De invasie van de Sowjet-Unie die, ongeacht het in augustus '39 gesloten niet-aanvalsverdrag, sinds de herfst van '40 onder de code-aanduiding ‘Fall
Barbarossa’ voorbereid was, zou de grootste militaire operatie worden welke
Hitler ooit ondernomen had. Op 10 mei '40 had hij bij het offensief in West-Europa 89 infanterie- en 10 tankdivisies ingezet. In een jaar tijd had de
Wehrmacht evenwel het aantal tankdivisies kunnen verdubbelen: het waren er
nu 20, waarvan 19 tegen de Sowjet-Unie gebruikt zouden worden (1 stond onder Rom m el in Noord-Afrika). Aan infanterie-divisies werden er 134 in Oost-Europa opgesteld, waarvan 15 gemotoriseerd waren. O ok deLuftwaffe was in een jaar tijds uitgebreid maar er zouden tegen de Sowjet-Unie niet wezenlijk meer vliegtuigen in de strijd geworpen worden dan ruim een jaar tevoren bij de veldtocht in het westen: ca. 4000 toestellen, drie-vijfde van de gehele Luftwaffe; het resterende twee-vijfde bleef bij de verdediging van Noorwegen en West-Europa ingeschakeld alsmede bij de operaties in het Middellandse Zeegebied. Vooral ten aanzien van het leger was de concen tratie in Oost-Europa markant: 153 divisies voor Fall Barbarossa; 2 stonden er in Noord-Afrika, 7 op de Balkan, 38 in West-Europa, 1 in Duitsland.
Tegen de Sowjet-Unie zou Duitsland overigens niet alléén ten strijde trekken: Roemenië, dat in 1940 belangrijke gebieden aan de Sowjet-Unie had moeten afstaan, zou met ca. 15 divisies aan de invasie deelnemen,
L E N T E
'41
Hongarije met ruim 1, Slowakije met ruim 2, Finland, eind '39 door de Sowjet-Unie aangevallen, nu tuk op herovering van de verloren grens gebieden, met 18. Het totaal aantal militairen dat te land en in de lucht voor
Fall Barbarossa in gereedheid gebracht werd, bedroeg ongeveer v ijf miljoen;
daar kwamen dan nog de opvarenden van een groot deel van de Kriegs-
marine bij, die met Roemeense en Finse vlooteenheden zou samenwerken. Fall Barbarossa werd door Hitler als de culminatie gezien van zijn gehele
beleid, ja als de culminatie van de eeuwenlange geschiedenis van het Duitse volk. Sinds de Middeleeuwen hadden de Duitsers, met tussenpozen, strijd gevoerd met Slavische volkeren waarboven de meeste Duitsers zich als regel verre verheven gevoeld hadden. In Duitsland zelf was men met name de Polen als een minderwaardig slag mensen gaan zien, in Oostenrijk-Hongarije waren leden van de Duitse volksgroep als Hitler en Seyss-Inquart in hun jeugd al een diepe minachting gaan koesteren bijvoorbeeld jegens Tsjechen en Slowaken. Hitler had aan het in de negentiende eeuw tot ontwikkeling gekomen Duitse chauvinisme een van de hoofdlijnen van zijn betoog in
Mein Kam pf ontleend: wilde Duitsland de sterkste mogendheid ter wereld
worden, dan diende het in geheel Oost-Europa een onaantastbare positie op te bouwen. Anders gezegd: de Sowjet-Unie moest vernietigd worden. Dan alleen zou, zo meende hij, Duitslands grondstoffenvoorziening gewaarborgd zijn en zou het Duitse volk ook voldoende Lebensraum bezitten.
D e vernietiging van de Sowjet-Unie zou nog twee belangrijke bijkomende voordelen bieden: het communisme zou er zijn politieke basis verhezen en de mogelijkheid zou geschapen worden om tot de uitroeiing van het gehele Europese Jodendom over te gaan. Die ‘ Vernichtung’ (een doelstelling welke sinds het begin van de jaren '20 in Hitler leefde) was door hem al genoemd in zijn rede voor de Reichstag op 30 januari '39; precies twee jaar later kwam hij er op terug, er, alweer voor de Reichstag, aan herinnerend, ‘dass wenn die
andere Welt von dem Judentum in einen allgemeinen Krieg gestürzt würde, das gesamte Judentum in Europa seine Rolle ausgespielt haben wird! Sie mögen auch heute noch lachen darüber, genau so wie sie friiher über rneine Prophezeiungen lachten. Die kommenden Monate und Jahre werden erweisen, dass ich auch hier richtig gesehen habe.'
Uiteraard werd de beraamde massamoord nergens duidelijk op schrift gesteld: als regel werd er de aanduiding ‘Endlösung der Judenfrage’ voor gebruikt. Het uitvoeren van die Endlösung werd door Hitler primair als taak gezien van het onder Himmler ressorterende machtsapparaat. Een van de grootste aan Himmler ondergeschikte diensten, het Reichssicherheitshauptamt, begon in de lente van '41 met de voorbereiding van de eerste fase der End
lösung: het uitroeien van de Russische Joden. Daartoe werden vier z.g.
‘ f a l l b a r b a r o s s a’
Einsatzgruppen gevormd die tot taak kregen, alle Joden die men in de ver
overde delen van de Sowjet-Unie zou aantreffen, te executeren (die opdracht werd aan de bevelhebbers der Einsatzgruppen louter mondeling verstrekt), evenals trouwens leden van de communistische partij en van de Russische intelligentsia. De Sowjet-Unie moest, gelijk Polen na zijn nederlaag, van zijn maatschappelijke kaders beroofd worden; de Duitse Wehrmacht ontving nog in het bijzonder instructie om de z.g. politieke commissarissen van het Rode Leger die zich onder de Russische krijgsgevangenen zouden bevinden, onmiddellijk te fusilleren.1 Er diende in de Sowjet-Unie slechts een amorfe volksmassa over te blijven die onder de permanente heerschappij van Duitsers (wil men: ‘Germanen’) gebracht zou worden. Ergens bij de Oeral zou tenslotte een soort Blutwall opgetrokken worden: versterkte neder zettingen die tot in de verre toekomst zouden voorkomen dat Europa te lijden zou hebben van invallen van Siberië uit. In het gebied bewesten die
Blutwall zouden Duitsers heersen. Niets zou geduld worden wat van de zijde
van de volkeren der Sowjet-Unie op staatsvorming zou lijken; aan elke vorm van verzet van die volkeren zou van de aanvang a f met massale executies en andere vormen van represaille de kop ingedrukt worden.
‘Der Riesenraum’ , zei Hitler drie weken na het begin van de veldtocht (maar
liij had het ook drie weken er vóór woordehjk zo kunnen zeggen), ‘miisse
natürlich so rasch wie möglich hefriedet werden; dies geschah am besten dadurch, dass man Jeden der nur schief schaue, totschiesse,’2 Voor de administratie van die ‘Riesenraum’ zouden Reichskommissare benoemd worden die, als Seyss-Inquart
in Nederland, nauw met de centrale bestuursinstanties van het Derde R ijk moesten samenwerken. Met de voorbereiding van deze bestuursaangelegen heden werd de partij-ideoloog Alfred Rosenberg belast die in een van de Russische Oostzee-provincies geboren was. Het aangeven van richtlijnen
1 Dat de veldtocht tegen de Sowjet-Unie een 'Vernichtungskrieg' zou worden, werd door Hitler op 17 maart '41 duidelijk uiteengezet aan de hoogste bevelhebbers van de Wehrmacht; twee weken later opnieuw voor meer dan tweehonderd opper- en vlagofficieren. Het kwam niet tot duidelijke protesten, laat staan tot verzet. Het z.g.
Kommissarbefehl werd overigens nogal eens verwaarloosd. Hitler zei in oktober '42
dat hij wist, 'dass man im Heer die gegebetten Befehle, wie z.B. den Kommissarbefehl, gar
nicht oder nur zögernd befolgt habe. Schuld daran trage das Oberkommando des Heeres, das aus dem Soldatenberuf möglichst eitien Pastorenstand machen wolle. Wenti er seine SS nicht hatte, was ware datin noch alles unterblieben!’ *Tagebnch van Hitlers Heeres- Adjutant,Hauptmann Engel, 18 okt. 1942, aangehaald in Hillgruber: Hitlers Strategie. Politik und Kriegfiiltrtmg 1940-1941, p. 528).
2 M. Bormann: Aktcnvermerk over de bespreking bij Hitler op ióju li 1941 (Neur. doc. L -2 21, IM T , dl. X X X V III, p. 92).
L E N T E
'41
voor de economische exploitatie van de ‘Riesenraum’ werd een nieuwe taak voor Hermann Goering.
Ziedaar de opzet - een opzet die aansloot bij de mentaliteit die door jaren lange propaganda en ‘scholing’ bij miljoenen Duitsers aangewakkerd was. W ij behoeven zijn barbaars karakter nauwelijks te onderstrepen. W at hier met de inzet van de voor die tijd modernste middelen voorbereid werd, was, naar de omvang, de grootste geconcentreerde rooftocht, tegelijk moord partij, die de wereldgeschiedenis ooit gekend heeft.
★
Fall Barbarossa vergde dat er rust heerste in West-Europa. Er bleven daar, ge
lijk reeds gezegd, in totaal 38 Duitse divisies achter waarvan 8, in Zuidwest- Frankrijk opgesteld, tot taak hadden om, als de Engelsen in Portugal zouden landen, onmiddellijk Spanje binnen te rukken. D e overige zouden Engelse landingspogingen elders moeten afslaan; uiteraard zouden zij ook gebruikt kunnen worden als het ergens tot opstanden zou komen.
In Nederland werd de militaire component van de bezettende macht danig verzwakt: de meeste en de beste troepen waren voor het oosten nodig. W at zich hier te lande aan Waffen-SS-ccnlieden bevond, was in de lente van '4 1 grotendeels verdwenen, spoedig gevolgd door de drie enige legerdivisies die door slechts twee andere, de 82ste en de 719de, vervangen werden; de 719de had evenwel nog niet de helft van de kracht van een normale divisie en zij bezat ook vrijwel geen transportmiddelen.1 A l die troepenverplaatsingen hadden voor de Nederlandse Spoorwegen een omvangrijk ‘weermachts- vervoer’ ten gevolge; het werd, aldus een mededeling van de directie aan de raad van commissarissen, ‘vlot afgewikkeld’ .2
Met de mogelijkheid dat de invasie van de Sowjet-Unie tot ernstige ongeregeldheden in West-Europa zou leiden, hield Hitler rekening. Hij wist dat met name de Franse communistische partij een sterke aanhang had; van die communisten was een versterkte verzetsactiviteit te verwachten. Daar naast was waarschijnlijk dat andere groepen van de bevolkingen nieuwe moed zouden ontlenen aan het feit dat Duitsland zich opeens in een ‘twee- fronten-oorlog’ zou bevinden - hetzelfde type oorlog dat het in '1 4 - ’ 18
1 De kust van Noord- en Zuid-Holland tot aan Hoek van Holland werd door de 82ste divisie verdedigd, die van de Zuidhollandse eilanden en Zeeland door de 719de. 2 Nederl. Spoorw., raad van commissarissen: Notulen, 7 juni T94T, p. 8.