Hoofdstuk 4: Verbonden regionalisme
4.2. De Vliegende Hollander
Historische context: Van Terneuzen naar Kaatsheuvel
Afbeelding 29: De attractie de Vliegende Hollander
Reeds in 1951 bestond er al een attractie genaamd de Vliegende Hollander in de Efteling; dit was een schommel voor acht personen. In de tussentijd is deze verwijderd en ontstond opnieuw in 2002 het idee de attractie te moderniseren, waarbij de voorkeur uitging naar een bergattractie met water, wind en vuureffecten.261 Dit idee kwam van Olaf Vugts, toenmalig en huidig directeur van het park, in samenwerking met ontwerper Karel Willemen.262 De plannen waren groots en de intentie was om de attractie in 2006 te openen. In het originele plan bestond het gebouw uit een (overdekt) horecagedeelte, twee liften, elf dark ride scènes (waaronder een haven en polderlandschap) en een val vanaf de rand van een waterval. Om budgettaire redenen werd echter gekozen voor een compactere lay-out.263
In 2005 werd het aangepaste ontwerp goedgekeurd en vangt de bouw aan. De eerste maanden verlopen voorspoedig, totdat de attractieleverancier een prijsverhoging van 20% eist.264 Het
261 Redactie Eftelist, ‘Eftelist in gesprek met Lex Lemmers’ in: Eftelist (07-09-2008) en Redactie Eftelist,
‘Eftelist in gesprek met Michel den Dulk’ in: Eftelist (11-07-2006).
262 Willemen is senior ontwerper van de attractie. Hij is onder andere verantwoordelijk voor de figuren in het
Volk van Laaf en de Droomvlucht. Andere voorbeelden van zijn hand zijn Hugo van den Loonsche Duynen, de vogels in Vogel Rok, de Reus, Repelsteeltje en de Chinese Nachtegaal. Aldus zijn een groot deel van de attracties mede afkomstig uit zijn ontwerpen.
263 Redactie Nieuwsrijk, ‘Artikelenreeks ‘Vliegende Hollander Special’ in: Nieuwsrijk (Kaatsheuvel 2007). 264 Ook is een bouwvakker op tragische wijze om het leven gekomen, doordat de steiger waarop hij werkte
86 bestuur gaat met de eis akkoord, omdat al een perspresentatie over de totstandkoming en attractiebeleving van de attractie gegeven is. Tevens ligt het ontwerp van de attractie al vast. Desondanks blijkt de attractie in 2006 niet te kunnen openen, waardoor een ander bedrijf, dat ook verantwoordelijk was voor de Fata Morgana en de Piraña, gevraagd wordt een oplossing te bedenken. Een dramatische scène, waarin VOC-kopstukken de stortvloed van de onderwereld in dreigen te storten, wordt verwijderd en dientengevolge kan de attractie in 2007 goedgekeurd worden.265 De nieuwe Vliegende Hollander bestaat uit een walkthrough (een interactieve wachtrij), dark ride en watercoaster (achtbaan op het water) gethematiseerd naar de Gouden Eeuw, meer specifiek het jaar 1679.266 De attractie beoogde aanvankelijk jongeren aan te spreken. Door de bouw van een horecagedeelte waar (groot)ouders de boten kunnen zien aankomen en kinderen kunnen opwachten, spreekt de attractie echter het gehele gezin aan.267 De inspiratie voor de attractie is gevonden in de Bataviawerf in Lelystad. Hier ligt een replica van een VOC-schip als een replica van het oorlogsschip 'de Zeven Provinciën'. Op deze werf is het mogelijk om authentieke rekwisieten te kopen en kennis te maken met de typerende geur van touwsmeermiddel en lapzalf; deze geuren worden ook bij de attractie ingezet. Daarbij werden er meerdere componenten van scheepsbouwdecoratie gebruikt als voorbeeld voor de honderden ornamenten in de attractie.268
Na de opening waren de eerste reacties van het publiek gemengd. Enerzijds prijzen zij de kwaliteit van de attractie en de mooie thematisering benadrukt door de walkthrough, anderzijds bekritiseren zij het buitengedeelte en de dark ride. Daarnaast blijft de attractie kampen met technische problemen, waardoor ze vlak na de opening voor een jaar gesloten moet worden. Het blijkt een onderhoudsklus die jaarlijks herhaald moet worden. Om die reden blijft de Vliegende Hollander in de winterperiode, in tegenstelling tot de oorspronkelijke plannen, gesloten. Tot overmaat van ramp kan de attractie slechts de helft van het aantal beoogde bezoekers per uur (1.900) ontvangen, omdat niet alle sloepen ingezet kunnen worden. Kortom: de attractie is een zorgenkindje van de Efteling.
265 Dit reeds ontwikkelde en gemonteerde beeld is voor opening verwijderd en nimmer teruggeplaatst. Eftepedia,
‘De Vliegende Hollander’ via https://www.eftepedia.nl/lemma/De_Vliegende_Hollander, laatst geraadpleegd op 29-08-2017.
266 Eftepedia, ‘De Vliegende Hollander’ via https://www.eftepedia.nl/lemma/De_Vliegende_Hollander, laatst
geraadpleegd op 29-08-2017.
267 Efteling, Documentaire Pretpark Nederland (2005) via https://www.youtube.com/watch?v=VBhMvh_p5r0
en https://www.youtube.com/watch?v=zu7r2-oUDe8, laatst geraadpleegd op 29-08-2017.
268 Ibidem en K. Koppelmans, De Vliegende Hollander: Hoe een sage tot leven kwam… (Efteling, Kaatsheuvel
87 In 2009 worden tv-schermen in de wachtrij geplaatst om het verhaal duidelijker over te brengen. Deze aanpassing werd tevens gedaan om internationale bezoekers te kunnen informeren over de rit en derhalve het internationale karakter van het pretpark te versterken.269 Voorts is in 2016
een prullenbak met 'Kapitein Gijs' en zijn houten poot toegevoegd. De prullenbak produceert het geluid van een afgeschoten kanon als een bezoeker zijn afval weggooit. Dit versterkt de thematiek van de attractie, namelijk piraterij, VOC en scheepsbouw.
Visueel: De mythe wordt werkelijkheid
De thematisering van de Vliegende Hollander tracht bezoekers terug te voeren naar het jaar 1679. Het buitendecor doet denken aan een havenstadje uit die tijd. De huisjes zijn omringd door een soort stadsmuur waarop grote stenen leeuwenbeelden wapenschilden vasthouden.270
Op deze schilden staat het attractielogo in de stijl van het VOC-logo; de letters zijn aangepast naar VHE (Vliegende Hollander Efteling). Dit logo komt op verschillende plekken terug in de attractie en legt een duidelijke schakel tussen de Efteling en de VOC.271 In het exterieur van de
huisjes zijn schepen verwerkt. Sommige panden hebben een uithangbord zoals ‘Het Gulden Galjoen’ en ‘De Zandlooper’. Een statig huis springt eruit; dit is het huis van Willem van der Decken (het hoofdpersonage van de attractie ook bekend als de Vliegende Hollander) en tevens de ingang van de attractie. De bezoekers lopen langs de voordeur en kunnen de deurbel laten
269 Ibidem.
270 Een afbeelding van een leeuwenbeeld kan gevonden worden op de voorpagina.
271 Reggie Naus, De Vliegende Hollander; biografie van een spookschip (Bariet, ’s-Hertogenbosch 2005) 34-37.
88 klingelen. Aan de linkerzijde mondt het huis uit in een kade; aan de rechterzijde biedt een houtconstructie uitzicht op een duinlandschap.272
De vormgeving van het huis van Van der Decken is interessant, omdat dit huis genoemd wordt in de openingsregels van het verhaal van Frederick Marryat getiteld ‘The Phantom Ship’. Dit verhaal uit 1837 dient als uitgangspunt voor de Vliegende Hollander en speelt zich af in Terneuzen.273 Over het huis van Van der Decken schreef Marryat:
“Van andere nog geringere woningen eenigzins afgezonderd, een net, in den toenmaals heerschenden smaak opgetrokken huisje. De gevel was voor eenige jaren donkergeel, deur en vesters heldergroen geverwd geworden. Tot ongeveer drie voeten hoog boven den grond was het afwisselend met blauwe en witte tegels bezet.”274
Ondanks dat de visuele representatie van de Efteling niet geheel strookt met Marryats beschrijving, is de essentiële gelijkenis dat beide huizen in slechte staat verkeren, omdat de heer des huizes al zeventien jaar niet meer teruggekeerd is.275
Bezoekers betreden de attractie door de open deur, waar meteen een brandlucht de bezoeker tegemoetkomt. De eerste kamer is leeg en zwartgeblakerd; slechts het schilderij van Van der Decken en het dagboek van zijn vrouw Catherina resteren. In een plakkaat, voorzien van lakzegels, kunnen bezoekers een korte versie van het verhaal lezen. Hierna komt de bezoeker in een tweede, kleinere, geblakerde ruimte waarin verschillende volgeladen boekenkasten staan. In een grote ronde spiegel is het 3d-geanimeerde hoofd van Van der Decken te zien. Een groot schilderij van een VOC-schip is doormidden gekliefd. Bezoekers moeten hier doorheen stappen en komen in een lange uitgegraven tunnel. Doorkijkjes bieden zicht op een opslagplaats met allerlei gouden voorwerpen, waaronder een buste van schipper Van der Decken. Deze voorwerpen dienen als een verwijzing naar zijn dubbelleven als smokkelaar.276 Het lijkt alsof
de opslagplaatsen in brand staan, door de combinatie van rook uit het plafond en rood licht. Vervolgens loopt de bezoeker door een opslagruimte met triviaal opbergmateriaal, zoals kisten en tonnen. Deze ruimte wordt gevolgd door een klein café. Op de bar staan mokken met het VHE-logo en er wordt themamuziek met inbegrip van geluidsfragmenten van lallende zeelui
272 Eftepedia, ‘De Vliegende Hollander’ via https://www.eftepedia.nl/lemma/De_Vliegende_Hollander, laatst
geraadpleegd op 29-08-2017.
273 Agnes Andeweg, De Vliegende Hollander en Terneuzen; Van internationaal symbool tot lokale legende (De
Ruiter, Vlissingen 2015) 37.
274 Ibidem. 275 Ibidem, 38.
89 gespeeld. Door de ramen is de haven van het stadje te zien. De ruimte daarna is opnieuw een opslagruimte, ditmaal voor het café, waar aan het plafond een kist heen en weer zwiept. In de daaropvolgende gang wordt op schermen en plakkaten het verhaal van de Vliegende Hollander (nogmaals) uitgelegd, indien bezoekers het verhaal niet bij de ingang hebben gelezen. De bezoekers verlaten het huis en arriveren in de haven. De havenhuisjes zijn gemodelleerd naar schepen die met de nok naar het plafond wijzen. De bezoeker staat op de kade voor de ingang van het café ‘Het Oorlam’; een verwijzing naar het logboek van Van der Decken. Het wordt duidelijk dat de bezoeker zojuist in dit café was.277 Bezoekers stappen vervolgens in van namaakhout gemaakte sloepen, die verfraaid zijn met een leeuwenkop die tussen zijn kaken een lantaarn vastklemt. Tijdens de rit geven de ogen van deze leeuw licht, aangepast aan de stemming van de scène; zo wordt er bij een spookscene gebruik gemaakt van rood licht en bij de achtbaan zelf van wit licht.
In de eerste scène vaart de sloep tussen twee grote, aangemeerde VOC-schepen. Daarna komt de sloep op zee; het is donker en op de achtergrond klingelt een scheepsbel. Plotseling ontstaan mistbanken, barst een regenbui los en tonen projecties schimmen van het spookschip de Vliegende Hollander. De boot valt onverwachts naar beneden, terwijl het hoofd van Willem van der Decken geprojecteerd wordt en er ‘Orffiaanse’ muziek oplaait. Een koor zingt:
“In ervis vos videor ego expectat vos in vestriabisus pro infinitio”278
De projectie van Van der Decken verandert in een doodskop. Een silhouetprojectie van een kapitein verschijnt en hij roept: “Ook gij zult varen tot het einde der tijden! Hahaha!”. Dan openen twee deuren naar buiten en daalt de sloep af in een door mist gevuld tunneltje. Eenmaal uit het tunneltje rijdt de wagen in volle vaart door een buitengebied gemodelleerd naar Hollands duinlandschap met helm, duindoorn en dennen. De sloep gaat vervolgens langzaam door een hoefijzervormig deel van de baan dat uitmondt in een klein dal met rechthoekig huisje. Dit
277 De naam ‘Oorlam’ verwijst naar de borrels die op schepen gedronken werden. Zo kregen matrozen een deel
van hun loon uitbetaald in drank, meestal jenever, dat verdund werd met water. De naam komt uit de 17e eeuw
toen scheepslui op Kaap de Goede Hoop aanvankelijk de naam ‘orangbaroedatang’ (de mens die pas is
aangekomen oftewel nieuweling) en later bij terugkeer de naam ‘orang lama datang’ (mens die te lang geleden is aangekomen oftewel oudgast) kregen. Dit werd afgekort naar ‘orang lama’ en uiteindelijk ‘oorlam’. Deze oudgasten kregen vaak veel geld mee en konden zich dus veel borrels veroorloven. Eftepedia, ‘Het Oorlam’ via via https://www.eftepedia.nl/lemma/Het_Oorlam, laatst geraadpleegd op 29-08-2017.
278 Dit is op Orffiaanse wijze gezongen, maar inhoudelijk is er geen verhaal uit op te maken. Eftepedia, ‘De
Vliegende Hollander’ via https://www.eftepedia.nl/lemma/De_Vliegende_Hollander, laatst geraadpleegd op 29- 08-2017.
90 huisje leidt tot de laatste duik van de wagen, waar de boot landt in het water. De boot vaart een onbestemde overdekte ruimte binnen met schalen aan het plafond. Dit leidt tot de haven waar de sloep was vertrokken. De bezoekers eindigen de rit op de kade voor het huis van Van der Decken.
Na afloop van de rit wordt de bezoeker naar het horecapunt De Kombuys geleid. Aanvankelijk was het plan dit horecagedeelte in het pand te bouwen, maar in het latere ontwerp is gekozen voor een apart gebouw. De stijl van het horecagebouw correspondeert met de thematisering van de Vliegende Hollander, zoals het gebruik van wrakhout, 'aangespoelde' lantaarns, glas-in- loodruitjes en verbleekte logboekpagina’s aan de achterzijde van het pand die het verhaal van Van der Decken tonen. Het assortiment van dit horecapunt bestaat vooral uit zoetigheid, wat in contrast staat met het ruige karakter van het gebouw en de attractie.279
Opmerkelijk is de integrale thematisering van de attractie. De unieke huisstijl is in elk detail van de vormgeving doorgevoerd, waardoor het geheel een eenduidige, sterke sfeer en visie uitademt. Op verschillende momenten wordt dit benadrukt door het speciale VHE-logo. Bovendien verwijzen talloze elementen naar het verhaal, waardoor het verhaal en de vormgeving samensmelten.
Verhaal: Van VOC-schip naar waterachtbaan
Zoals reeds vermeld, is het verhaal van de Vliegende Hollander gebaseerd op het werk van Marryat.280 In de attractie is een korte versie van het verhaal van de Vliegende Hollander verwerkt in plakkaten en schermen. Verder is het volledige verhaal te vinden in de logboekpagina's in De Kombuys (zie Afbeelding 31).281 De pagina’s in het logboek beschrijven de successen en avonturen van Van der Decken en zijn schip ‘De Hollander’. Na vele andere reizen vaart hij op paasavond uit, om vervolgens nooit meer terug te keren. Het verhaal van Marryat is zodanig aangepast dat de bezoekers van de Efteling in de attractie op zoek gaan naar Van der Decken, maar uiteindelijk zijn lot delen: ook zij worden een spookverschijning.282 Tevens geeft het logboek achtergrondinformatie over de verschillende ruimtes en hun volgorde en waarom het huis een naargeestige stemming oproept. De pagina's laten echter ook enkel
279 Eftepedia, ‘De Kombuys’ via https://www.eftepedia.nl/lemma/De_Kombuys, laatst geraadpleegd op 29-08-
2017.
280 Agnes Andeweg, De Vliegende Hollander en Terneuzen; Van internationaal symbool tot lokale legende (De
Ruiter, Vlissingen 2015) 37-46.
281 De tekst is (helaas) door de tand des tijds nauwelijks meer leesbaar.
282 Agnes Andeweg, De Vliegende Hollander en Terneuzen; Van internationaal symbool tot lokale legende (De
91 hiaten vallen: waarom wilde Van der Decken
per se op paasavond uitvaren en wat gebeurde er in de periodes tussen zijn reizen?
De eerste pagina uit het logboek dateert van 13 april 1665 en de laatste pagina van Paasavond 1678; dit is de afgebakende periode waarin het verhaal plaatsvindt. De teksten zijn in hedendaags Nederlands geschreven en daardoor makkelijk te begrijpen. Toch, wekt het gebruik van de Oudhollandse lettercombinaties ‘ck’, ‘gh’, ‘ae’ en ‘ey’, de indruk dat ze stammen uit de zeventiende eeuw, of willen ze in ieder geval een duidelijke verwijzing hiernaar maken. Interessant genoeg vermelden de logboekpagina’s Goeree (een eiland en gemeente in Zuid-Holland) als thuishaven van de Vliegende Hollander en niet Terneuzen of
een andere plaats in Zeeland, hetgeen niet strookt met de vele andere legendes over de Vliegende Hollander.283 Voor de volledige tekst van het verhaal in het logboek, zie bijlage IV. Van der Decken is dus de hoofdpersoon en het verhaal is uit zijn perspectief geschreven, desondanks schetst het verhaal een negatief beeld van hem. Zo schrijven de logboekpagina’s verschillende, negatieve karaktertrekken aan hem toe. Hij was een oplichter, omdat hij illegale handel dreef. Ook bezit hij gewelddadige karaktereigenschappen, omdat hij op zijn reizen inwoners uit Ceylon (Sri Lanka) en zeelieden uit Groot-Brittannië heeft vermoord.284
Bovendien haalde hij hier voldoening uit. In het verhaal wordt beschreven hoe Van der Decken van een vriendelijke in een kwaadaardige man veranderde, omdat hij door zijn geldbelustheid en machtswelwillendheid geen juiste keuzes maakte. Zijn ijdelheid verklaart waarom er meerdere schilderijen van hem in het huis hangen.285
Het verhaal komt als volgt middels geluid en muziek expliciet in de attractie aan bod. Bij binnenkomst in de zwartgeblakerde ruimte wordt de bezoeker verwelkomt door een
283 Ibidem.
284 Zie bijlage IV, brief 18 september 1674 en 7 oktober 1675. 285 Zie bijlage IV, brief 20 november 1677.
Afbeelding 31: Een pagina uit het logboek (7 oktober 1675) waar eveneens een scène in de attractie verbeeld wordt
92 muziekfragment van Catherina, de vrouw van Van der Decken. In haar klaagzang bejammert zij de verdwijning van haar man:
“Willem van der Decken, toe zeg mij waar gij zijt gebleven Vertrokken in een zware storm, het is precies een jaar geleden Ze zeggen dat gij, voor altijd en eeuwig zult varen
Dat gij, vervloekt en als kwelgeest, rond zult dwalen”286
Deze klaagzang slaat terug op het werk van Marryat, dat begint met Catherina die haar zoon uitlegt hoe zijn vader op een mysterieuze wijze in zee omgekomen is.287 In de (logboekpagina’s)bewerking van de Efteling wordt echter gesteld dat Van der Decken en Catherina geen kinderen konden krijgen.288 Hiermee wijkt het park af van het verhaal van Marryat waarin het verhaal verteld wordt vanuit het perspectief van de zoon.
Naast de klaagzaag in de zwartgeblakerde ruimte is ook in dichtvorm het samengevatte verhaal van de Vliegende Hollander te horen:
“Kapitein Van der Decken met Paesen voer uit, In striemende stormwind verliet hij zijn bruid. Zijn schip verkoos brandend de woelige baeren, Gedoemd een fantoom te zijn, eeuwig te vaeren. Verlaetghy de haven bij Maenlooze nacht, Ontwaekt een groot onheil daer op u wacht. Den Hollander, speeltuigh der duivelse lust, Verscheynt in het duister, en nimmer vint rust…”289
In de volgende ruimte, de smokkelgang, hoort de bezoeker de stem van de kapitein het volgende roepen:
“Niets of niemand, geen sterveling zal mij ervan weerhouden morgen uit te varen. Ik zal varen, storm of geen storm, Pasen of geen Pasen, verbod of geen verbod, al is het tot den eeuwigheid. Ik zal varen!”290
286 Eftepedia, ‘De Vliegende Hollander’ via https://www.eftepedia.nl/lemma/De_Vliegende_Hollander, laatst
geraadpleegd op 29-08-2017.
287 Agnes Andeweg, De Vliegende Hollander en Terneuzen; Van internationaal symbool tot lokale legende (De
Ruiter, Vlissingen 2015) 38.
288 Zie bijlage IV, brief 18 september 1674.
289 Eftepedia, ‘De Vliegende Hollander’ via https://www.eftepedia.nl/lemma/De_Vliegende_Hollander, laatst
geraadpleegd op 29-08-2017.
93 Opmerkelijk is de suggestie dat Willem van der Decken geen christelijke man is. Uit dit citaat blijkt immers nadrukkelijk dat hij christelijke feestdagen, zoals Pasen, niet in ere houdt door ook op die rustdagen uit te varen. Dit christelijke motief, namelijk dat er geen bedrijvigheid in het weekend en op feestdagen mag plaatsvinden, komt rechtstreeks uit het verhaal van Marryat.291 Hij bemerkte dat zeelieden in die tijd liever niet op vrijdag uitvoerden.292 De
toepassing van een christelijke feestdag sluit niet alleen aan bij het vroegere bijgeloof van de zeelieden, maar geeft ook een bepaalde moraal mee: het christelijke motief om deze feestdagen in ere te houden en hier niet mee te sollen.293 Dit sluit aan bij het verhaal van Villa Volta en wellicht ook bij de – van oorsprong katholieke – grondslag van het pretpark.
Het gebruik van storytelling is soms tegenstrijdig in de attractie. Aan de ene kant verwerkt de attractie in de muziek en plakkaten expliciet het verhaal van de Vliegende Hollander. Aan de