DE AF FAIRE-HESS

kwijt’ , ‘Ken je het verschil tussen Hitler en Hess? De een neemt het vlees, de ander de benen’ , ‘Weet je wie de langste arm ter wereld heeft? Hitler, want z’n rechterhand zit in Engeland’ , ‘Ken je het telegram al dat Churchill aan Hitler gezonden heeft? ‘monster ontvangen stop zend hele partij’ ’ .

De commissaris van de provincie Zuid-Holland, jhr. mr. H. A . van Kamebeek, zei in die dagen tegen een bezoeker dat hij het gebeurde als ‘het begin van het einde’ beschouwde.1 Z o dachten tallozen en die opinie werd versterkt door geruchten die alom de ronde gingen doen:

‘Oproer in Hamburg en Keulen, Ribbentrop naar Rusland gevlucht, massa’s Duitse vrouwen die over onze grens trachten uit te wijken en door ijlings der­ waarts gedirigeerde marechaussees worden tegengehouden, de N SB ’ers hier gewaarschuwd en naar Mofrika vervoerd, alle communisten gearresteerd en ga zo maar door!’ 2

In IJmuiden maakte op 17 mei de IJmuider Courant met een bericht aan de gevel bekend dat volgens een Zwitsers persbureau Hitler en von Ribben­ trop voor besprekingen naar Frankrijk zouden zijn vertrokken; dit was ‘van bevoegde Duitse zijde’ tegengesproken waarbij nog opgemerkt was: ‘ Uit de aard der zaak kan de plaats waar zij zich bevinden, niet worden opgegeven.’ ‘Het publiek dat voor het gebouw stond’, aldus het illegale

Parool,

‘trok er de conclusie uit dat Hitler en von Ribbentrop zoek waren . . . Van alle kanten klonken uitroepen: ‘Hitler en Ribbentrop zijn verdwenen!’ ‘Hoera, ze zijn weg!’, ‘Hitler is gevlucht! De moffen gaan ’m smeren!’ ‘Leve de koningin!’ In een oogwenk was het zwart van de mensen. Heel IJmuiden liep uit. Onbekenden drukten elkander de hand . . . Spoedig begonnen grote groepen te zingen en tc hossen om de komende ineenstorting van het Nazi-rijk te vieren. Duitse soldaten die voorbij kwamen, zwaaide men toe en men riep dat ze hun pakje maar moes­ ten uittrekken, want het was nu afgelopen . . . Een Duits soldaat die op wacht stond en het nieuws hoorde, gooide zijn geweer en verdere uitrusting op de grond . . . en zei: ‘Zo, als Hitler ook al verdwenen is, dan kan ik er ook tussen uit trekken. Ik ga aan de boemel in Amsterdam!’ Onder de plaatselijke N SB ’ers ontstond een paniek. Ze haastten zich, de beruchte plakkaten van hun land- verraderspartij van hun ramen te verwijderen. De meesten hielden zich schuil. Anderen dronken zich een stuk in de kraag. Voor het huis van de beruchte Woudenberg, commissaris van het N VV, ontstond een grote samenscholing . . . ‘Gaan jullie maar weg’, zeiden de vrouwen tot de aanwezige mannen, ‘laat hem

1 K. F. O. James: ‘Aantekeningen’ (1968-1970), p. 18 (Doc I-809 A , a-i). 2 A. van Boven: Jan Jansen in bezet gebied, p. 55.

L E N T E

maar aan ons over! Dat zullen wij wel opknappen!’ De vrouwen kregen hierna groot verschil van mening over de vraag, ‘voor wie hij zou zijn’ !’1

Geen wonder was het dat nauwelijks tien dagen na de eerste berichten over ‘ de vlucht van Hess’ (daar werd nog druk over gesproken) de viering van het vijftigjarig bestaan van de Philipsfabrieken te Eindhoven (23 mei) zich tot een grandioos nationalistisch feest ontwikkelde. Grote stoeten (de politie schatte het aantal demonstranten op zeventienduizend man) trokken er ’s middags door de straten; luidkeels zong men vaderlandse liederen en de populairste liedjes van ‘De Watergeus’. ‘Iedereen’, aldus een ooggetuige,

‘vond thuis de reeds lang klaar liggende oranjestrik en wie ze niet zo gauw kon vinden, liep een winkel van feestartikelen binnen o f behoefde dat niet eens te doen want de geestdriftige eigenaar stond voor een open raam van de bovenverdieping zijn oranje- en nationale kleuren met volle handen in de opgepakte menigte te strooien: ‘De helft kunnen jullie krijgen! De andere helft moet ik bewaren voor straks!’ . . . De Philips-harmonie rukte uit om de familie Philips een muzikale hulde te brengen. Duizenden golfden er achteraan, hosten mee op de maat van de muziek en nu mocht de harmonie spelen wat haar directeur wilde - het volk zong boven alles uit, uit duizenden monden dat het weergalmde door de straten: ‘Oranje boven, Oranje boven, leve je-weet-wel-wie!’ ’

Later in de middag werd de binnenstad ‘onder joviaal en wederkerig Ozo-geroep’ door de marechaussee ontruimd.2 Het in Tilburg gelegerde bataljon van de Ordnungspolizei werd haastig naar Eindhoven gedirigeerd. Een avondklok werd afgekondigd: acht uur binnen. Hoe kon men dat bekend maken? Een hoge Philips-functionaris merkte op dat men het verbod nog het effectiefst door de B B C o f Radio Oranje kon laten omroepen. Enkele honderden overtreders werden in het hoofdbureau van politie vast­ gehouden; velen hunner werden door de Ordnungspolizei ernstig mis­ handeld.

★

Drie dagen na het Eindhovense feest kwam de heugelijke tijding dat de

1

Herinneringen en onthullingen, no. 6 (1947 ?), p. 72-73.

FEEST IN E I N D H O V E N

‘Bismarck’ tot zinken gebracht was. ‘Het gaat goed!’ werd geroepen.1 Dat was

op 26 mei. Pinksteren viel op I en 2 juni. Op de tweede Pinksterdag kwam het in een aantal plaatsen, o.m. in Zeist en Baam, tot kleine ongeregeldheden. Die deden zich vooral voor in Rhenen want de pelgrimage van zondag 1 1 mei werd op groter schaal herhaald: geschat werd dat de Grebbeberg en omgeving tijdens de Pinksterdagen door niet minder dan honderdduizend personen bezocht werden. ‘Vele van deze mensen’ , zo lichtte de directeur- generaal van politie de procureurs-generaal in,

‘riepen ‘Ozo’ o f zongen vaderlandse liedjes welke als deutschfeindlich werden opge­ vat. Ook waren er bij die met de vingers van hun rechterhand elkaar een teken brachten . . . Spreker heeft dit doorgemeld aan de heer Rauter die niet erg over deze feiten te spreken was.’ 2

Later in juni bood de Amsterdamse Avondvierdaagse bij de eerste mars een beeld dat de bezetter al even onaangenaam was: velen droegen oranje, nationale liederen werden luidkeels gezongen (‘Er is maar één Holland, dat kunnen ze niet verslaan!’, ‘R ood, wit en blauw zijn de Oranjekleuren’ , ‘Willemientje heeft een hart van prikkeldraad’), soms, ter afwisseling, honend het Duitse Engelland-Lied, o f er werd geroepen: ‘W ij krijgen niet genoeg vet!’ ‘Die Polizei hat’, aldus Seyss-Inquarts Beauftragter in Amster­ dam, Böhmcker, ‘aufVeranlassung des Hoofdcommissar Tulp’ (na de Februari­ staking benoemd) ‘eine Wiederholung dieser Vorgdnge an den nachsten Tagen

verhindert.’3 Langs de gehele route?W ij betwijfelen het.

Want wanneer het voorafgaande één ding duidelijk maakt, dan toch wel dit, dat in de brede massa van het Nederlandse volk een anti-Duitse stemming gegroeid was die zich, zeker als men in grote groepen bijeen was, openhjker uitte dan in de zomer van '40. Deze ontwikkeling dreef de N S B en de met haar concurrerende N S N A P steeds verder in het isolement en stelde de noodzaak van een beslissende keuze steeds duidelijker aan de twee andere

1 Op 28 mei kwam het tussen Tilburg en Breda in een autobus waarin school­ meisjes ‘Oranjelieder sangen’, tot een gesprek tussen drie passagiers waarvan de eerste aan de tweede, een Belg, vroeg o f hij geen trek had in een Bismarck-haring; ‘dat is me nog te vroeg’, luidde het antwoord, waarop een derde de vraag stelde: ‘Moeten het Bismarck-haringen met o f zonder uitjes zijn?’ 'Nach diesen Worten

entstand’, aldus een Unteroffizier van de Luftwaffe die meereed, ‘ein allgemeines Gelachter unter den hollandischen Fahrgasten.’ De eerste passagier kreeg zes maanden

gevangenisstraf, de beide overigen vier. (Gericht des Marinebefehlshabers i.d.N.,

Zweigstelle Antwerpen: Feldurteil, 9 sept. 1941, tegen R . de Vlam, J . van Pelt en

A. Zebregs). 2 Vergad. p .g .: Notulen, 5 juni 1941, p. 5. 3 H. Böhmcker: Politi-

formaties die nog verlof hadden, een zekere politieke activiteit te ontplooien: Nationaal Front en Nederlandse Unie.

LENTE ’-4-I