Huidige aanpak: kwakzalverij of ‘cover your ass’?

De risicoverschuiving naar het individu en het feit dat mensen veel minder pensioen zullen krijgen dan ze denken, zijn redenen waar-om beleidsmakers en financiële toezichthouders het belang van goede pensioenkeuzes benadrukken. Nederlandse werknemers ver-wachten nog zoals vroeger 70% van het laatstverdiende loon te zul-len ontvangen, iets wat voor slechts een minderheid is weggelegd.² De ‘stille’ overgang van eind- op middelloon is daar vooral debet aan. Het was indertijd de vakbeweging die dat accepteerde, in ruil voor een genereuze vroegpensioenregeling, tijdelijk, zodat alleen de babyboomgeneratie profiteert, terwijl huidige werkenden eraan meebetalen.

Hoe dat ook zij, de overheid wil burgers financieel bewust maken en financiële geletterdheid bijbrengen, zodat ze individueel zorgen voor het opvangen van de collectieve pensioenrisico’s en -versobe-ring. De regering schreef indertijd in de memorie van toelichting bij de Pensioenwet 2007 het volgende:

‘De regering vindt het essentieel dat deelnemers goed geïnformeerd worden over verschillende aspecten van de uitvoering van de pen-sioenovereenkomst. Aanvullend pensioen is een arbeidsvoorwaarde die pas na verloop van tijd genoten wordt. Hierdoor ontstaat het ge-vaar dat werknemers zich pas op of vlak voor hun pensioendatum realiseren welke aanspraken zijn opgebouwd. Voor het nemen van eventuele aanvullende maatregelen in het kader van een financiële planning van de werknemer is het dan te laat [mijn cursivering; HP].

Om deze redenen worden de voorlichtingseisen in dit wetsvoorstel aangescherpt ten opzichte van de PSW.’

Aan de verplichte pensioeninformatie is in de periode 2002-2012 naar schatting meer dan drie miljard euro uitgegeven aan belasting-

2 Autoriteit Financiële Markten, Geef Nederlanders pensioeninzicht – werken aan ver­

trouwen door het dichten van de verwachtingskloof, Amsterdam: AFM 2010.

en premiegeld.³ Tegenover deze kosten staan tot op heden geen ba-ten in termen van pensioengedragsverandering. Kamp, toenmalig minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, schreef in zijn brief aan de Tweede Kamer (SZW, 2011) dan ook:

‘Het is belangrijk dat pensioendeelnemers in een veranderende ( pensioen)wereld meer inzicht krijgen in de hoogte en de toerei-kendheid van het eigen pensioen. Ik verwacht dat de aanpak langs de lijnen neergezet in het rapport “Pensioen in duidelijke taal”

tot gevolg heeft dat pensioendeelnemers meer informatie tot zich nemen, begrijpen wat de informatie voor hen persoonlijk betekent, en hen indien nodig aanzet tot actie.’

De hooggespannen verwachtingen van financiële educatie worden ook duidelijk uit een brief van de toenmalig minister van Financiën, Wouter Bos, aan de Tweede Kamer:⁴

‘Beperkt financieel inzicht van consumenten wordt steeds vaker als een van de oorzaken genoemd van de huidige financiële crisis. Financiële educatie van consumenten kan dan ook een van de oplossingen zijn om soortgelijke problemen in de toekomst te helpen voorkomen.’

Er is echter geen enkele wetenschappelijke studie die een oorzakelijk verband tussen financiële educatie en/of financiële geletterdheid en financiële planning laat zien.⁵ Er is wel een correlatie tussen meer

3 Zie Azadi, Nawid (2013), Pension Information and Communication: a Cost Benefit Analysis, Netspar Master Thesis Tilburg University.

4 Zie www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/kamerstukken/2008/11/03/re sultaten-jongerenonderzoeken-centiq.html.

5 Zie ook Prast, Henriëtte en Federica Teppa (2013), Gedragseconomische pensioen-oplossingen, Economisch Statistische Berichten 312, 98 (4660), 17 mei. Het beperkte effect van informatie op gedrag geldt overigens niet alleen voor financiële keuzes, maar ook voor een ander dossier waarmee beleid worstelt: (on)gezonde leefstijl. Zie Prast, Henriëtte (2013), Rationeel beleid voor irrationele mensen. Een gedrags economische visie op de toekomst van gezondheidspreventie in Nederland, NEA Paper 48, en Prast, Henriëtte, (2013), Een gedragseconomische visie op leefstijl, Economisch Statistische Berichten 98 (4458), 14 april.

geletterdheid en betere planning vastgesteld, maar geen causaliteit.⁶ Vergroting van de geletterdheid door financiële educatie kan zelfs leiden tot roekelozer omgaan met geld, en slachtoffers van financiële wurgcontracten beschikken juist over meer dan gemiddelde finan-ciële kennis.⁷ De gedachte dat meer informatie en educatie leiden tot bewustzijn, intentie en gedragsverandering, is niet meer dan een veronderstelling, uitgaande van het rationele model. We weten in-middels dat mensen daar consistent van afwijken, niet in het minst op het terrein van financiële keuzes in het algemeen en pensioenen in het bijzonder. Maar dat zien we niet terug in beleid, dat denkt problemen te kunnen oplossen door het veranderen van de kenmer-ken van de burger. Het is inconsistent, want enerzijds worden men-sen verplicht om via de werkgever te sparen omdat ze het anders niet zouden doen, omdat ze het zelf niet kunnen en omdat collec-tief goedkoper is, en tegelijkertijd verwacht de politiek dat mensen zelf passende aanvullende keuzes kunnen en zullen maken. Alsof de tijd, de moeite en het geld die eenieder daar (in de gedachte van beleidsmakers) individueel in steekt niet als kosten gerekend hoeven te worden. Bovendien blijken juist mensen die dat het meest nodig hebben, het minst gebruik te maken van informatie en advies.⁸ Dat betekent dat de eventuele baten van de uitgaven aan communicatie vooral terechtkomen bij de hogere inkomens – alweer een kruis-subsidie van arm naar rijk.

6 A. Lusardi & O.S. Mitchell, ‘Financial Literacy and Planning: Implications for Retire-ment Wellbeing’, DNB Working Paper 2005, 78; M. Haliassos, Household Financial Literacy, Financial Innovation, and Product Regulation (A Presentation to the 2012 Global Financial Literacy Summit), Amsterdam 2012.

7 Zie L. Willis, ‘The financial education fallacy’, American Economic Review 2011.

8 Zie J. Cox, The Provision of Information to Members of Defined Contribution Schemes – A Review of Existing Research, 2011, www.birmingham.ac.uk/Documents/college- social-sciences/social-policy/CHASM/provision-information-members-defined-con-tribution-schemes.pdf; en A. Hackethal, M. Haliassos & T. Jappelli, ‘Financial