14.3.1 Geen geïsoleerd teken aan regeleinde of regelbegin 14.3.1.1 Enkelvoudige woorden
Er mag niet zodanig worden afgebroken dat één klinkerteken van een enkelvoudig woord (niet samengesteld, afgeleid of geflecteerd) apart komt te staan aan het einde van een regel of aan het begin van de volgende regel:
- EINDE VAN DE REGEL
ali•nea (niet: a•linea), aloë (niet: a•loë), oven (niet: o•ven), oa•se (niet: o•ase), ezel (niet: e•zel), ecru (niet: e•cru), aplomb (niet: a•plomb), oké (niet: o•ké), ethos (niet:
e•thos), uto•pie (niet: u•topie), ate•lier (niet: a•telier), eo•liet (niet: e•oliet), iglo (niet: i•glo), ug•li (uitspraak: /Ygli/; niet: u•gli), uzelf (niet: u•zelf)
- BEGIN VAN VOLGENDE REGEL
bego•nia (niet: begoni•a), vi•deo (niet: vide•o), Bel•gië (niet: Belgi•e), re•gio (niet:
regi•o), ali•nea (niet: aline•a), aloë (niet: alo•e) 14.3.1.2 Complexe woorden
Het principe voor enkelvoudige woorden geldt ook voor de morfemen in samenstellingen, afgeleide en geflecteerde woorden. Geen enkel morfeem
(voorvoegsel, grondwoord, achtervoegsel) mag zo worden afgebroken dat aan het einde van de regel of het begin van de volgende regel één enkel klinkerteken van dat morfeem apart komt te staan.
- EINDE VAN DE REGEL
a) de betrokken letter is de beginletter van het volledige woord
- in voorvoegsel: athe•isme (niet: a•theïsme), amo•reel (niet: a•moreel), epi•centrum (niet: e•picentrum)
- in eerste lid van een samenstelling: adem•haling (niet: a•demhaling), ever•zwijn (niet: e•verzwijn), open•doen (niet: o•pendoen)
b) de betrokken letter is niet de beginletter van het volledige woord maar wel de beginletter van een morfeem midden in het complexe woord
- beginletter na voorvoegsel: be•amen (niet: bea•men), be•edigd (niet: beë•digd), ge•opend (niet: geo•pend), her•ademen (niet: hera•demen), ont•eren (niet:
onte•ren)
Let wel, het Engelse beamer (projector) wordt gesplitst als bea•mer.
- beginletter van een volgend lid in een samenstelling: over•eten (niet: overe•ten), meer•aderig (niet: meera•derig)
- BEGIN VAN VOLGENDE REGEL
a) de betrokken letter is de eindletter van het volledige woord
- eindletter van een grondwoord: probleemre•gio (niet: probleemregi•o), winteraza•lea (niet: winterazale•a), pseudofa•rao (niet: pseudofara•o) - eindletter van achtervoegsel: weeë (niet: wee•e), proto•zoa (niet: protozo•a),
aqua•ria (niet: aquari•a), mu•sea (niet: muse•a)
b) de betrokken letter is niet de eindletter van het volledige woord maar wel de eindletter van een morfeem midden in het complexe woord
- eindletter van een voorvoegsel: neo•liberalisme (niet: ne•oliberalisme), audio•visueel (niet: audi•ovisueel)
- eindletter van een grondwoord in een samenstelling of afleiding: farao•hond (niet:
fara•ohond), stereo•geluid (niet: stere•ogeluid), video•band (niet: vide•oband), dia•viewer (niet: di•aviewer), cavia•tje (niet: cavi•atje), dia•tje (niet: di•atje), radio•loos (niet: radi•oloos), video•tje
Bij een volgende ’s (verbuiging) komt de klinkerletter niet alleen te staan en hebben we: cavi•a’s, di•a’s, radi•o’s, vide•o’s.
Opmerking 1: afbreking bij opeenvolgende klinkertekens
In de voorbeelden hierboven komen veel woorden voor waarbij afbreking tussen opeenvolgende klinkertekens niet toegestaan is (bijvoorbeeld niet: ne•oliberalisme, vide•oband). Dit kan ten onrechte suggereren dat afbreking tussen twee
klinkertekens nooit mag. De beperking geldt echter slechts wanneer de
opeenvolgende klinkertekens aan het einde van een herkenbaar morfeem voorkomen.
Dat is niet het geval in de volgende situaties, waar afbreking tussen de klinkertekens, op syllabegrenzen, dus wel mogelijk is:
- De opeenvolgende klinkertekens komen midden in een morfeem voor. Die woorden kunnen bijgevolg probleemloos op twee plaatsen worden afgebroken, vandaar de aanduiding •e•, •a•, •o• etc.:
afpoei•e•ring, dimensi•o•naal, fe•o•daal, janu•a•ri, maffi•o•so, manu•e•le, mari•o•net, mete•o•renzwerm, pi•a•nist, positi•o•nering, premi•è•re, re•a•listisch, recre•a•tie, regi•o•naal, situ•a•tie, speci•a•list, the•a•ter, the•o•rie
- De klinkertekens komen voor op het eind van een morfeem waarvan de betekenis in het woord ondoorzichtig is.
Het element dia- wordt in veel woorden als ondoorzichtig en dus niet als grondwoord of voorvoegsel opgevat (zie ook 14.6.3.). Daarom kan in deze woorden op twee plaatsen gesplitst worden; de laatste klinker van dia kan bijvoorbeeld naar het begin van de volgende regel gaan: di•a•betes, di•ag•nose, di•a•mant, di•as•pora, di•ar•ree, di•as•tole. Hetzelfde geldt voor het element coa- in co•a•litie (co•alitie en coa•litie).
- Woorden als draaierig, eieren kunnen op twee manieren gesplitst worden:
draai•e•rig, ei•e•ren (zie 14.5.1).
Opmerking 2: afbreking bij medeklinkers
Alle hierboven genoemde principes zijn enkel van toepassing op klinkertekens. Een medeklinkerteken van een grondwoord gaat wél geïsoleerd naar het begin van de volgende regel als het aansluitende achtervoegsel met een klinker begint (zie 14.5.1).
Voorbeelden: beta•ler, diena•res, gelovi•ge, hande•ling, rege•ring, spe•ler, wande•laar
Opmerking 3: elementen die uit één teken bestaan
De beperking op geïsoleerde tekens geldt ook voor complexe woorden met een element dat uit slechts één teken bestaat. Dat teken mag nooit geïsoleerd worden aan het einde van een regel of het begin van de volgende, ongeacht of het een klinker-letter, medeklinkerletter of ander symbool of speciaal teken is. Hier volgen enkele voorbeelden:
- EINDE VAN DE REGEL
Er kan niet worden afgebroken na een grondwoord dat uit één teken bestaat:
A-bommen (niet: A•bommen), X-chromosoom (niet: X•chromosoom), y-as (niet:
y•as), a’s (niet: a•s), a’tje (niet: a•tje), b’tje (niet: b•tje), m’etje (niet: m•etje), p’s (niet: p•s), &-teken (niet: &•teken), +’je (niet: +•je), 2’tje (niet: 2•tje), 6’en (niet:
6•en)
- BEGIN VAN VOLGENDE REGEL
Er kan niet worden afgebroken voor een enkele medeklinkerletter als achtervoegsel:
- het grondwoord eindigt op een klinker: cavia’s (niet: cavia•s), scenario’s (niet:
scenario•s)
- het grondwoord eindigt op een medeklinker: films (niet: film•s), appels (niet:
appel•s; wel: appe•len), voelt (niet: voel•t; wel: voel•de), oliën (niet: olie•n).
14.3.2 Terugleesbaarheid
De afbreking mag geen aanleiding geven tot een andere uitspraak van het achter-gebleven linkerelement. Dat geldt in het bijzonder voor de enkele i, e, a, u, o. Aan het lettergreepeinde is de uitspraak van deze letters die van een ongedekte klinker.
De uitspraak van e als lettergreepeinde is ofwel /e/ ofwel /´/.
De uitspraak van i, e, a, u, o als gedekte klinker aan het lettergreepeinde komt alleen voor ch, sh en sj voor, bijvoorbeeld in richel, stechelen, lachen, kuchen, bochel, crashen, pasja (zie 14.5.2.2). Enkele voorbeelden:
du•plex (niet: dup•lex), chloro•plast (niet: chlorop•last), her•ademen (niet:
hera•demen), hop•la (niet: ho•pla), ont•eren (niet: onte•ren), para•plu, pas•toor (niet: pa•stoor), re•glement (niet: reg•lement), so•praan, re•plica, tri•glief, cos•metica (niet: co•smetica), mos•lim
cra•shen (niet: cras•hen), fini•shen, Wa•shington, pa•sja (niet: pas•ja)
Dat een bepaalde afbreking fout is, vloeit soms voort uit meer dan één principe of regel. Zo verklaart zowel het terugleesbaarheidsprincipe als de beperking op geïsoleerde tekens waarom de afbrekingen hera•demen, onte•ren en geo•pend fout zijn.