Een letterwoord is een woord dat gevormd is met de beginletter of -letters van elk van de samenstellende delen (lettergrepen of morfemen) van een complex woord of woordgroep in het Nederlands of een vreemde taal, waarbij het geheel uitgesproken wordt alsof het om een gewoon woord ging, m.a.w. bij het lezen gelden de grafeem-foneemconversieregels die voor gewone woorden gelden. Voorbeelden:
aids, ahob (automatische halve overwegboom), bam (bewust alleenstaande moeder), bom (bewust ongehuwde moeder), havo, pin, radar, ufo
Erasmus (European Community Action Scheme for the Mobility of University Students), Riagg (Regionale Instelling voor Ambulante Geestelijke
Gezondheidszorg), SER (Sociaal-Economische Raad), SERV (Sociaal-Economische Raad van Vlaanderen)
Een verkorting is een woord dat gevormd is uit ingekorte lettergrepen van een enkelvoudig woord, een complex woord of woordgroep, waarbij het geheel uitgesproken wordt alsof het om een gewoon woord ging, met andere woorden bij het lezen gelden de gewone grafeem-foneemconversieregels. Voorbeelden:
- aso (asociaal), adrema (adresseermachine), afko (afkorting), airco, bama
(bachelor-master), bi (biseksueel), bieb (bibliotheek), bib (bibliotheek), bief, bios, cabrio, cat (catechisatie), chimp, combi, crea, demo, depri, dino, elco
(elektrolytische condensator), fax, gesco (gesubsidieerde contractueel), giro, heli, hetero, hifi, holebi, horeca, info, internet, intro, kine, kroko, labo, lab, lesbi, limo, loc, mayo, mecalo (megacalorie), ordi, parsec (eenheid gevormd uit parallax + seconde), peut (therapeut), plu, poli, pop, porno, prol (proleet), pur (polyurethaan), ref, rico (richtingscoëfficiënt), ros (rosbief), scheids, sjampie (champagne), sema (semafoon), slomo (slow motion), tab (tabulator, tabulatie), tex-mex (uit Texaans + Mexicaans), thio (natriumthiosulfaat), trafo (transformator), trans (transseksueel), trileen (trichloorethyleen), unief, vapo (vaporisateur)
- Benelux, Cobra, Europol, StuBru
- bamafoon (bandmagnetofoon), camcorder (uit camera + recorder), paraspringen, uviolstralen (ultraviolette stralen)
Aangezien letterwoorden en verkortingen in de spelling als gewone woorden worden behandeld, gelden hier ook de algemene regels voor gewone woorden. De drie grote vragen komen ook hier aan de orde:
1. worden al dan niet punten gebruikt?
2. worden kleine letters of hoofdletters gebruikt?
3. wordt in complexe woorden een koppelteken, apostrof of trema gebruikt?
1) Punten
Letterwoorden en verkortingen worden standaard zonder punten geschreven. Zie de voorbeelden hiervoor en hierna.
2) Kleine letters of hoofdletters
Nieuwe letterwoorden voor soortnamen worden vaak in hoofdletters gespeld, ook wanneer de soortnamen voluit zonder hoofdletters worden geschreven. Naarmate letterwoorden ingeburgerd raken, worden ze vaker in kleine letters geschreven. Een vaste regel voor het gebruik van hoofdletters of kleine letters valt hier niet te geven.
Voorbeelden:
- CAT-scan, MUG (medische/mobiele urgentiegroep), SIS-kaart (Sociaal
Informatiesysteem), TIA (transient ischaemic attack), VUT (vervroegde uittreding uit dienstverband)
- aids, ahob, bam, bom, havo, hobu, pin, radar
Verkortingen van soortnamen worden in kleine letters geschreven. Voorbeelden:
aso, bama, bios, holebi, horeca, limo
Wanneer aan het letterwoord of de verkorting een zekere uniciteit wordt toegekend en er dus sprake is van een eigennaam, wordt een hoofdletter als beginletter gebruikt.
Dat is veelal het geval bij namen van een wet, wetboek, overheidsmaatregel, bedrijf of instelling.
Of het woord in zijn geheel of alleen met de beginletter in hoofdletters wordt geschreven, hangt af van het aantal letters waaruit de naam bestaat.
De standaardschrijfwijze is als volgt:
• een naam tot drie letters wordt volledig in hoofdletters geschreven. Voorbeelden:
GU (Gemeentelijke Universiteit), VU (Vrije Universiteit)
BIN (Belgisch Instituut voor Normalisatie), ELF (extreem lage frequentie), ESA, FAQ, GOS, KUN, MAP (Mestactieplan), MIA (Music Industry Award), NAC, NEN (Nederlands Normalisatie-Instituut), SER (Sociaal-Economische Raad), VUT, WEU, WOB (Wet Openbaarheid van Bestuur)
• sommige namen van vier letters worden helemaal in hoofdletters geschreven, andere met alleen een beginhoofdletter. Het feitelijke gebruik is bepalend.
Voorbeelden:
ARGO, HEMA, IKON, NASA, NAVO, OESO, RAGO (Raad
Gemeenschapsonderwijs), SARS (severe acute respiratory syndrome), SERV (Sociaal-Economische Raad Vlaanderen), VLIR (Vlaamse Interuniversitaire Raad) Buma (Bureau voor Muziekauteursrecht), Cito, Fnac, Kema (Instituut voor Keuring van Elektrotechnische Materialen)
• een naam van meer dan vier letters wordt standaard met alleen de beginletter als hoofdletter geschreven. Voorbeelden:
Agalev, Benelux, Bloso, Bovag, Riagg, Unicef, Wajong (Wet Arbeidsongeschikt-heidsvoorziening Jonggehandicapten)
Op grond van het donorprincipe gebruiken sommige instellingen een afwijking van de standaardschrijfwijze. Voorbeelden:
- AbvaKabo, BuZa, SoLiDe, StuBru, UvA - RIZIV
- S.M.A.K. (Stedelijk Museum voor Actuele Kunst, Gent) 3) Schrijfwijze van complexe woorden
De wijze van aaneenschrijven van samenstellingen, afleidingen en flexievormen met een letterwoord of verkorting verschilt naargelang het letterwoord in kleine letters, dan wel in hoofdletters wordt geschreven. Dit onderscheid speelt ook mee in gevallen van klinkerverlenging en klinkerbotsing.
a) kleine letters
Hier gelden de gewone regels die voor alle complexe woorden (zie hoofdstuk 8) en bij klinkerbotsing (zie hoofdstuk 9) gelden. Samenstellingen worden
aaneen-geschreven en worden bij klinkerbotsing van een liggend streepje voorzien. De voor- en achtervoegsels in de afleidingen en flexievormen worden aan de afkorting
gehecht, daarbij wordt zo nodig de eindklinker verlengd of de eindmedeklinker verdubbeld, en bij klinkerbotsing wordt een trema gebruikt. Voorbeelden:
- ahoboverweg, aidsvirus, aioplaats, amacentrum (ama: alleenstaande minderjarige asielzoeker), bamastructuur, bammoeder, datrecorder (dat = digital audio tape), desdochter (des = di-ethylstilbestrol), finummer (fiscaal nummer), hateenheid (hat
= huisvesting voor alleenstaanden en tweepersoonshuishoudens), havoschool, heaodiploma, hivpatiënt (met uitspraak /hIf/), hobustudent, horecasector, laserprinter, latrelatie, lomschool, memobedrijf, miniahob, nazibeweging, pakmarker, petfles, pinbetalen, pincode, pirlamp, pukcode, purschuim, remslaap, simkaart (sim = subscriber identity module), sofinummer (sociaal-fiscaal nummer), vipdorp, waptoestel (wap = wireless application protocol), yupgedrag
- aio-onderzoek, horeca-achtig
- bammetje, havootje, latter, onthivven, ontaidsen, pinner, vipje, wapper - aioër, amaatje, havoër, heaoër, hobuer
- ahobs, behorecaad, gepind, lasers, paks (pak = polycyclische aromatische koolwaterstof), pinnen, vips
b) hoofdletters
Samenstellingen, flexievormen en afleidingen met een hoofdletter gaan zoals initiaalwoorden.
De samenstellingen krijgen een liggend streepje, de flexievormen en afleidingen met een achtervoegsel krijgen een apostrof en die met een voorvoegsel krijgen een liggend streepje. Voorbeelden:
- Agalev-partijcongres, Arbowet-invoering, CAT-scan, Erasmus-student,
IKON-programma, mede-SERV-lid, Riagg-medewerker, Wajong-uitkering (Wet Arbeidsongeschiktheidsvoorziening Jonggehandicapten)
- Agalev’er, Cito’er, Erasmus’er, GOS’er, OESO’er, Riagg’er, SERV’er, Wajong’ers
- LOP’s (lokale overlegplatforms), ont-Benelux’t, ver-Unicef’t Opmerking
In de praktijk is er een tendens om letterwoorden en verkortingen helemaal gelijk te schakelen met gewone woorden (zie ook 8.4.1.1 en 8.4.1.2). In samenstellingen, afleidingen en flexievormen beginnend met een letterwoord of verkorting wordt dan het tweede lid, het afleidings- of flexieachtervoegsel aan het letterwoord of de verkorting vast geschreven zonder liggend streepje of apostrof, tenzij het letterwoord of de verkorting op een hoofdletter eindigt. De gewone regels van medeklinker-verdubbeling en klinkerbotsing (liggend streepje of trema) gelden hier dan ook.
Voorbeelden:
- Agalevpartijcongres, Arbowetinvoering, Beneluxland, Cito-overleg, Citotoets, Erasmusstudent, Riaggmedewerker, Sabenavlucht, Unicefkaartje,
Wajonguitkering
- Agalevver, Beneluxer, Citoër, Erasmusser, Riagger, Wajonger - ontbeneluxt, veruniceft