N AT U U R L I J K E E N H A L F N AT U U R L I J K E G R A S L A N D E N N a t u r a 2 0 0 0 c o d e : 6 1 2 0
P r i o r i t a i r h a b i t a t t y p e
Voor dit habitattype zijn in Vlaanderen (nog) geen Speciale Beschermingszones aangewezen.
met Grote tijm, Zacht vetkruid, Eekhoorngras, Knolbeemdgras, Kandelaartje, Kaal breukkruid, Fijne ooievaarsbek, Rozetkruidkers, Plat beemdgras, Sikkelklaver, Gestreepte klaver, Wondklaver, Veldsalie, Harige ratelaar en Kattendoorn.
Verder van de rivier liggen wat schralere, zuurdere afzettingen, die minder frequent overstromen. Hier groeien pioniergemeenschappen van het
Dwerghaver-verbond (Thero-Airion) (habitattype 2330) met Smalle
raai, Tripmadam, Viltganzerik, Kleine leeuwenklauw, Klein vogelpootje, Veldereprijs, Bitter barbarakruid, Ruw vergeet-mij-nietje, Vroegeling en Akkerviltkruid. Na de pionierfase komt het open stroomdalgrasland tot ontwikkeling waarin de meeste van deze pioniersoorten nog kunnen aanwezig blijven. Het betreft soortenrijke vegetaties met een zeer gevarieerde structuur. Ook bin-nen deze meer stabiele graslanden is er een duidelijk onderscheid tussen de kalkrijkere varianten dicht bij de rivier en de schralere varianten op meer uitgeloogde rivierafzettingen:
De associatie van Sikkelklaver en Zachte haver (Medicagini-Avenetum pubescentis) is de meest
ken-merkende vegetatie voor het open stroomdalgrasland, die voorkomt op kalkrijke afzettingen dichter bij de rivier. De typische kensoorten zijn Sikkelklaver, Zachte haver, Gestreepte klaver, Ruwe klaver, Voorjaars-ganzerik en ViltVoorjaars-ganzerik. Daarnaast komen ook veel soorten voor van meer stabiele kalkhoudende Glanshaverhooilanden (habitattype 6510) zoals Veldsalie, Kruisdistel, Muskuskaasjeskruid, Kleine
VeldparelmoervlinderB e s c h r i j v i n g
Dit habitattype omvat stroomdalgraslanden en pionierve-getaties die voorkomen op hoger gelegen, droge grind-banken en zandruggen in het winterbed van grote rivieren, die slechts af en toe (circa eens in de tien jaar) overstro-men. In Vlaanderen komt hiervoor enkel de Grensmaas in aanmerking. Afhankelijk van de plaats in het riviersys-teem zal een min of meer kalkrijke en grindrijke zandbo-dem aanwezig zijn. Plaatsen die verder van de rivier liggen en minder frequent overstromen zijn sterk onderhevig aan uitloging, in tegenstelling tot de goed gebufferde kalkbo-dems dicht bij de rivier. Een groot aantal plantensoorten zijn warmteminnend. De rivier zorgt voor zaadaanvoer uit stroomopwaarts gelegen gebieden. Binnen dit habitattype onderscheidt men open pioniervegetaties en meer gesta-biliseerde, open kruidenrijke stroomdalgraslanden. De verschillende vormen van dit habitattype worden bespro-ken in functie van hun ontwikkeling en ligging in het rivier-bed.
In een eerste fase ontstaan lage pioniervegetaties met een hoog aandeel open zand- of grindplekken. Deze pionierfasen kunnen afhankelijk van de voedselrijkdom van de grind- of zandafzetting één tot twintig jaar aanwe-zig blijven:
Minder voedselrijke afzettingen dicht bij de rivier bevat-ten een vegetatie behorend tot het verbond van Wit
vet-kruid (Alysso-Sedion). Kensoorten zijn Wit vetvet-kruid,
Muurpeper, Tripmadam, Ronde ooievaarsbek, Steen-hoornbloem, Eironde leeuwenbek en Kandelaartje. Meer zandige afzettingen tonen eerder de associatie
van Vetkruid en Tijm (Sedo-Thymetum pulegioides)
Kalkminnende vegetatie op droge zandbodem met Veldsalie en Wondklaver. De Veldparelmoervlinder is in Vlaanderen met uitsterven bedreigd. Het natuurontwikkelingsproject langs de Grensmaas, die voor-ziet in een uitbreiding en kwaliteitsverbetering van de stroomdalgraslanden, biedt op termijn voor deze soort perspectieven. De rupsen leven op Smalle weegbree in laagproductieve graslandvegetaties.pimpernel, Kleine ratelaar, Kattendoorn en Voorjaarszegge, en soorten van kalkrijke Kam-graslanden (Galio-Trifolietum, ook habitattype 6510) zoals Ruige weegbree, Kleine bevernel, Gulden sleutel-bloem, Geel walstro, Knolbotersleutel-bloem, Ruige leeuwen-tand, Klein streepzaad en begeleidende soorten als Knolsteenbreek, Gewoon reukgras en Rood zwenkgras. Op kalkarme of uitgeloogde zandgronden liggen schra-lere Struisgraslanden (habitattype 6230) met als ken-soorten Gewone veldbies, Muizenoor, Voorjaars-ganzerik en Gewoon struisgras. Deze vegetaties kun-nen zich ontwikkelen op de rand van het rivierengebied of langs dijken en zandruggen op grotere afstand van de rivier. Hier zijn de begeleidende soorten Gewone veld-sla, Grasklokje, Schapenzuring, Gewoon biggenkruid en Sint-Janskruid. De meest schrale gemeenschappen worden gekenmerkt door soorten als Hazenpootje, Muizenoor en Schapenzuring, naast de hoger vermelde soorten van kalkrijke Kamgraslanden (Galio-Trifolietum).
Stroomdalgraslanden zijn door de dynamiek van de rivier onderhevig aan cyclische successieprocessen. Door het ontstaan van nieuwe riviergeulen worden lokaal zand- en grindpakketten weggeslagen, terwijl op andere plaatsen nieuwe worden afgezet. Bij langdurige winterse overstro-mingen sterft de vegetatie grotendeels af. Op die manier ontstaan, gespreid in ruimte en tijd, in het rivierbed opnieuw kansen voor pioniervegetaties. Bij afname van de rivierdynamiek door natuurlijke sedimentatieprocessen (hoogst gelegen delen van het winterbed) of door indijking en bij langdurig toepassen van maai- of begrazingsbeheer evolueren deze open graslanden naar gesloten graslan-den van het Glanshaververbond of kalkrijke Kamgraslanden (beide behorend tot habitattype 6510). Bij een nietsdoen-beheer treedt hier successie op naar soor-tenrijke struwelen.
De ongewervelde fauna van het habitattype vertoont omwille van de klimatologische omstandigheden gelijke-nissen met die van de droge landduinen (habitattype 2330) en droge Struisgraslanden (habitattype 6230), maar de
Langs de Grensmaas worden bij piekdebieten lokaal dikke zandpakketten in het winterbed afgezet ( ). Op het kalkrijke zand ontwik-kelen zich soortenrijke pioniervegetaties met soorten als Zacht vetkruid (
) en Tripmadam (). In dit dynamische riviermilieu kun-nen deze vegetaties verdwijkun-nen door vorming van erosiegeulen, afzetting van nieuwe zandpakketen of door spontane successie naar stroomdalgrasland of bos.De hoger gelegen gronden in het winterbed van de Grensmaas overstromen minder frequent ( ). Hier ontwikkelen zich bloem-rijke stroomdalgraslanden met kalkminnende plantensoorten. Op plaatsen die niet meer overstromen treedt geleidelijk kalkuit-loging op, waardoor ook soorten van meer zure milieus zich kun-nen vestigen. Sikkelklaver (
) en Kattendoorn () zijn typische soorten van de stroomdalgraslanden langs de Grensmaas.soortensamenstelling wordt sterk beïnvloed door de impact van sporadische, winterse overstromingen. In de pionierfase komen vooral soorten voor met een goede dis-persiecapaciteit, zoals de Blauwvleugelsprinkhaan en het Kalkdoorntje. Daarnaast komen talrijke, typische loopke-versoorten voor, zoals de Bastaardzandloopkever, en warmteminnende graafbijen en -wespen. In de open en laagproductieve stroomdalgraslanden die minder fre-quent of zelden overstromen, houden ook soorten met een geringere pioniercapaciteit stand. De Veldkrekel is een sprinkhaansoort die hier van nature thuishoort. In wat rui-gere zones kan ook de Gouden sprinkhaan en Greppelsprinkhaan voorkomen. Het Bruin blauwtje is een typische dagvlinder, waarvan de rupsen op lage ooi-evaarsbek- en reigersbeksoorten leven. Andere warmte-minnende dagvlinders zijn Koninginnepage en Gele en Oranje luzernevlinder, waarvan de rupsen te vinden zijn op respectievelijk Peen en diverse klaversoorten. In goed ontwikkelde graslanden hoort ook nog de Veldparel-moervlinder thuis, die in Vlaanderen met uitsterven wordt bedreigd. Wanneer in de omgeving verspreide struwelen (bramen, meidoorn e.a.) en ruigtes aanwezig zijn, kunnen broedvogels voorkomen als Grauwe gors, Geelgors, Roodborsttapuit en Grauwe klauwier.
E n k e le k e n m e r k e n d e p l a n t e n s o o r t e n
Pioniervegetaties: Wit vetkruid (Sedum album), Muurpeper (Sedum acre), Tripmadam (Sedum rupestre), Ronde ooievaarsbek (Geranium rotundifolium), Kandelaartje (Saxifraga tridactylites), Zacht vetkruid (Sedum sexangulare), Smalle raai (Galeopsis angustifo-lia), Eekhoorngras (Vulpia bromoides), Knolbeemdgras (Poa bulbosa), Kaal breukkruid (Herniaria glabra), Fijne ooievaarsbek (Geranium columbinum), Rozetkruidkers (Lepidium heterophyllum).
Open graslandvegetaties: Plat beemdgras (Poa compres-sa), Sikkelklaver (Medicago falcata), Gestreepte klaver (Trifolium striatum), Wondklaver (Anthyllis vulneraria), Veldsalie (Salvia pratensis), Harige ratelaar (Rhinanthus alectorolophus), Kleine ratelaar (Rhinanthus minor), Grote tijm (Thymus pulegioides), Kattendoorn (Ononis spi-nosa), Viltganzerik (Potentilla argentea), Echte kruisdistel (Eryngium campestre), Zachte haver (Avenula pubes-cens), Kleine pimpernel (Sanguisorba minor), Ruige weegbree (Plantago media), Voorjaarszegge (Carex cary-ophyllea), Voorjaarsganzerik (Potentilla neumanniana).
M i l i e u k a r a k t e r i s t i e k e n
Dit habitat ontwikkelt zich op voedselarme grindbanken of zandruggen in het overstromingsbed van rivieren met een hoge overstromingsdynamiek waar zand- en grindafzet-tingen optreden bij piekdebieten met een frequentie van ongeveer eens in de 10 jaar. De standplaatsen zijn gedu-rende het groeiseizoen meestal droog tot zeer droog en het microklimaat is warm. Sporadisch zijn overstromin-gen noodzakelijk voor de aanvoer van kalk en de afzetting van onbegroeid substraat. Afhankelijk van de ligging in het rivierbed treden er belangrijke verschillen op in kalkrijk-dom en overstromingsfrequentie.
Ve r s p re i d i n g
Dit habitattype komt alleen voor langs de Grensmaas in Limburg. In de huidige situatie komt het habitat slechts plaatselijk voor op rivieroevers en in enkele natuurontwik-kelingsgebieden.
B e d re i g i n g e n
Het areaal van stroomdalgraslanden binnen het winter-bed van de Grensmaas is grotendeels verdwenen. De aan-leg van een aaneengesloten hoge zomerdijk, vlak naast de rivier halverwege de 19e eeuw, legde de natuurlijke ero-sie- en sedimentatieprocessen binnen het winterbed stil. Hierdoor kon geheel het winterbed in landbouwgebruik genomen worden en bleven er slechts relictvegetaties langs de dijken over. Bijkomende oorzaken van het areaal-verlies zijn grindontginning, dijkwerken en intensivering van de landbouw binnen de uiterwaarden.
Het Bruin blauwtje is een dagvlinder die langs de Grensmaas wordt aangetroffen in laagproductief stroomdalgrasland. De rup-sen leven o.a. op Zachte en Kleine ooievaarsbek en Gewone rei-gersbek.B e h e e r
Het behoud en herstel van de natuurlijke rivierdynamiek met ruimte voor spontane erosie- en sedimentatieproces-sen is essedimentatieproces-sentieel voor dit habitattype. Overstromingen mogen niet te frequent optreden maar moeten af en toe uitzonderlijk sterk zijn om nieuwe grind- en zandbanken te laten ontstaan in het winterbed. In de verdere ontwikke-ling zijn de kalkrijkdom en voedselbeschikbaarheid deter-minerend voor de ontwikkeling van de verschillende spe-cifieke gemeenschappen. Ook hierin speelt de overstro-mingsduur en de afstand tot de rivier en overstromings-frequentie een determinerende rol. Een extensief maai- of begrazingsbeheer is vereist om de natuurlijke successie naar struwelen tegen te gaan.
H e r s t e l - e n o n t w i k k e l i n g s k a n s e n
Binnen de Grensmaas streeft men naar meer ruimte voor de rivier en herstel van de natuurlijke rivierdynamiek, waarbij geleidelijke overgangen van de waterloop naar zandafzettingen en grindbanken kunnen ontstaan. Hierdoor kunnen zich opnieuw geschikte standplaatsen ontwikkelen voor dit habitattype.
Overeenkomstige eenheden in andere ecologische indelingen Corine/Palaearctic Habitat Classification: 34.12 Calcareous sand swards.
Eunis 2004: E1.12 Euro-Siberian pioneer calcareous sand
swards.
BWK: delen van hu in de Grensmaas.
Vlaamse natuurtypen: Maasbegeleidende graslanden
(Sedo-Cerastion).
De vegetatie van Nederland: 13 Alysso-Sedion, 14Bb1
Festuco-Thymetum, 14Bc1 Sedo-Thymetum, 14Bc2 Medicagini-Avenetum pubescentis.
De Gele luzernevlinder is een zeer mobiele, warmteminnende trekvlinder. Sommige jaren treden vanuit Zuid-Europa invasies op. Dieren die in onze streken terecht komen, zoeken bloemrijke graslanden en ruigtes op en kunnen hier één of meerdere generaties voortbrengen. De eitjes worden afgelegd op allerlei klaverachtigen.