Stedelijke en politieke veranderingen in Rome tussen 1500 en

De eerste fiamminghi die naar Rome afreisden, waren Jan Gossaert en Jan van Scorel. Van Scorel verbleef in Rome van 1522 tot 1524. Van Scorels jongere leerling Maarten van Heemskerck verbleef er van 1532 tot 1536.109 _{Ten tijde van Van Scorel zijn verblijf, was de}

stad nog altijd herstellende van het machtsvacuüm dat het Westers Schisma had

achtergelaten.110 _{Rome was vervallen en verlaten. Zo erg zelfs dat het niet eens meer op een}

stad leek, aldus de 15e_{-eeuwse schrijver Bartolomeo Platina.}111

103 _{Schatborn: 2001, p. 20.}

104 _{Frank-Van Westrienen: 1983, p. 52.} 105 _{Sliggers: 1979, p. 42-162, 206.} 106 _{Schatborn: 2001, p. 20.} 107 _{Schatborn: 2001, p. 20-21.}

108 _{Frank-Van Westrienen: 1983, p. 99, 108-110; Vautier: 2007, p. 51.}

109 _{Schatborn: 2001, p. 11. Jan van Scorel was de eerste Nederlander die in Rome verbleef.} 110 _{Het Westers Schisma speelde zich af van 1378 tot 1417.}

111 _{Partridge: 1996, p. 19.}

37

Toen Van Heemskerck in 1532 arriveerde, had il Sacco di Roma zich nog maar vijf jaar eerder voltrokken. De stad werd volledig geplunderd door onderbetaalde Duitse en Spaanse soldaten en raakte in economisch verval.112 _{Het aantal daklozen, armen en bedelaars}

zal zijn toegenomen en de eeuwige stad veel onveiliger hebben gemaakt.113 _{Het pontificaat}

van Martinus V probeerde dit, midden 16e _{eeuw, terug te dringen. Hij probeerde tegelijkertijd}

de machtspositie in Rome voor zich op te eisen.114

De stad was onderhevig aan vele interne en externe strubbelingen en veranderingen. Daardoor zag Van Heemskerck Rome anders dan de schilder Willem van Nieulandt II, die in het jaar 1602 en 1603 met zijn oom, Willem van Nieulandt I, in Rome woonde en werkte.115

De vele Romeinse vedute (stadsgezichten) die zijn geschilderd door Van Heemskerck en tijdgenoten, geven een impressie van hoe het stedelijk leven er toen uit zag. Het laat een Rome zien van ruïnes overwoekerd door een dikke laag zand en gras. Het doet herinneren aan de, eerder aangehaalde, uitspraak van Bartolomeo Platina.

Van Heemskerck heeft tijdens zijn verblijf in Rome nog de oude Sint-Pietersbasiliek gezien (zie Afbeelding van kunstwerken I) en de aanbouw van de nieuwe basilica in 1536 getekend (zie Afbeelding van kunstwerken II). In de tekening Sint-Pietersbasiliek in

aanbouw in 1536 ziet men alleen enkele muren van de basiliek staan en is er een grote

zandvlakte voor de basiliek zichtbaar. Een ets gemaakt door Willem van Nieulandt II (Afbeelding van kunstwerken III) toont de Boog van Septimius Severus en het Capitool. De twee kleinere triomfbogen, die de grote boog flankeren, zijn maar voor een kwart zichtbaar. Het overige deel is verdwenen in het zand.

Hoewel de indruk wordt gewekt, dat Rome in één grote ruïneuze staat is, blijkt dit niet te kloppen. Een tweede prent van de hand van Willem van Nieulandt II laat Rome in een eigentijdse staat zien. Op de ets gezicht op Rome en de Trinità dei Monti (zie Afbeelding van

kunstwerken IV) steekt de kerk de Trinità dei Monti, ver boven de stad uit. Tegen de heuvel

zijn tegenwoordig de Spaanse trappen gebouwd. We zien de stad met de vele gebouwen, die allemaal netjes overeind staan en geen scheuren in de muren hebben. De dakpannen en schoorstenen zitten keurig op de daken en in de verte torent de Zuil van Trajanus kaarsrecht boven de stad uit.

Wanneer we kijken naar Gezicht op de Via Panisperna naar de Santa Maria

Maggiore, Rome (zie Afbeelding van kunstwerken V) getekend in 1609 door Gerard ter

Borch, zien we eenzelfde beeld. Stevig gebouwde woonhuizen en open kavels wisselen elkaar

112 _{Langdon: 1999, p. 33; Gouwens: 1998, p. XVII.} 113 _{Langdon: 1999, p. 33; Gouwens: 1998, p. XVII.} 114 _{Partridge: 1996, p. 20.}

115 _{Schatborn: 2001, p. 13; Stati delle Anime: Santa Maria del Popolo; GUILELMO [guilliam VAN} NIEULANDT II], suo nipote, anni 18. - see 1603, SMP: entry cards.

38

af. De stad begint, met een beetje op het huidige Rome te lijken. Er is geen sprake meer van woekerend onkruid en overgroeiende struiken, hoewel de zanderige en niet geëgaliseerde of geplaveide ondergrond een stabiele factor in alle besproken prenten is.

Toen Van Heemskerck in 1536 zijn tekening van de Sint-Pietersbasiliek in aanbouw tekende, wist hij niet dat het nog 50 jaar zou duren, voordat de kerk zijn kenmerkende koepel kreeg en nog bijna honderd jaar, alvorens Carlo Maderno de nieuwe Sint-Pieter van een façade had voorzien. Gedurende de bouw van de Sint-Pietersbasiliek, is het politieke landschap flink veranderd.

De Romeinse elite die in de 15e _{eeuw en begin 16}e _{eeuw de tegenpartij van de paus}

was, gaat een verbond aan met het Vaticaan. Met het tekenen van de Pax Romana werd de macht van de puissant rijke en adellijke Orsini en Colonna families ingeperkt.116 _{Het is een}

grote verandering in de hiërarchische structuur van Rome. Door het verbond wordt, in de loop van de 16e _{eeuw, de kerk de plaats waar de rijke elite wil zijn en krijgt de curie een}

verhoogde sociale status. De paus kan direct zijn invloed aanwenden in de straten van Rome. De hernieuwde sociale status van het pauselijke apparaat zorgde voor enkele problemen. Elke kardinaal diende zijn status te onderstrepen met een hofhouding en dat kostte een klein fortuin. Menig kardinaal had het moeilijk om de waardigheid te behouden.117

Rome werd het centrum van de Katholieke kerk en doordat deze meer macht had, kon de stad door middel van de pauselijke grondonteigeningen, bouwplannen en bouwactiviteiten zich verder ontwikkelen.118 _{Toen Sixtus V in 1585 aan zijn pontificaat begon, had hij grote}

plannen. Hij wilde de pauselijke macht met de alsmaar voortdurende bouw van de Sint- Pietersbasiliek benadrukken. Onder zijn pausschap verandert hij van residentie. Men verblijft niet langer in het Lateraans Paleis, maar het Vaticaans Paleis is waar de paus en hofhouding huizen, naast het graf van Petrus. Hierdoor werd de pauselijke soevereiniteit benadrukt en kreeg Rome nieuwe symbolische waarden.119 _{Tevens werden de pelgrimsroutes onder het}

pontificaat van Sixtus vernieuwd en verbeterd, zodat meer bedevaartgangers in Rome konden verblijven en de doorstroom beter verliep. Langzaam transformeerde Rome, onder Sixtus V, in de stad van de barok en tot de Caput Mundi.120 _{De financiering van al zijn plannen deed}

hij, onder meer, door belasting te heffen op dobbelspelen.121 _{Al was dit natuurlijk een druppel}

op de gloeiende plaat.

116 _{Temple: 2011, p. 123-125. De Pax Romana die in 1511 werd getekend betekende een einde aan tijden} van onrust en een strijd om de macht tussen de meest invloedrijke adellijke families, namelijk tussen de Orsini en de Colonna familie.

117 _{Fragnito: 1993, p. 27, 37.} 118 _{Partridge: 1996, p. 20-21, 40, 173.} 119 _{Fragnito: 1993, p. 38.} 120 _{Partridge: 1996, p. 21, 36, 173; Langdon: 1999, p. 35, 36.} 121 _{Partridge: 1996, p. 21. Langdon: 1999, p. 89.} 39

Zoals de stad door de heersende politieke macht veranderde en bovendien zichzelf van binnenuit veranderde, zo veranderde de omgang met de schilderkunst door de

contrareformatie die was geïnitieerd door de katholieke kerk. In 1592 werd Clemens VIII tot paus verkozen en zijn pontificaat duurde 13 jaar en 32 dagen. Hij was vroom, verklaarde de oorlog aan de prostitutie en sodomie. De religieuze overtuiging was geen keuze meer, maar men werd gecontroleerd of men met Pasen ter communie ging.122 _{Ten tijde van zijn}

ambtsperiode werd de lijn ingezet om met kunst de macht van de katholieke kerk tot

uitdrukking te brengen, aldus Romeganger en schilder Karel van Mander.123 _{Dit resulteerde}

erin dat paus Clemens geen naakte mannen en vrouwen tolereerde in schilderijen.124

Eenzelfde lijn werd doorgezet door zijn opvolger Paulus V. Deze paus, die uit de

vooraanstaande en kunstminnende Borghese familie kwam, deed dat evenwel met meer grandeur en pracht.125

Samenvattend, de stad Rome verandert zowel door de politieke en bestuurlijke wijzigingen. De macht van de katholieke kerk werd alomvattend en veranderde het uiterlijk van de stad. Door de pauselijke visie veranderde de omgang met kunst. Onder invloed hiervan zullen de motieven waarvoor de schilders naar Rome togen ook zijn veranderd. De eerste schilders reisden naar Rome om de klassieke beelden, de ruïnes en de bloei van de Renaissance schilderkunst te bestuderen. Eén van de plekken om de eigentijdse interpretatie van de kunst van de klassieken te bestuderen, was de Sixtijnse kapel, die

grotendeels is geschilderd door Michelangelo. De kapel, in het Vaticaan, grossiert in ontblote torso’s en halfnaakte mannen. Op één van de muren bevindt zich het Laatste Oordeel (zie

Afbeelding van kunstwerken VI), waarin Christus halfnaakt is afgebeeld. Michelangelo kreeg

kritiek te verduren, maar deze fresco laat zien dat paus Clemens VII die de opdracht had gegeven, wel een andere omgang met naakten had dan paus Clemens VIII. Hij zorgde immers voor het verbod op naakten in de schilderkunst.126 _{Ten tijde van het verbod, eind 16e eeuw,}

kwam Michelangelo Merisi da Caravaggio naar Rome en introduceerde het chiaroscuro in de schilderkunst. Toen in 1610 Caravaggio overleed, had hij hoogstwaarschijnlijk tegen zijn zin

122 _{Graham-Dixon: 2010, p. 70-71.}

123 _{Miedema: 1994, vol. I, 271v; Di Sivo: 1997, p. 285; Langdon: 1999, 290-291; Graham-Dixon: 2010,} p. 245. 124 _{Langdon: 1999, p. 40-41, 144.} 125 _{Langdon: 1999, 290; Graham-Dixon: 2010, p. 309.} 126 _{Langdon: 1999, p. 40-41, 144.} 40

in, een grote groep navolgers geïnspireerd.127 _{De opkomst van het Caravaggisme was voor}

veel schilders een extra aanleiding om naar de eeuwige stad af te reizen.128