4. Langemark - Poelkapelle
4.2. Gedenktekens in Langemark - Poelkapelle
1. Gedenkplaat voor de slachtoffers van de wijk Madonna, overleden in de concentratiekampen, en voor de geredde piloot B. Malinowski
Identificatiefiche LG 1
Naam? Gedenkplaat voor de slachtoffers van de wijk Madonna, overleden in de concentratiekampen, en voor de geredde piloot B. Malinowski
Plaats? Parochie Madonna, Klerkenstraat, O.L.-Vrouwekerk
Type? Gedenkplaat
Materiaal? Zwart marmer Uitvoerder
(specifiek)? Onbekend Beschrijving en
interpretatie?
Staat anno 2008?
Dit intacte gedenkteken hangt goed zichtbaar aan de voorgevel van de O.L.-Vrouwekerk. Dat het christelijk getint is, bewijst het kruis bovenaan het gedenkteken, met de bijpassende tekst ‘Verrezen Christus onze enige hoop!’.
Het gedenkteken werd opgericht voor de mensen van de Langemarkse parochie Madonna die omkwamen in Duitse concentratiekampen bij een reddingsactie voor de R.A.F.-piloot Bronislaw Malinowski.
Oprichting en/of inhuldiging?
Naar aanleiding van een herdenkingsplechtigheid op 9 mei 1976 ter ere van de vier slachtoffers (Michel Buyse, Adolf Coryn, Jules Opsomer en Arthur Verhoustraete) werd dit gedenkteken opgericht in opdracht van Michel Salomez, chef van de voormalige AS-Weerstandsgroepering uit de Tweede Wereldoorlog. Dat dit gedenkteken pas toen werd opgericht, is grotendeels te verklaren omdat Malinowski zelf aanwezig was op deze plechtigheid en men iets ‘speciaals’ moest doen.180
180 P.R., “Langemark lacht, weent en diskuteert met Malinowksi: Geredde piloot van de R.A.F. op herdenkingsfeest, in: Wekelijks Nieuws (Poperingenaar), 07.09.1976/5A.
Onversteend verleden?
De vier namen verwijzen naar vier personen die hun hulp bij de ontsnappingspoging van Malinowski met hun leven hebben moeten bekopen in de Duitse concentratiekampen…
In een hevig gevecht op 8 september 1943 tussen Duitse Messerschmits en Engelse Spitfires boven Langemark-Madonna werd de Spitfire van Malinowksi getroffen. De piloot was aan de rechterdij- en knie gewond, maar kon zijn vliegtuig tijdig verlaten.
Twee mannen, Jules Opsomer en Arthur Verhoustraete hadden het gevecht gevolgd en zorgden ervoor dat de piloot veilig vanuit het bos naar de hoeve van Adolf Corijn kon gaan. Daar werd hij goed opgevangen en kreeg hij kleren van Michel Buyse. Later werd Malinowski verstopt in het bos van Jules Opsomer.
De redding van Malinowski werd georganiseerd door Michel Salomez, die toen chef was van de AS-Weerstandsgroepering. Samen met Jules Opsomer slaagde hij erin de piloot uit het door de Duitsers omsingelde bos te smokkelen. Per fiets reden Salomez en Malinowski naar de hoeve van een zekere Arthur Sercu in Poelkapelle. Via verscheidene wegen belandde Malinowski, gewond door de vliegtuigcrash, in het hospitaal van Ieper. Door de goede zorgen van dokter Ronse kwam hij weer spoedig op de been. Uiteindelijk werd Malinowksi op 20 september 1943 al terug opgehaald door enkele onbekende mannen. Via Menen, Luik, Frankrijk en over Gibraltar geraakte de piloot heelhuids in Engeland waar hij weer in dienst trad.
Tijdens een razzia van de Duitsers bij een zekere de Groote uit Houthulst, lid van het verzet, werd er een rapport gevonden over de reddingsoperatie waarin de namen van de belangrijkste medewerkers werden vermeld. Op 19 januari 1944 werden Jules Opsomer en zijn zoon Albert, Adolf Corijn en Michel Buyse door de Feldgendarmerie gearresteerd en moesten ze schuld bekennen. Arthur Verhoustraete wist te ontkomen, maar werd acht dagen
181 J. ROEDTS, “Terug in Langemark: de oorlogsheld die 500.000 fr. waard was: Vier dorpelingen stierven om piloot te redden, in Het Nieuwsblad, 27.04.1976/s.p. en s.n., “Monumenten en begraafplaatsen uit de
Wereldoorlog, in Informatiebrochure, Langemark-Poelkapelle, 1990, pp. 16-19
182 P. MOREAU, Systematiek en willekeur. Het verhaal van de politieke gevangenen uit het arrondissement Mechelen, Berchem: EPO, 2004, op http://www.getuigen.be/, geraadpleegd op 17.05.2008.
183 Voor deze tekst is, tenzij anders vermeld, geput uit Dienst Oorlogsslachtoffers (FOD Sociale Zekerheid), dossiers Jules Opsomer.
voor de bevrijding opgepakt en weggevoerd. Net als Opsomer, Coryn en Buyse stierf hij in een Duits concentratiekamp. Andere verzetslieden die bij de operatie waren betrokken, overleefden alles. Verzetsleider Michel Salomez werd zelfs nooit opgepakt.181
Als we een naam van op het monument van dichtbij bekijken, namelijk die van Jules Opsomer, komen we nog meer in de realiteit van ’40 - ’45 terecht. Deze man werd in Langemark geboren op 31 augustus 1880. Hij was landbouwer in hart en nieren: in zijn vrije tijd oefende hij zelfs het beroep van boomkweker uit. Toen de oorlog uitbrak belandde Jules in de weerstand. Toen Borislaw Malinowski op 8 september 1943 uit de hemel viel, was Jules, samen met Arthur Verhoustraete, als eerste bij de piloot.
Hij borg hem op, onderhield hem en zette de piloot terug op pad (cf.
supra). Deze daad ging in het dorp natuurlijk niet onopgemerkt voorbij.
Meer en meer mensen wisten dat Jules iets met het ‘in veiligheid brengen van een R.A.F.-piloot’ te maken had. Jules werd dan ook verklikt door iemand uit de gemeenschap. Toen tijdens een razzia in Houthulst (cf.
supra) ook nog documenten gevonden werden die zijn schuld bewezen, was het voor de Duitse bezettingsmacht meer dan duidelijk. Op 19 januari 1944 werd Jules, samen met enkele andere verzetsmensen, opgepakt (cf.
supra).
Zijn gevangenistocht bracht hem naar Brugge, Sint-Gillis, Essen (Duitsland), Papenburg, Börgermoor en Gross Sterlitz. Op 11 september 1944 werd hij, samen met Adolf Corijn en Michel Buysse, veroordeeld door het Sondergericht van Essen tot een gevangenisstraf. Dat Jules berecht werd door het Sondergericht van Essen is merkwaardig. Vanaf 15 maart 1944 werd de bevoegdheid voor de zaken afkomstig uit Nederland, België en Noord-Frankrijk overgedragen aan het Sondergericht van Oppeln.182 Toch werd Jules dus berecht door het Sondergericht van Essen.
Eind december 1944 stierf Jules Opsomer, waarschijnlijk in de gevangenis van Gross Sterlitz.
Na de oorlog probeerden zijn kinderen, Albert en Jeanne (beiden meerderjarig), de pensioensuitkering van Jules vast te pakken. In eerste instantie lukte dit: Jules had de postume titel van Politiek Gevangene en Begunstigde van het Staat. Bovendien had het Ministerie van
Wederopbouw dochter Jeanne verkeerdelijk omgewisseld met Jules’
overleden echtgenote. De overheid kwam deze vergissing in oktober 1946 op het spoor. Albert en Jeanne Opsomer moesten 35.900 fr.
terugbetalen.183
2. Gedenkzuil (en standbeeld) voor de militaire en burgerlijke slachtoffers en de politieke gevangenen
Identificatiefiche LG 2
Naam? Gedenkzuil voor de militaire en burgerlijke slachtoffers en de politieke gevangenen (WO I en WO II)
Plaats? Markt, op het plein voor de kerk
Type? Gedenkzuil
Materiaal? Arduin, zwart marmer
Uitvoerder
(specifiek)? Renders, Steels (architecten) en W. Van Asten (beeldhouwer)
Beschrijving en interpretatie?
Staat anno 2008?
Deze grote gedenkzuil staat ietwat verborgen tussen de bomen rondom de kerk van Langemark. Een soldaat, de handen rustend op de geweerloop, staat in reliëf afgebeeld tegen de gedenkzuil. Het monument is niet voorzien van een wapenschild. De zuil herdenkt zowel slachtoffers van de Eerste als van de Tweede Wereldoorlog. De namen van de slachtoffers uit
’40-’45 vindt men terug aan de rechterzijde van het gedenkteken. Daar hangt een gedenkplaat met daarop namen van zowel burgerlijke, militaire als politieke slachtoffers. Alle namen zijn chronologisch gerangschikt.
Oprichting en/of inhuldiging?
De gedenkzuil werd opgericht op 4 oktober 1925.184 De gedenkplaten werden, op initiatief van de gemeentelijke overheid, op 9 oktober 1945 toegevoegd.185
3. Gedenkzuil voor de militaire en burgerlijke slachtoffers
184 M. JACOBS, op.cit., deel 2, p. 207.
185 s.n., Bouwen door de eeuwen heen: inventaris van het cultuurbezit in België. Architectuur, deel 11, nr. 1, Provincie West-Vlaanderen, Arrondissement Ieper, Kanton Ieper, Turnhout: Brepolis, 1987, s.p. en
Gemeentearchief Langemark-Poelkapelle, s.l., “Verslag van de gemeenteraadszitting 09.10.1975” en “Verslag van het Schepencollege 16.10.1975”, s.p. in Archief Universiteit Gent, Inventaris van de monumenten van WO II: Langemark-Poelkapelle, s.p.
Identificatiefiche LG 3
Naam? Gedenkzuil voor de militaire en burgerlijke slachtoffers (WO I en II)
Plaats? Parochie Poelkapelle, Nieuwplaats, links naast O.L.-Vrouwekerk
Type? Gedenkzuil
Materiaal?
Hardsteen Uitvoerder
(specifiek)? M. De Jonghe (?), Yper (?)
Beschrijving en interpretatie?
Staat anno 2008?
Op de zuil vinden we duidelijk een christelijk kruis afgebeeld: de christelijke connotatie, mede door de plaatsing van het gedenkteken nabij een kerk, komt hier dus sterk naar voren. Ook de Vlaamse leeuw vinden we terug, die uiteraard Vlaanderen wat meer in de kijker zet. Ook de afbeeldingen van een zwaard, een vlag en een bladertak, een lauwerkrans en een soldatenhelm zijn terug te vinden op het gedenkteken. Dit zijn stuk voor stuk overwinningssymbolen.
Op de sokkel lezen we dat dit gedenkteken zowel militaire slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog als oorlogsslachtoffers van 1940-1945 herdenkt.
De namen die op het gedenkteken voorkomen, zijn echter allemaal slachtoffers uit de Eerste Wereldoorlog.
Oprichting en/of inhuldiging?
Dit monument werd ingehuldigd op 28 juli 1929. Wanneer dit gedenkteken precies ‘gedeeld’ werd met de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog, is niet bekend. Volgens een mededeling van de V.O.S. op 7 juli 1929, zou naast andere oud-strijdersverenigingen ook de V.O.S. op de plechtigheid van 28 juli aanwezig zijn, waarbij enkel Vlaamse liederen
186 M. JACOBS, op.cit., deel 2, p. 320.
zouden worden gezongen.186
4. Studentenfriedhof
Identificatiefiche LG 4
Naam? Studentenfriedhof (WO I)
Plaats? Klerkenstraat, Duitse militaire begraafplaats
Type? Verzamelkerkhof
Materiaal? Niet van toepassing
Uitvoerder
(specifiek)? Niet van toepassing
Beschrijving en interpretatie?
Ontstaans- geschiedenis?
Staat anno 2008?
Net als het Kasteel van Wijnendaele in Torhout (zie TG5) is ook dit gedenkteken een atypische herinnering aan de Tweede Wereldoorlog. Het gaat hier namelijk niet specifiek om een gedenkteken opgericht voor de Tweede Wereldoorlog: nee, de Eerste Wereldoorlog staat hier centraal. Op dit Duits kerkhof liggen maar liefst 44.324 doden begraven uit de Eerste Wereldoorlog. Specifiek betreft het Duitse gesneuvelde militairen en studentengroepen.
De opdrachtgever voor de officiële bouw van dit kerkhof was de Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge ofwel de Volksbond voor Duitse Oorlogsgravenzorg. Oorspronkelijk kwam het initiatief in 1925 van de Administratieve Duitse Dienst voor Graven in België. In 1915 was het kerkhof ontstaan uit een kleine groep graven, maar de lange Eerste Wereldoorlog en de vele doden die hier vielen, maakten aanpassing (en dus uitbreiding) noodzakelijk. In 1956-1958 werd er een grote ‘samenbrenging’
uitgevoerd: alle graven van zowel geïdentificeerde als niet-geïdentificeerde
slachtoffers uit de omstreek werden ‘één’ in het Studentenkerkhof te Langemark.187
Dit kerkhof staat uiteraard symbool voor de waanzin van WO I. Maar wat weinigen weten, is dat dit kerkhof tijdens de Tweede Wereldoorlog ook als symbool werd gezien voor de Duitsers, voor vele collaborateurs en SS-gezinden. Daarom mag dit kerkhof zeker niet ontbreken in deze inventaris.
Oprichting en/of
inhuldiging? 1915, en uitbreidingen in ’16-’18, ’29-’30, ’57-’58
Onversteend verleden?
In de Eerste Wereldoorlog werden bij de bestorming van Langemark (21.10.14 - 11.11.14) verschillende troepen en studentengroepen (vrijwilligers?) ingezet. Het aantal slachtoffers, waaronder vele jonge studenten, was enorm. Voor de Duitsers stond het kerkhof dan ook symbool voor de waanzin van de oorlog.
Het grote belang van deze begraafplaats tijdens de Tweede Wereldoorlog wordt onderstreept door een aantal bezoeken van Duitse en Duitsgezinde
‘hoogwaardigheidsbekleders’. Zelfs Adolf Hitler, in hoogsteigen persoon, bracht op 8 juni 1940 een bezoek aan het kerkhof. Op dat moment was hij op doorreis van Hooglede naar Poperinge.188 Maar ook Cyriel Verschaeve, de Vlaamse geestelijke leider van de SS-gezinden; Jef Van De Wiele, leider van DeVlag; en Konrad Schellong brachten een bezoek aan het kerkhof.
Zij deden dit op 21 augustus 1944, enkele weken voordat Vlaanderen zo goed als helemaal zou bevrijd worden.189