3.5 Landschapsecologische beschrijving
3.5.6 Deelgebied 2c het duinboogcomplex Oerderduinen
Ecologische gebiedsbeschrijving
Uit de beschrijvingen en reconstructies van Isbary (1936) blijkt dat het
duinboogcomplex Oerderduinen vóór eind 19e eeuw niet veel meer was dan een
oogduinencomplex. Dit was in omvang vergelijkbaar met de huidige 3e en 4e duintjes op de Boschplaat van Terschelling (Vergelijk Figuur 3.50 en Figuur 3.51). Op Ameland zijn deze duintjes rond de vorige eeuwwisseling in een periode van circa 60 jaar ontstaan onder invloed van washover processen en verstuiving op een toen nog volledig onbegroeide zandplaat.
Figuur 3.51. De Derde en Vierde Duintjes op de Boschplaat (Terschelling) in hun huidige omvang..
Van de 16e tot eind 19e eeuw kon het Oerd samen met De Hon gezien worden als
een eilandstaart waarop uiteindelijk diverse individuele washoversystemen zijn ontstaan. De Oerderduinen zelf zijn in de 18e en 19e eeuw nog 100-200 meter
afgekalfd aan de zuidzijde.
Sinds begin 20e eeuw zijn de Oerderduinen aan de noord- en oostzijde sterk
aangegroeid door het ontstaan van nieuwe duinbogen met tussenliggende, zich afsnoerende valleien rond het oude Oerderduinen complex. Deze duinbogen hadden hun oorsprong aan de noordzijde van de rond 1890 gereed gekomen Kooi -
Oerdstuifdijk. Kennelijk stoof hier enorm veel zand in oostelijke richting dat zich om een of andere reden tot dit type duinvormen ophoopte. Het resultaat is dat zich vanaf de kern van de oude Oerderduinen van zuid naar noord en van west naar oost een tijdreeks weerspiegelt in het ruimtelijk patroon van opeenvolgende duinreeksen en primaire valleien. In Figuur 3.52 is deze tijdsreeks van duinbogen met een schatting van de jaartallen van hun ontstaan aangegeven.
In de droge duinen van het oude oogduincomplex domineren aan de oostzijde kalkarme dichte zandzegge vegetaties (habitattype H2130B grijze duinen (kalkarm) van matige kwaliteit). Aan de westzijde zijn de begroeiingen wat opener, met o.a. schapengras maar ook grijs kronkelsteeltje, een mos dat zich in de loop van de vorige eeuw onder invloed van voortgaande stabilisatie en verzuring heeft uitgebreid en dichte matten vormde waarin geen ruimte meer over bleef voor veel andere soorten. Wel komen aan de westzijde hier en daar nog stuifplekken voor,
vermoedelijk onder invloed van begrazing door vee dat vanaf het Neerlands Reid ook dit gebied kan betreden. Vermoedelijk door deze lokale verstuiving komen plaatselijk nog soorten voor die op voedselarmere en mineraalrijkere condities duiden, zoals buntgras, duinsterretje, duinviooltje, zandblauwtje, echt walstro en verschillende mossen en korstmossen (habitattype H2130A Grijze duinen (kalkrijk) en H2130B Grijze duinen (kalkarm)).
In het centrum van de oude duinkern komt een vrij groot complex van vochtige tot permanent water bevattende duinvalleien voor. De vochtige valleien zijn grotendeels uitgeloogd en verzuurd. Ze zijn dicht gegroeid met grauwe wilg en
kruipwilgstruweel, soms met dichte duinrietvegetaties (habitattype H2190D natte duinvalleien (hoge moerasplanten)) en aan de natte kant met gesloten zwarte zegge vegetaties (habitattype H2190C Vochtige duinvalleien (ontkalkt)). Ook heeft zich lokaal berkenbos ontwikkeld met vlier en meidoorn in de ondergroei. Dat laatste wijst er op dat de bodem slechts ondiep ontkalkt is. Op enkele decimeters zou het kalkgehalte nog 0,3-0,6% (Westhoff & van Oosten, 1991) bedragen.
Vermoedelijk is het primaire kalkgehalte van deze oude duinen dus aanzienlijk geweest. Dat uit zich ook in de aanwezigheid van soorten als vleeskleurige en rietorchis in de ondergroei van enkele valleien. Ook de Oerdermeertjes (habitattype H2190A vochtige duinvalleien (open water)) herbergen nog soorten van gebufferde condities zoals ruwe bies, ondergedoken moerasscherm, schildereprijs,
veelstengelige waterbies en veenwortel.
De oost - west georiënteerde duinreeksen en valleien ten noorden van de oude Oerderduinen vertonen van noord naar zuid een gradiënt van kalkrijk naar kalkarm. In de 80-er jaren van de vorige eeuw kwam dit nog heel duidelijk naar voren in de vegetatiesamenstelling (Westhoff & van Oosten, 1991). Nu is het in de droge delen nog waar te nemen in een verschuivende overheersing van noord naar zuid van achtereenvolgens helmduinen met zandhaver (habitattype H2120 witte duinen), duinzwenkgras–helm begroeiingen (H2120), duindoornstruwelen (habitattype H2160 duindoornstruwelen), de schapengras–walstro gemeenschap en buntgrasvegetaties (habitattype H2130B grijze duinen (kalkarm)).
De laatste twee typen zijn vaak sterk vergrast en worden dan overheerst door zandzegge en oude helmbegroeiingen. Ook in de opeenvolgende duinvalleien is de kalkgradiënt vervaagd. De successie heeft geleid tot een convergentie in die zin dat zowel kalkhoudende als kalkarme groeiplaatsen geleidelijk dichtgegroeid zijn met struweel, soms grauwe wilg (een aanzet tot habitattype H2180B duinbossen (vochtig)) en vaak duindoorn met kruipwilg (habitattype H2160
A
B
Figuur 3.52. Duinboogcomplex Oerderduinen in de huidige situatie met A hoogtekaart en B luchtfoto. In figuur A is de tijdsreeks van duinbogen met een schatting van de jaartallen van hun ontstaan aangegeven.
In de natste valleien zijn hier en daar aan de rand nog vegetaties van de duinriet- addertong gemeenschap aanwezig met sporadisch soorten uit het knopbiesverbond zoals moeraswespenorchis, duinrus, noordse rus en dwergzegge (habitattype H2190B vochtige duinvalleien (kalkrijk)); meer naar het zuiden wordt vaak veel zwarte zegge met waternavel, watermunt, egelboterbloem, etc. aangetroffen (habitattype H2190C vochtige duinvalleien (ontkalkt)) duidend op een sterke
stapeling van organisch materiaal gepaard gaande aan een snelle verzuring. In de in 2007 geplagde vallei (zie Figuur 3.47 en Figuur 3.52) komen soorten als
strandduizendguldenkruid, krielparnassia, dwergzegge van kalkrijke duinvalleien (H2190B) voor. Daarnaast worden soorten van brakke tot zilte milieus van de
1879 1910
1928 1933
hogere kwelder aangetroffen zoals kwelderzegge, zilte zegge, melkkruid en vervolgens lamsoor, zeeweegbree en zeeaster (habitattype H1330A Schorren en zilte graslanden (buitendijks)). Verder zijn ook overgangen te zien naar jonge, zandige kwelders (habitatype H1310B zilte pionierbegroeiingen (zeevetmuur)). Mede door de bodemdaling, veroorzaakt door de gaswinning wordt het gebied natter en wordt het vaker overstroomd bij hoge tijen.
Voor broedvogels is dit deelgebied belangrijk voor bruine kiekendief, rietzanger en grote kolonies van de kleine mantelmeeuw in de uitgestrekte valleien aan de noordzijde van het duinboogcomplex. Het nog relatief jonge duingebied aan de noordzijde vormt momenteel nog het belangrijkste broedgebied in de Nederlandse duinen voor de overal elders sterk in broeddichtheid achteruitgaande tapuit. Het ontstaan van nieuwe pioniersituaties in de geplagde duinen biedt mogelijk ook voor de langere termijn goede perspectieven voor deze soort. Ook broeden hier af en toe nog enkele eidereenden. In 2009 was sprake van de hervestiging op Ameland van maar liefst negen paar velduilen. Als slaapplaats en hoogwatervluchtplaats heeft dit deelgebied geen bijzondere functie, behalve als uitloopgebied van De Hon (zie paragraaf 3.5.7 Eilandstaart).
Alles overziend kan dit deelgebied niet zonder meer als een echt duinboogcomplex beschouwd worden. Mogelijk was het dat ooit - eeuwen geleden - maar eigenlijk is het pas sinds begin vorige eeuw weer aangegroeid tot een vorm en omvang die doen denken aan een klein duinboogcomplex. Bovendien was deze groei niet zo zeer het resultaat van een natuurlijke ontwikkeling, maar vermoedelijk vooral de
consequentie van de aanleg van de Kooi - Oerdstuifdijk. Dit alles doet niets af aan het feit dat het een gebied is met hele fraaie hoogtegradiënten en kalkovergangen, die tot een grote botanische diversiteit leiden en ook voor een aantal bedreigde broedvogels een belangrijke functie hebben.
Het probleem van het gebied op de iets langere termijn is mogelijk wel dat de successie snel gaat. De dynamiek neemt al op korte afstand aan de binnenzijde van de buitenste stuifdijk sterk af. Het gevolg daarvan is een snelle ontwikkeling van de vegetatie en een snelle stapeling van organisch materiaal. Omdat het primaire kalkgehalte hier voor Waddenbegrippen vrij hoog is, is de uitlogingssnelheid vrij laag. Desondanks zal de humeuze bovengrond ook hier toch in grote delen na enkele decennia ontkalkt zijn.
Figuur 3.53. Systeem van het duinboogcomplex. Oerderduinen met stuifdijken en duinvalleien ten noorden van het Oerd (Uit: Rus en Bakker, 2012)
Hydrologie van deelgebied 2c Het duinboogcomplex Oerderduinen
De motor van het grondwatersysteem van dit deelgebied wordt gevormd door de Oerder-duinen, Ondanks de geringe omvang van het duingebied komen hoge duinen en duinruggen voor van 15 tot 24 meter hoogte.
Het hydrologisch systeem en daarmee de grondwaterstroming in het deelgebied van het
Oerd en omgeving, wordt geheel bepaald door natuurlijke processen. Binnen het duingebied van het Oerd en langs de rand tussen het Oerd en de zeereep liggen meerdere natte duinvalleien en duinplassen. Het grondwatersysteem van het Oerd en omgeving wordt gevormd door een freatisch of plaatselijk semi- freatisch watervoerend pakket, waarin meerdere kleilaagjes in voor kunnen komen. Hierin verschilt het grondwatersysteem mogelijk met dat van de andere deelgebieden op Ameland.
Opmerkelijk is dat de grondwaterstanden in de Oerderduinen relatief hoog zijn. Deze lopen in het centrale deel in de winter op tot 2,5 m+ NAP en in de zomer zakt het grondwater niet verder dan tot een niveau van 1,75 m+ NAP. Hiermee zijn de grondwaterstanden, hoewel in een klein gebied, niet veel lager dan in de andere deelgebieden op Ameland. Mogelijk houden holocene kleilagen de grondwaterstand hoog, of is het watervoerend pakket, aan de onderzijde begrensd door pleistocene kleilagen zoals in Figuur 3.14
Figuur 3.54. Geohydrologische dwarsdoorsnede langs de zuid – noord lijn Oerderduinen naar de Noordzee. (Uit: Rus en Bakker, 2012)
Tussen het duingebied van het Oerd en de zeereep liggen twee lange duinvalleien, gescheiden door een duinrug (Figuur 3.53). De meest brede en langste vallei ligt tegen de zeereep aan. Op basis van de isohypsenbeelden mag worden aangenomen dat de valleien grotendeels gevoed worden door grondwater vanuit het Oerd. De waterscheiding loopt ongeveer over de hooggelegen duinplassen (Figuur 3.54). Genoemde duinvalleien zijn omringd door duinen en hebben geen oppervlakkig afvoersysteem. Gelet op de lengte van de valleien, de lage ligging en de
grondwatervoeding vanuit het zuidoosten, is het goed mogelijk dat de valleien als doorstroomvalleien functioneren (zie principe in Figuur 3.29). Hierbij treedt
kwelwater uit in de zuidoostelijke delen en infiltreert het kwelwater in het westelijke delen van de duinvalleien. Dit zou met name in de lange en brede vallei langs de zeereep kunnen gebeuren.
Figuur 3.55. Patroon van grondwaterstanden (isohypsen) in het duinboogcomplex
Oerderduinen. De grondwaterstroming is loodrecht op de grenzen van de kleurvlakken. (Uit: Rus en Bakker, 2012)
Habitattypen in deelgebied 2c Het duinboogcomplex Oerderduinen Binnen het deelgebied duinboogcomplex Oerderduinen komen op Ameland de volgende habitattypen voor (zie ook de ecologische gebiedsbeschrijving voor de context). Zie Figuur 3.56.
H2120 witte duinen*, H2130B Grijze duinen (kalkarm)*, H2160
duindoornstruwelen*, H2170 Kruipwilgstruwelen*, H2190D Vochtige duinvalleien (grote moerasplanten).
*= ook zoekgebied (Zg)
Beheer en recente maatregelen in deelgebied 2c Het duinboogcomplex Oerderduinen (zie Figuur 3.49)
De Oerderduinen worden niet actief beheerd. Een deel van het gebied is tijdens de broedtijd afgesloten voor publiek.