De populaire interesse in criminaliteit

De preoccupatie met misdaad en straf is karakteristiek voor de moderne westerse samenleving. Van de eerste misdaadromans in de negentiende eeuw tot de laatste 81 nieuwe televisieseries lijkt misdaadfictie alleen maar populairder te worden. Nog opvallender is hoe sommige echt bestaande misdadigers worden verheven tot idolen. Denk bijvoorbeeld aan de immense populariteit van een crimineel als Willem Holleeder. Wat is het aan mensen die de regels overtreden en daarnaast aan boeken, televisieseries en films, waarin de misdadiger wordt opgespoord, dat mensen zo aantrekt?

Al in het einde van de zeventiende eeuw kwamen in Engeland de Proceedings of the Old Bailey uit. Deze rechtbankverslagen werden specifiek voor het vermaak van het 82 volk gemaakt en vanaf 1712 zelfs met woordelijke verklaringen van getuigen en

verdachten. Dit riep de sfeer op van de processen in de Old Bailey en werd vooral gedaan bij zaken die sappig, amusant of op een andere manier vermakelijk werden geacht. Ook in de Republiek werd gebruik gemaakt van de drukpers om opvallende rechtszaken te delen met de massa (afbeelding 11). De overheid deed dit wellicht om een voorbeeld te stellen, maar ze hadden ook een ander effect: de kleine misdadigers konden op sympathie van het volk rekenen, aangezien veel mensen zich meer konden identificeren met een dief dan met met de regenten die recht spraken. Om dit te voorkomen pleitten hervormers tegen 83 deze pamfletten, waarna een nieuwe vorm van misdaadliteratuur ontstond, die de

misdadiger als slechte, maar zeker sluwe en intelligente held positioneerde. 84 De populaire fascinatie met misdaad is in de loop der eeuwen van karakter veranderd. Kate Summerscale, die detectiveromans schrijft op basis van archiefstukken, verbindt in navolging van Walter Benjamin de opkomst en populariteit van detectives in de negentiende eeuw met de toenemende geslotenheid van het Victoriaanse huishouden. Doordat met de industrialisatie wonen en werken van elkaar gescheiden worden, wordt het eigen huis een privater gebied dan toen men nog aan huis werkte. 85

Tegenwoordig kun je de populariteit van detectives niet meer verklaren met neiging tot voyeurisme. Door de opkomst van de sociale media kan iedereen van iedereen weten wat hij op elk moment van de dag aan het doen is. In de eenentwintigste eeuw is een belangrijke verschuiving te zien in de populariteit van criminaliteit. De grenzen lijken

Jarret S. Lovell, ‘Crime and Popular Culture in the Classroom: Approaches and Resources for Interrogating

81

the Obvious’ in: Journal of Criminal Justice Education 12, no. 1 (2001), pp. 229-244, p. 231.

Proceedings of the Old Bayley; beschikbaar op: https://www.oldbaileyonline.org/static/Publishinghistory.jsp

82

Foucault, Discipline and Punish, p. 64.

83

Ibidem, p. 66.

84

Kate Summerscale, The Suspicions of Mr Whicher or The Murder at Road Hill House (Londen 2008), noot 109.

te vervagen. Waar voorheen vrijwel altijd vanuit de detective werd gedacht, is het nu mogelijk de misdadiger als hoofdpersoon te hebben. Toch blijven ook de meer

traditionele detectiveromans en –series niet aan te slepen. De verklaring hiervoor is mijns inziens in verschillende aspecten onder te verdelen: de fascinatie met de onderwereld, het oplossen van puzzels en geruststelling.

3.2.1 Fascinatie met de onderwereld

Wat maakt dat mensen criminelen op een voetstuk plaatsen, zelfs zo ver gaan hen als helden te vereren? Het gaat hier vanzelfsprekend te ver om een diepgravend

psychologisch onderzoek uit te voeren, maar de aantrekkingskracht van misdaadfictie heeft ook hiermee te maken. Er zit nog steeds een voyeuristische component in, ook al is deze extremer dan in de negentiende eeuw. 86

Het overgrote deel van de mensen in de westerse wereld bestaat uit brave burgers. De zwaarste overtreding die deze mensen maken is te hard rijden met de auto. Waar kinderen de grenzen opzoeken van wat er door hun ouders wordt toegestaan, weten de meeste volwassenen zeer goed waar deze grenzen liggen. Toch blijft de andere kant van de grens spannend en uitdagend. Een beetje crimineel heeft een avontuurlijk 87 verhaal. Om tot heldenstatus te stijgen heeft je verhaal gedurfde daden, sluwe

slechteriken, achtervolgingen, vermommingen, trucs, sluwheid en narratieve spanning nodig. Hobsbawn beschreef zijn sociale bandieten als misdadigers tegen de wet, maar 88 voor het volk. Hierin verschillen ze significant met de ‘gewone’ criminelen, die door de 89 bevolking niet worden gezien als onderdeel van hun groep. Gewone criminelen die in de rechterlijke archieven te vinden zijn, zijn geen voorvechters van de onderklasse tegen een overheersende macht. Iedereen is het er over eens, dat zij de wetten overtreden en daarvoor gestraft moeten worden. Ook zij zelf zijn zich daarvan bewust. 90

Deze fascinatie met de onderwereld is te verbinden met het detective-genre, dat wel ‘hard-boiled’ wordt genoemd. Stefano Tani verwoordt dit als macho-escapisme. Niet 91 alleen de detective is een stoere kerel, die zich niet per se aan alle regels houdt om de dader te vinden, ook de misdaad is vaak stukken rauwer, dan die in keurige Britse detectives. Moord is de grootste taboe. Het is de grootste zonde die een mens kan

Ibidem, p. 106

86

Gie van den Berghe, ‘Geweldig. Misdaad en geweld in fictie’; beschikbaar op: http://www.serendib.be/

87

artikels/geweldig.htm.

Thomas Ohlgren, ‘Phillips, Helen, ed. Bandit Territories: British Outlaw Traditions. Cardiff: University of

88

Wales Press, 2008’, Book review in The Journal of British Studies, 50(4) (2011), 987-989. Hobsbawn, Bandits, p.11.

89

Ibidem, p. 54.

90

Tani, The doomed detective, p. xi.

begaan. Het is het ultieme kwaad. Dit betekent ook, dat moordenaars die zijn veroordeeld vaak een enorme behoefte hebben om een bekentenis af te leggen. Doel hierachter is 92 vaak om begrepen te worden en daarmee vergiffenis te krijgen. 93

Ruth Penfold-Mounce, criminoloog aan de University of York geeft aan dat er grenzen zijn aan deze verering. Bij sommige typen misdaden zul je nooit een held worden. Denk daarbij aan drugshandel, (kinder)misbruik, prostitutie, mensenhandel. 94 Het lijkt er trouwens op dat dat inmiddels ook al niet meer helemaal klopt. Ook deze grenzen zijn aan het vervagen.

3.2.2 Alle stukjes vallen in elkaar

Volgens Lee Horsley, ooit de hoofdrolspeler in de Amerikaanse jaren ’80-detectiveserie Matt Houston, is de disruptieve neiging van misdaadfictie een reden voor haar attractie. 95 Misdaden vallen buiten het normale leven van de meeste lezers en kijkers, ze zetten hun wereldbeeld op zijn kop. De Australische literatuurwetenschappers Alistair Rolls en Rachel Franks gaan een stap verder met het stellen, dat misdaadfictie de klassieke of ideale verwezenlijking is van de deconstructivistische theorie, door juist ook een overtuigende oplossing uit alle mogelijke te lichten. 96

Veel mensen houden van puzzelen. Zeker weten dat de puzzel compleet is en in elkaar past is het grote voordeel van misdaadfictie. Dit komt terug in het detectivegenre van de ‘Engelse school’, ten opzichte van de hard-boiled Amerikaanse detective. De 97 ‘Engelse school’ is zo geconstrueerd dat elke aanwijzing een duidelijke plek heeft in het verhaal. Dat is een groot voordeel van fictie. De realiteit zit vaak anders in elkaar, ook die van het verleden die in de rechterlijke archieven te vinden is. 98

3.2.3 Het goede overwint

Het fijne aan traditionele misdaadfictie is dat het goede overwint. Dit geeft mensen een troostend en geruststellend gevoel. Zeker in onzekere tijden, grijpt men vaak naar fictie met een ‘happy ending’. Het recht zal zegevieren, de slechterik wordt gepakt, alles komt goed. Iedereen weet dat dit in het echte leven niet het geval is. Dat is wellicht ook een

Black, The Aesthetics of Murder, p. 210.

92

Ibidem, p. 211.

93

Ruth Penfold-Mounce, ’The great Hatton Garden heist: why are we so fascinated by crime capers?’, in: The

94

Conversation (15 januari 2016); beschikbaar op: https://theconversation.com/the-great-hatton-garden-heist- why-are-we-so-fascinated-by-crime-capers-53244

Lee Horsley, Twentieth-Century Crime Fiction (Oxford 2005), p. 19.

95

Alistair Rolls en Rachel Franks, ’Editors’ introduction’ in Private Investigator (Bristol 2016), p.10.

96

Black, The Aesthetics of Murder, p. xi.

97

Farge, Allure, p.77.

nadeel van het gebruik van archiefmateriaal. De mensen die in de rechterlijke archieven naar voren komen zijn allemaal gepakt en in voorlopige hechtenis genomen. Dat is gelukt, maar het is nooit helemaal zeker of deze mensen schuldig waren. De

ondervraagpraktijken waren in het verleden niet altijd even zachtzinnig en het is sowieso niet met zekerheid te zeggen, dat de archiefbronnen een weerslag zijn van ‘de waarheid’.

Ook ontbreekt er vaak informatie, bijvoorbeeld de reden waarom iemand een bepaalde misdaad heeft begaan. Dit kan zeer onbevredigend zijn voor het publiek en zeker voor adolescenten, die een meer dan gemiddelde behoefte hebben aan

duidelijkheid. Overigens is, zoals eerder beschreven, in de moderne misdaadfictie het niet meer vanzelfsprekend dat het goede overwint. Inmiddels kan ook een moordenaar de sympathieke hoofdpersoon worden.