Strafregtelike evaluering

Die rol van die psigoforensiese evaluering kan nie as losstaande van die bewyslas wat noodwendig daarmee in die Strafreg gepaard gaan, beoordeel word nie. Die verwagtinge van die regsbron is geskoei op die potensiële bydrae wat so ’n psigoforensiese evaluering in bepaalde strafsake kan lewer. Die verwagtinge word deur Allan en Louw (2001) in kategorieë verdeel en word deur Knoetze (2007) tot die volgende bevoegdheidsreëls in die Bewysreg gereduseer:

i) die deskundige se getuienis moet in ewewig wees met die kwalifikasies en ervaring van die sielkundige (en nie ’n wyer interpretasienetwerk omsluit en betrek nie);

ii) die getuienis moet relevant wees in die lig van die bepaalde aspekte voor die hof; en

iii) dit moet objektief wees en in terme van verstaanbare begrippe, vertolkings en taal voor die hof aangebied word.

Die vraag na die betroubaarheid daarvan moet voortdurend gevra word. Die redes vir potensiële distorsie by die aangeklaagde is verreweg gerig op sekondêre gewin: daar word gereeld gepoog om ’n beter voorstelling te maak of om die idee van verswakte algemene aanpassing by die sielkundige te skep (Morey & Quigley, 2002). Bogenoemde outeurs beskryf hierdie fenomeen en die hantering daarvan as “... impression management ...” en beklemtoon dat bepaalde prosedures ingespan moet word om dit uit te wys (Morey & Quigley, 2002, p. 334). In hierdie verband spreek Hall en Pritchard (1996) en Rogers (1997) hulle ook sterk uit ten gunste van die meting en inagneming van moontlike distorsies en die verskuiling van inligting deur oortreders.

Strafregtelike evaluasies sluit mediese-ondersoeke (soos in observasieverslae voorkom), kollaterale inligting, die inhoud van die saakdossier, ander deskundige verslae, skool- en werkrekords, die klagstaat en unieke sielkundige toetse vorm egter ook ’n integrale deel van die evaluering van geweldsoortreders. Die psigoforensiese sielkundige wat in strafsake soos moord (insluitend impulsmoord) spesialiseer, word noodwendig ook met ander bykomstige prioriteite getaak: die eerste vereiste is om moontlike psigopatologie te identifiseer. Volgens Archer (2003) bestaan (deels gelyklopend met bovermelde) twee verdere en veel meer komplekse toepassingsvelde vir die evaluering van geweldsoortreders:

i) die bepaling van die mate van kriminele aanspreeklikheid (toerekeningsvatbaarheid) by die beskuldigde; en

ii) die beoordeling van ’n persoon se vermoë om verhoor te word. Hieruit vloei begrip voort vir die momentale verwagtinge wat aan die psigoforensiese evalueerder gestel word. Dit sal van waarde wees om na riglyne in hierdie verband in die literatuur te kyk.

 Die bepaling van kriminele aanspreeklikheid

Ten opsigte van kriminele aanspreeklikheid is meer as vyf dekades gelede reeds gepoog om meetinstrumente te identifiseer ten einde die sielkundige by te staan in die identifisering van gevalle waar verminderde of algehele kriminele aanspreeklikheid bevraagteken word. Dit sluit in vraelyste, onvoltooide sinnetoetse, self-verslagdoening en onderhoudgebaseerde instrumente wat volgens Zapf en Viljoen (2003) soms twyfelagtige nasienmetodiek impliseer. Laasgenoemde outeurs is pragmaties en beklemtoon in hul navorsing die noodsaaklike onderskeid wat getref moet word tydens siftingsevaluerings (om diegene wat toerekeningsvatbaar is te onderskei van diegene wat nie toerekeningsvatbaar is nie en ook nie ’n bydrae tot hofverrigtinge sal kan lewer nie). Klem behoort dus op wetenskaplike meting en onderhoudvoering sonder, sowel as met kriteria-gebaseerde nasienmetodes, gelê te word. Dié resultate moet in verband gebring word met inligting wat gelyklopend bekom is en moet laastens op ’n bepaalde wyse aan die betrokke partye oorgedra word.

Die volgende praktiese beoordelingsraamwerk kan as vertrekpunt gebruik word:

- Eerstens is dit noodsaaklik om na moontlike verdoeseling en foutiewe voorstelling deur oortreder te kyk en om die moontlike sekondêre gewin wat laasgenoemde vir die kliënt kan inhou, te bepaal. Hall en Pritchard (1996) bespreek tekens van oneerlikheid wat onder meer absurde en teenstrydige optrede (of ’n kombinasie daarvan) insluit en verwys ook na simptome wat nie met neuropsigologiese teorieë verklaar kan word nie. Faktore wat verder opvallende bydraes kan lewer is om na die doel van die evaluering te kyk (of dit spontaan of deur eksterne druk aanvaar is), deur wie die evaluering aangevra is en wie die betrokke evalueerder gekies het (Rogers, 1997). Voeg daarby die aanname van die American Psychiatric Association (2000) wat skynsiekte vermoed as ’n reg-psigologiese opinie verlang word,

gebrekkige samewerking bestaan, ’n APV gediagnoseer is en wanneer klagtes teenstrydig is met objektiewe metings.

- Tweedens behoort deeglike onderhoude gevoer te word en aanvullende inligting behoort volgens Gutheil (2002) bekom te word. In hierdie verband word bepaalde bronne soos slagoffers, getuies, famlielede, behandelende praktisyns, polisie-beamptes, werkgewers, geliefdes, vriende en ook die beskuldige se vorige mediese of sielkundige geskiedenis gemeld. Kortliks, behoort alle moontlike inligting ondersoek en aangetoon te word. Dit kan die weergawe van gebeure van die oortreder steun of weerlê.

- Meer in besonder moet die optrede van die oortreder na die uitvoer van die misdryf hoë prioriteit te geniet. Is daar byvoorbeeld van die toneel gevlug, is daar probeer om die toneel te verander of te versteur en is wapens en ander verbandhoudende items (wat oor potensiële getuie-waardes mag beskik) vernietig?

- Kriminele ontoerekeningsvatbaarheid vanweë psigopatologie (die sogenaamde insanity defence) se bewyslas strek so ver terug soos die Griekse gemeenskappe waarin die geestesversteurde van vervolging gevrywaar is omrede hul nie hul dade toegereken kon word nie (Whitlock, Feix, Barnes, Gerdes, Santina, & Trageser, 2010). Hierdie fundamentele grondbeginsels geld steeds: dit moet onteenseglike bewys word dat die “oortreder” ten tye van die uitvoering van die daad aan psigopatologie gely het wat daartoe bygedra het dat insig in die aard van die daad afwesig was en/of dat insig nie ten opsigte van die wederregtelikheid van so ’n daad bestaan het nie. Dit is insiggewend dat hierdie verweer slegs in 1% van gevalle in verskeie Amerikaanse state geopper word en dat dit in slegs 25% van die gevalle suksesvol is (Whitlock, 2010).

Die forensiese sielkundige word nie gereeld met so ‘n verweer gekonfronteer nie en indien wel, word dit merendeels in spanverband (en in

samehang met ‘n psigiatriese opinie en die observasie van verpleegpersoneel) beoordeel. Implisiet aan en gelyklopend met die beoordeling van toerekeningsvatbaarheid is die evaluering van die aangeklaagde se vermoë om hofverrigtinge te volg en dit te deurstaan.

 Bevoegdheid om verhoor te word

Die forensiese evalueringskriteria word formeel bevraagteken deur Morris, Haroun en Naimark (2004). Leong (2004) kritiseer egter hierdie bevindinge vanweë metodologiese foute in die ontwerp van hierdie navorsing en die wyse waarop data ontleed is. Voorts word verwys na navorsing waarin op die verskille in vermoë om nuanses waar te neem en regsbegrip te toon tussen geestesgesondheidwerkers en prokureurs uitgewys word. Leong skets ook ’n beeld van kompleksiteit as drie verskille standaarde van beoordeling (wat in die Amerikaanse reg geld) bespreek word.

Hierdie beoordelingstandaarde is gerig op die vasstelling van ’n rasionele begrip wat berus op beide kognitiewe en ’n gedragstandaard: dit wil sê dat enersyds bepaal moet word in welke wyse die aangeklaagde begrip toon vir toepaslike regsbeginsels/prosedures en andersyds oor die vermoë beskik om inligting toepaslik en tydens die verdedigingsproses te benut – ’n prosedure wat algemeen bekend is as die Dusky standaard (Leong, 2004). Dit sluit die rasionele begrip vir die prosedures waarvan hy of sy aangekla word en die vermoë om met die regspan te konsulteer in (Whitlock, 2010).

Pogings is aangewend om sogenaamde “minimal constitutional standards for

competency” in verskille state in Amerika te vestig, maar eenvormige

beoordelingskriteria bly steeds ontwykend. In die lig van voorgemelde leemte verkies Leong (2004, p. 247) om te steun op die werke van McGarry en sy kollegas, asook die beoordelingsinstrumente wat deur MacArthur ontwikkel is (MacArthur Competence Assessment Tool-Criminal Adjudication – MacCAT-CA).

Met die uitskakeling van bepaalde prosesse (soos byvoorbeeld die juriestelsel wat daarin gedek word en nie internasionaal geld nie) kan bogenoemde beoordelingskriteria ten opsigte van die beskuldigde soos volg in Tabelle 3.1 en 3.2 opgesom word:

Tabel 3.1 Beoordelingskriteria:

 die mate van insig wat die beskuldigde in die verdedigingsprosesse toon;  die teenwoordigheid van onbeheerste gedrag;

 die aard van die verhouding tussen kliënt en prokureur;  die beskuldigde se beplanningsvermoë;

 die mate van insig in die onderskeie rolverdelings in die regsproses waaroor die beskuldigde beskik;

 die begrip van die beskuldigde vir die regsproses, die oortreding, moontlike straf en uitkoms;

 die vermoë van die beskuldigde om relevante inligting onder die regspan se aandag te bring;

 die vermoë om inligting weer te gee en die ondervragingskennis van getuies, te benut;

 die vermoë om relevante getuienis te lewer; en

 die motivering van die beskuldigde soos weerspieël in byvoorbeeld self- ondermynende gedrag.

Die onderstaande tabel 3.2 bevat van die belangrikste items in die MacCAT-CA : Tabel 3.2 Beoordelingskriteria in die MacCAT-CA:

Beoordelingskriteria

Insig in:

 die rolle en funksies van die regspanne;  die elemente van ’n misdaad;

 die rol en funksie van die regter;

 potensiële vervolging en die gevolge daarvan;

 ’n pleit van skuldig en die regte wat daarmee saamgaan;  strafversagtende faktore;

 die hantering van vervolgingsgesag se getuienis;  moontlike provokasie; en

 die rol wat emosies soos vrees kan speel in die verklaring van gedrag.

Bron: Leong (2004).

In die TDMHDD: Forensic Evaluator Training Manual (Whitlock, 2010) word die vermoë van die aangeklaagde om die getuienis vir die vervolging te beoordeel, dit te weerlê en ook wetlik en strategies te besin, ingesluit as beoordelingskriteria. Twee verdere kriteria is die beoordeling van die aangeklaagde se vermoë om vergelykings te tref en gevolge teen mekaar op te weeg. Hierdie kriteria val onder die persoon se beredeneringsvermoë.

Die debat rondom die beskuldigde se vermoë om die hofverrigting te volg word verder gevoer en lei tot definisies van “... sufficient present ability...”, “... rational as

well as factual understanding ...” (Zapf & Viljoen, 2003, p. 352). Die evaluering van

sodanige begrippe is volgens laasgenoemde outeurs: “... left largely unguided ...”. Voorgenoemde leemte is teenwoordig ten spyte daarvan dat hierdie tipe evaluering

(beide ten opsigte van toerekeningsvatbaarheid en die bepaling van die aangeklaagde se vermoë om hofverrigtinge te volg), hoog in aanvraag is by geestesgesondheidpraktisyns.

Die proses word verder bemoeilik deurdat bevindinge en observasies altyd in ooreenstemming met die bepaalde versoeke van die regsopdrag en algemene regspraak moet geskied. In verreweg die meeste sielkundige evaluerings wat in hierdie konteks gedoen word, word bovermelde skakel tussen rasionele en feitelike begrip en vermoë om hofverrigtinge te volg nie belig nie. So het Skeem, Golding, Cohn en Berge (1998) in ’n studie bevind dat 90% van psigoforensiese verslae nie hierdie verband identifiseer en/of bespreek en verklaar nie.

Ter herhaling volstaan Zapf en Viljoen (2003) daarby dat elke sielkundige meetinstrument ’n bepaalde bydrae moet lewer in die globale akademiese evalueringsproses en behoort die forensiese sielkundige bewus te wees van moontlike tekortkominge in veral die meetinstrumente. Minder eng geïnterpreteer, word aanbeveel dat aanvullende stappe gedoen moet word ten einde die leemtes te ondervang – juis te meer in die geval van die evaluering van ’n komplekse fenomeen soos strafsake.