt er een derde fase aan in de beeldvorming van Spanje in Europa. Dit beeld van samengestelde stereotypen beslaat het einde van de negentiende en twintigste eeuw.
De onafhankelijkheidsoorlog tegen Napoleon (1808-1814) hielp niet alleen het Romantische beeld van Spanje te bevorderen, maar vormde ook het begin van de derde fase. De oorlog tegen Napoleon was inderdaad een titanenstrijd, maar ook politiek en ideologisch gezien ingewikkelder dan het vaak gepresenteerd wordt. Het produceerde, zoals eerder genoemd, twee nieuwe politieke en militaire termen vanuit Spanje: guerrilla en liberaal. Het markeerde het begin van het gespleten
Spanje, las Dos Españas, van de moderne tijd: een katholiek en traditioneel Spanje tegenover een
liberaal en antiklerikaal Spanje, dat in de volgende eeuw zou uitgroeien tot de scheiding tussen de katholieke conservatieven en de antikatholieke, -sociale en -politieke radicalen.67 De geschiedenis
van Spanje in de negentiende eeuw is, voor het grootste deel, het verhaal van de confrontatie tussen liberalen en conservatieven.
Met het uitbreken van de Burgeroorlog in 1936 wordt het beeld van het gespleten Spanje nog eens bevestigd. In tijden van oorlog creëren beide partijen hun eigen cultuur: “somos un país de guerras civiles, dice el tópico, y esto ha dado un carácter singular a nuestra cultura.”68 Aan de ene
kant staan de vooruitstrevende republikeinen die de kenmerken ‘progressief, tolerant en democratisch’ bezitten. Aan de andere kant komt het beeld van de conservatieve, norse en brute Spanjaarden weer op. Dit zijn de nationalisten welke de eigenschappen ‘fanatisme, achterhaald en bruutheid’ bezitten. Dit naast elkaar bestaan van tegenstellingen vormt het beeld van het donkere
66 Eric Storm, Het perspectief van de vooruitgang. Denken over politiek in het Spaanse fin de siècle, 1890-1914, Baarn: Agora,
1999, pp.27-28
67 Stanley Payne, Spain a unique history, pp.141-142
68 José Luis Abellán, Ensayo sobre las dos Españas una voz de Esperanza, Barcelona: Ediciones Península, 2011, p.69
Eigen vertaling: Wij zijn een land van burgeroorlogen, zegt het cliché, en dit heeft een buitengewoon karakter gegeven aan onze cultuur.
23
Spanje met een opstandig en heldhaftig volk. De Spaanse burgeroorlog reactiveerde aanvankelijk de oude stereotypen van de zestiende eeuw: “a ruthless, violent, dauntless and fanatic people fighting with all its might against the reactionary forces of oppression.”69 Onder het regime van
Franco ontstaat opnieuw het brute beeld van Spanje en het isolationisme. “Wij zijn de citadel van moraal en fatsoen en het ware katholieke geloof” volgens Franco. Spanje is verscheurd door vreselijk geweld en Franco heeft de totalitaire leiding over een onderdrukkende samenleving in een traditioneel en geïsoleerd Spanje. Hemingway, Orwell, Lee en Buñuel beschrijven Spanje allemaal als totalitair, onderdrukkend en conformistisch in deze periode.70
Het tweede deel van het post- Romantische beeld van Spanje ontstaat in de jaren zestig van twintigste eeuw als Franco het Spaanse toerisme promoot. Hierdoor ontstaat het beeld van vamos a la playa, stierenvechten en sangria. De slagzin Spain is different komt uit deze periode.71 In 1980
tijdens de transitie en het democratiseringsproces in het postmoderne post-Franco Spanje ontstaat la movida madrileña waarin andere beelden van Drag Queens en drugs zijn terug te vinden,
dit om de herwonnen sociale vrijheid te benadrukken. Dit is vooral terug te vinden in de melodrama’s van Pedro Almodovar die een belangrijk vertegenwoordiger is van deze Madrileense beweging. Andere postmoderne beelden in Almodovar’s werk zijn de traditionele beelden zoals het gezin, heteroseksuele koppels en katholieke symbolen naast moderne beelden van de verpauperde steden, vervreemde urbane karakters en fascinatie voor snelheid en mobiliteit.72
Andere beelden zijn ook terug te vinden in het werk van Carlos Saura en Julio Médem. Het is de periode van postmodernisme waarin opzoek werd gegaan naar de Spaanse identiteit. De afgelopen jaren staat Spanje vooral bekend als een normaal, modern land dat is geïntegreerd is in het Europese kader.73 Echter in de tijden van de crisis verandert dit heterobeeld en komen oude
stereotypen weer naar boven. Vragen die naar voren komen zijn: Wat is het nieuwe beeld van Spanje in Europa tijdens de Euro-crisis en welke oude stereotypen worden in de periode van crisis opnieuw gebruikt? Deze zullen in de loop van dit onderzoek beantwoord worden.
69 Lopez de Abiada, ‘Spaniards’ in: Manfred Beller & Joep Leerssen (eds.), Imagology. p. 246 70 Ibid. p. 246
71 J.N Hillgarth, The mirror of Spain 1500-1700, p. 543
72 Antonio Sánchez, Postmodern Spain. Bern: Peter Lang, European Academic Publishers, 2007, p.21 73 Lopez de Abiada, ‘Spaniards’ in: Manfred Beller & Joep Leerssen (eds.), Imagology. p. 247
24
II ‘La Marca España’
2.1 Het auto-imago van de Spanjaarden
In het vorige hoofdstuk hebben we stil gestaan bij het beeld dat Europa van Spanje heeft, in dit hoofdstuk zullen we het Spaanse zelfbeeld analyseren. Spanjaarden zijn van oudsher erg bezig met het beeld dat ze uitstralen, dit komt omdat ze het besef hebben dat er kritiek op ze wordt geleverd, denk aan de zwarte legende, maar ook omdat ze vinden dat het bestaande beeld verwarrend, gestereotypeerd en onvolledig is. Dit besef vormt een belangrijk onderdeel van het huidige zelfbeeld van de Spanjaarden en is vooral merkbaar doordat er sinds het begin van dit millennium verschillende onderzoeksinstituties, denktanks en projecten worden opgezet ter bevordering van het Spaanse beeld in het buitenland. Een goed voorbeeld is het ontstaan van la Marca España in 2002, een begrip dat de reputatie van Spanje in het buitenland betreft. La Marca España is een groot project waar veel kranten over publiceren.74 Een tweede belangrijk project
waaruit blijkt dat het besef bestaat dat er iets mis is met het heterobeeld is het bestaan van de
Spaanse denktank Real Instituto Elcano. Dit is een onafhankelijke en particuliere stichting die de taak heeft om de belangen van Spanje in de internationale samenleving te behartigen. Beeldanalyse en de perceptie van Spanje in het buitenland is één van de belangrijkste doelstellingen sinds de oprichting van Real Instituto Elcano op 27 december 2001.75
In het eerste onderzoek La imagen de España en el exterior (2002) van Real Instituto Elcano wordt het
heterobeeld van Spanje van vroeger tot 2002 onderzocht in het buitenland. Emilio Lamo de Espinosa, directeur van Real Instituto Elcano geeft in zijn voorwoord aan dat het tijd is om te
erkennen dat Spanje een ernstig imagoprobleem heeft. Ondanks de enorme inspanningen om het imago van Spanje te verbeteren die zijn geleverd door openbare instellingen die zich bezighouden met de culturele en economische reikwijdte van Spanje is dit nog steeds nodig. De openbare instellingen waaraan hij refereert zijn El Instituto Cervantes, La Fundación Carolina, La Sociedad Estatal para la Acción Cultural Exterior en el Instituto Español de Comercio Exterior. Volgens Javier Noya,
directeur van Observatorio Marca España del RIE en hoofdonderzoeker van het buitenlandse beeld
van Spanje en de publieke opinie van Real Instituto Elcano, is het Spaanse imago in het buitenland
sinds de politieke en economische transición aanzienlijk verbeterd, maar het imago is politiek,
cultureel en economisch gezien nog steeds niet optimaal.76
74 Het project van la Marca España is te vinden op: www.marcaespana.es, geraadpleegd op 15 mei 2013 75 s.a. Informe Projecto Marca España, (2003), http://www.realinstitutoelcano.org/publicaciones/informe.pdf,
geraadpleegd op 18 mei 2013.
76 Javier Noya, La imagen de España en el Exterior, (2002)
http://www.realinstitutoelcano.org/wps/wcm/connect/1c9cbb004f0195cd88d6ec3170baead1/Noya_Imagen_Espa na_Exterior.pdf?MOD=AJPERES, geraadpleegd op 23 mei 2013
25
