Hoofdstuk 3: Afrika en amusement
3.1. Carnaval Festival
Historische context: Culturele carnaval
“Carnaval Festival is wel de grootste nieuwe attractie van dit jaar (resp. 1984). Het is een door Joop Geesink ontworpen feestelijke reis rond de wereld. Kleurrijke poppen in fascinerende decors laten zien hoe er in veertien landen feest wordt gevierd. De muzikale bijdrage is van Toon Hermans.”162
“Een wereldreis in nog geen tien minuten […] Een internationaal carnavalsgebeuren waarvoor shows in Japan, China, Afrika, Mexico en Hawaï model hebben gestaan en die door Joop Geesink op zijn eigen wijze zijn geïnterpreteerd.”163
Zoals deze beeldende citaten illustreren is Carnaval Festival een 'levensgrote kijkdoos'.164 Bezoekers worden in een wagentje langs verschillende decors gevoerd, waar zij in totaal 275 poppen zien die veertien landen van over de hele wereld representeren.165 Deze attractie opende haar deuren in 1984 en werd daarmee de eerste dark ride van de Efteling. Het was tevens de eerste attractie waar gebruik gemaakt werd van een transportsysteem op rails.166 Aanvankelijk
zou de attractie later geopend worden, maar vanwege de vertraging bij het bouwen van Fata Morgana werd besloten met de opening van Carnaval Festival het gat in het meerjarenplan te dichten. Op deze wijze werd de continue ontwikkeling en moderniteit van de Efteling gewaarborgd.
162 Redactie Nieuwsblad van het Noorden, ‘De Efteling verwacht een topjaar’ in: Nieuwsblad van het Noorden
(20-04-1984).
163 Redactie de Telegraaf, ‘Joop Geesink-attractie in ,,De Efteling’’’ in: De Telegraaf (10-02-1984). 164 Redactie de Waarheid, ‘Efteling lokt bezoekers met carnaval-show’ in: De Waarheid (06-02-1984). 165 Spartacus, ‘Zucht. Ook al racistisch: de Efteling’ in: Geenstijl.nl via
http://www.geenstijl.nl/mt/archieven/2016/07/het_droomvluchteffect.html, laatst geraadpleegd op 29-08-2017.
166 Eftepedia, ‘Carnaval Festival’ via https://www.eftepedia.nl/lemma/Carnaval_Festival, laatst geraadpleegd op
57 Deze attractie is als enige compleet door de Efteling ingekocht bij een externe ontwerper Joop Geesink. Hij was begin jaren tachtig geïnspireerd geraakt door de attractie ‘It’s A Small World’ in Walt Disney World. De Efteling gaf hem de vrije hand in het ontwerp van de attractie, waarover toenmalig bestuurder van de Efteling, Hans ten Bruggencate, zei:
“Toen kwam het idee hem [lees: Joop Geesink] een heel groot project te laten maken. Dat werd het Carnaval Festival. Dat kon hij zelf ontwerpen en uitwerken. Op die manier was hij in zijn element. Hij tekende zelf alle poppen en ontwierp het hele gebeuren. [...]‘Ik heb nog nooit de gelegenheid gehad zoiets groots te verwezenlijken wat helemaal van mezelf kwam.’ zei hij me laatst. En zo was het. We hebben hem alle vrijheid gegeven. Dat is de manier waarop een man als hij het best werkt. […] Elk detail moest worden zoals hij het wilde.”167
Geesink zelf wilde dat de attractie ''vrolijker en kleurrijker'' zou worden dan de ‘It’s A Small World’.168 Op 1 februari 1984 vond een persconferentie plaats, waarbij de doodzieke Geesink nog een rit in zijn attractie kon maken. Toen de attractie op 13 mei 1984 feestelijk geopend werd, was hij al overleden. Om hem te eren werd het plein voor Carnaval Festival omgedoopt tot ‘Joop Geesink Promenade’. In 1997 boette de prominente plaats van Carnaval Festival op het plein door de komst van de Vogel Rok in aan betekenis. Zo ging de oorspronkelijk voor Carnaval Festival gebouwde souvenirwinkel uitsluitend Vogel Rok-merchandise verkopen en werd de Joop Geesink promenade verwijderd. Een wijziging uit 2005 bracht (STER-)Loeki de Leeuw en zijn vriend eend Guusje naar Carnaval Festival. Op een aantal plekken werd er een Loeki in de attractie geplaatst in stijl van het land waar hij zich bevond. In 2011 werden Jokie en Jet samen de hoofdfiguren van de attractie.169 De verkoop van de merchandise van Loeki
167 Redactie de Telegraaf, ‘Zelfs op zijn ziekbed bleef Joop Geesink Tekenen…’ in: De Telegraaf (15-05-1984). 168 Ibidem.
169 Een andere optie was om te kiezen voor twee cartoonfiguren genaamd Nina en Oeli. Zij kwamen in contact
met andere culturen en beleefden zo avonturen. Dit resulteerde in een pilotaflevering in 2010 van Efteling Afbeelding 16: de poppen die Afrika representeren – Carnaval Festival
58 viel tegen en daarom was het de licentiekosten niet waard, daarom besloot de Efteling zelf een beeldmerk te ontwikkelen voor de attractie.170
Visueel: Een Afrikaans ‘festival’
De rit start met, de speciaal voor Carnaval Festival bedachte gastheer, Jokie de Prrretneus met een hoge hoed waaruit het vogeltje Jet komt. Vervolgens komen de wagentjes langs een twintigtal scènes waarin achtereenvolgens deze vijftien landen, middels clichématige kenmerken uitgebeeld zijn: Nederland, België, Monaco, Frankrijk, Groot-Brittannië, Duitsland, Zwitserland, Italië, Japan, China, Alaska, Afrika, Mexico en Hawaï. De decors zijn simpel gemaakt, namelijk van hout, piepschuim en papier-maché met kleurige verf. Elk decor is voorzien van een eigen muziekarrangement en de poppen bewegen doorlopend volgens een vast patroon. Ten slotte eindigt de reis met een groot carrousel, waarin een enorm ‘carnaval’ figuur met meerdere gezichten omringd wordt door verschillende kleine figuren van uiteenlopende landen, die met bordjes ‘tot ziens’ zeggen in verschillende talen.171
Vooropgesteld zij dat Carnaval Festival in decor, sfeer en aankleding afwijkt van de unieke, thematische aankleding van de Efteling. Dit is opvallend, omdat volgens Hover en Vanden Diepstraten juist deze specifieke thematisering de Efteling uniek maakt.172 Daarom wordt de attractie gezien als de ‘vreemde eend in de Efteling-bijt’. Deze divergentie is
Media, verder is de serie niet uitgewerkt of daadwerkelijk op televisie verschenen. In 2012 is er wel een animatie-programmareeks gekomen met de huidige hoofdrolspelers van Carnaval Festival (Jokie en Jet).
170 Monique E.J. Hover, De Efteling als ‘Verteller’ van Sprookjes (Tilburg University, Tilburg 2013) 178. 171 Eftepedia, ‘Carnaval Festival’ via https://www.eftepedia.nl/lemma/Carnaval_Festival, laatst geraadpleegd op
29-08-2017.
172 Monique E.J. Hover, De Efteling als ‘Verteller’ van Sprookjes (Tilburg University, Tilburg 2013) 178; Henk
vanden Diepstraten, De Efteling, Kroniek van een Sprookje 1952-2002 (Tirion Uitgevers, Baarn 2004) 135. Afbeelding 18: Carnaval Festival – Afrika
59 hoogstwaarschijnlijk een gevolg van het feit dat Joop Geesink volledig vrij was in het ontwerp van de attractie en zich dus niet hoefde te conformeren aan bepaalde Efteling-vormgeving.
In dit onderzoek speelt alleen het decor dat Afrika representeert een rol. In dit decor staan vijf donker getinte figuren: dit zijn de enige donker getinte figuren in het gehele Carnaval Festival, dat een totaal van 275 poppen heeft (zie Afbeelding 16, 17 en 18).173 Aan de zijkanten van het decor staan met dreigende ogen uitgeruste bomen. In een uitholling in een van deze bomen zit dokter David Livingstone een krant te lezen. Hij was een Schotse zendeling en rond 1850 een van de bekendste ontdekkingsreizigers die naar het zuiden van Afrika trok. Onder hem staan krijgers met speren en kleurige schilden. Zij dragen gouden oorbellen en sommigen hebben een ring door de neus. Het haar is samengebonden in een knotje boven op het hoofd. Twee onderzoekers in zandkleurig kostuum staan achter de krijgers. Zij duiken tegelijk met de krijgers weg, wanneer een immense gorilla met een rood hoedje een enorme spin aan een touwtje laat zakken.174 In een hoek steekt een Afrikaanse pop zijn tong uit en op de achtergrond zijn tamtams en oerwoudgeluiden te horen. Eerder zwaaide (STER-)Loeki de Leeuw aan een enorme slang midden door de scène in een Tarzan-pak. Dit beeld is vervangen door Jokie die een vlag van Zuid-Afrika vasthoudt. Zo bestaat geen twijfel dat dit land verbeeld wordt. Zuid- Afrikaanse figuren komen verder niet voor in de attractie; ook niet in het allerlaatste 'gezamenlijke' decor.
De wijze waarop Geesink gekozen heeft om Zuid-Afrika te verbeelden is interessant door de prominente rol van Livingstone en de stereotiepe wijze waarop Afrika is geportretteerd. Deze stereotiepe wijze van portretteren komt overigens terug in de gehele attractie; zo wordt Nederland gerepresenteerd door een meisje in traditionele klederdracht (inclusief klompjes) met op de achtergrond een molen met tulpenbollen. Door het gebrek aan verbeelding van andere Afrikaanse landen, wordt echter het gehele continent vertegenwoordigd in de representatie van Zuid-Afrika. Tevens vertoont het beeld van Afrika gelijkenissen met het eerdergenoemde beeld van kapitein Coquilhat: Afrika is ongeciviliseerd en primitief.175 Dit beeld wordt in Carnaval Festival gevisualiseerd door neuspiercings, gouden oorbellen, strorokjes, speren en scheelogende poppen. Juist het contrast met Livingstone is hierdoor sterk: een geciviliseerde,
173 Spartacus, ‘Zucht. Ook al racistisch: de Efteling’ in: Geenstijl.nl via
http://www.geenstijl.nl/mt/archieven/2016/07/het_droomvluchteffect.html, laatst geraadpleegd op 29-08-2017.
174 Opgemerkt zij dat de gorilla in de scène twee verschillende voeten heeft. Zijn linkervoet heeft dezelfde kleur
als zijn twee handen, maar de rechtervoet is donkerbruin en anders gevormd. Volgens Vanden Diepstraten zou dit kunnen duiden op haastwerk.
175 Nicholas Mirzoeff, ‘Inventing the West’ in: Nicholas Mirzoeff ed, The Visual Culture Reader (Routledge,
60 ontwikkelende man die er verzorgd uitziet en de krant leest. Op deze wijze bestaat een duidelijke tegenstelling tussen de Westerse en Afrikaanse representatie in de attractie.176
Verhaal: Muziek versterkt de attractie
Voor, na of tijdens de attractie wordt geen verhaal verteld. De enige tijdens de rit gesproken tekst heeft betrekking op meldingen over de wagons.177 Het uitgangsprincipe van de attractie is dus een visuele verbeelding van verschillende culturen. Deze verbeelding wordt versterkt door het gebruik van muziek. Hierover zei een verslaggever in 1984:
“Al die karikatuur-figuren dansen, zwaaien, knikken, huppelen en buigen op de muziek van een goed in het gehoor liggende melodie […] Al rijdend hoor je steeds dezelfde melodie, maar er verandert voortdurend iets aan ritme en arrangement. De stijl is aangepast bij het land waar je geacht wordt door te reizen.”178
Huiscomponist Ruud Bos heeft de hoofdmelodie opgedeeld in verschillende arrangementen voor verschillende landen. Deze hoofdmelodie is zeer herkenbaar door zijn vrolijkheid en eenvoud.179 Hiernaast worden sfeerbepalende achtergrondgeluiden gebruikt. Wanneer het wagentje met bezoekers het Zuid-Afrika-decor betreedt, verandert de muziek in trommels met oerwoudgeluiden, zoals geluiden van diverse soorten exotische vogels, insecten en apen.180 Door de toegevoegde geluiden en de vrolijke muziek wordt de belevenis door muziek in de attractie versterkt.
Belevenis: Afrika in Carnaval Festival
In tegenstelling tot vele andere attracties in het park, biedt Carnaval Festival een rustmoment waar mensen kunnen denken ''pff, ik ben helemaal gek van alles, ik ga hier eens even rustig zitten.''181 Bezoekers kunnen deze rust nodig hebben, omdat de Efteling steunt op
176 Nicholas Mirzoeff, ‘Imperial Transcultures: Kongo to Congo’ in: Nicholas Mirzoeff ed, The Visual Culture Reader (Routledge, New York 1998) 129.
177 Dit zijn respectievelijk: ''Opgepast! De gondels gaan even stilstaan. Careful everybody! We’re about to stop
the coaches''. Als de gondels weer gaan rijden: ''Opgepast! De gondels gaan weer bewegen. Goede reis! Careful everybody! Here we go again. Have fun!'' Ook is het mogelijk als medewerkers vermoeden dat brutale bezoekers van plan zijn uit te stappen tijdens de rit: ''Opgepast! Blijft u tijdens de reis zitten alstublieft. Attention everyone! Please remain seated during the ride''.
178 Verslaggever Het vrije volk, ´‘Investeren of verzuipen´ bij pretparken. Efteling groeit door’ in: Het vrije volk: democratisch-socialistisch dagblad (14-04-1984).
179 Eftepedia, ‘Carnaval Festival’ via https://www.eftepedia.nl/lemma/Carnaval_Festival, laatst geraadpleegd op
29-08-2017.
180 Efteling media, Carnaval Festival – Efteling Onride (2014) via
https://www.youtube.com/watch?v=Bn7lDGCO32s, 4:55 tot 5:15, laatst geraadpleegd op 29-08-2017.
61 bezoekersparticipatie waardoor ze veel moeten
wandelen om van de ene naar de andere attractie te komen. Door het open karakter van veel attracties, waaronder het Sprookjesbos, kunnen bezoekers gemakkelijk in-, en uitlopen. Daarmee wordt ook de interne concurrentie tussen attracties versterkt.182 Carnaval Festival staat hier door haar feestvierende karakter echter relatief gezien los van. Dit strookt met de bedoeling van de Efteling om juist geen
spannende, maar kindvriendelijke attractie te bouwen.183 In de periode voor de bouw van Carnaval Festival waren vernieuwingen gericht op oudere jeugd en jongvolwassenen, omdat de bevolkingsopbouw van Nederland aan het veranderen was en het aantal jonge kinderen terugliep. De directie wilde het aanbod echter weer in evenwicht brengen.184 Deze jonge doelgroep is tevens de reden dat er voor passieve deelname gekozen is, waarbij bezoekers door vrolijke muziek en beelden geamuseerd worden. De nadruk ligt daarom meer amusement dan op onderdompeling vanwege het passieve karakter. Wel zijn er enkele overeenkomsten te vinden met het ‘ontsnappings’-kenmerk, omdat de bezoeker de beelden actief tot zich neemt.
De bezoeker verwacht dat de attractie in een carnavalsfeer plaatsvindt. Deze verwachting wordt zowel door de naam als door de ingang gecreëerd. De attractie heeft geen spanningsboog; het is een rondrit langs verschillende culturen. Door vrolijke beelden en muziek speelt de attractie continu in op de positieve gevoelens van de bezoeker, veelal een jong kind.185 Deze positieve,
feestelijke gevoelens worden bovendien versterkt omdat de attractie plaatsvindt in een overdekte ruimte.186 Zo worden de bezoekers meegenomen in de wereld van Carnaval Festival.
De negatieve gevoelens worden geminimaliseerd. Dit sluit aan bij de kenmerken van Pine en Gilmore waar positieve gevoelens versterkt worden.
182 Ibidem.
183 Verslaggever Het vrije volk, ´‘Investeren of verzuipen´ bij pretparken. Efteling groeit door’ in: Het vrije volk: democratisch-socialistisch dagblad (14-04-1984).
184 Ibidem.
185 Monique E.J. Hover, De Efteling als ‘Verteller’ van Sprookjes (Tilburg University, Tilburg 2013) 215. 186 Barbara Kirshenblatt-Gimblett, Destination Culture: Tourism, Museums, and Heritage (University of
California Press 1998) 136-141
62 De Efteling heeft op de verwachtingsverwachting van de bezoeker ingespeeld door verschillende landen in een enthousiasmerende sfeer te presenteren. Elke presentatie wordt gekenmerkt door een stereotiep beeld, dat herkenbaar is voor de bezoekers. Dat is de reden dat de presentatie van Afrika aansluit bij de verwachtingen van de bezoeker. De referentie van Afrika in Carnaval Festival is dan ook een verwijzing naar hoe Afrika decennialang werd gerepresenteerd.
De herkenbaarheid van de attractie is niet gekoppeld aan de afzonderlijke representaties van de veertien landen, maar aan hoofdpersonages Jokie en Jet. Zij dienen als boegbeeld en bindmiddel voor de verschillende representaties in de attractie. Deze figuren worden ingezet om bezoekers een andere, nieuwe associatie te geven met Carnaval Festival, ook wel contentontwikkeling genoemd.187 Dit wordt toegepast op karakters of attracties waar in eerste instantie geen duidelijk verhaal bij hoort. Op deze wijze wordt er getracht meer binding tussen attractie en de bezoekers te bewerkstelligen. Bij Carnaval Festival is deze nieuwe associatie en additionele binding onder meer getracht te realiseren door Jokie een eigen animatieserie en merchandiselijn te geven.188 Een belangrijk criterium bij de keuze voor Jokie en Jet was dat Jokie via mimiek met haar doelgroep van jonge kinderen kan communiceren.189 Deze rol van Jokie en Jet en het feit dat
alle 275 figuren in dezelfde stijl gebouwd zijn, versterkt het gevoel van herkenbaarheid.
De vijf kenmerken van Pine en Gilmore spelen dus een rol in de wijze waarop de Efteling de attractie heeft ontwikkeld. Het kenmerk van ‘vermaak’ staat hier voorop, hoewel andere kenmerken ook een rol spelen. ‘Amusement’ is echter een wezenlijk onderdeel van de attractie geworden en is door de jaren heen versterkt door muziek, beeld en merchandise. Door deze
187 Monique E.J. Hover, De Efteling als ‘Verteller’ van Sprookjes (Tilburg University, Tilburg 2013) 311. 188 Efteling redactie, ‘Zijn we d’r al?’ 60 jaar in woord en beeld (Van Holkema &Warendorf, Houten 2015) 123. 189 Monique E.J. Hover, De Efteling als ‘Verteller’ van Sprookjes (Tilburg University, Tilburg 2013) 311.
63 versterkende elementen is de attractie toegankelijker geworden voor de doelgroep, namelijk jonge kinderen. Door het aspect van ‘amusement’ te benadrukken is het voor volwassenen ook een belevenis, waarbij zij kunnen nadenken over de stereotiepe beelden die in de attractie ingezet worden. Zo wordt er ook een stereotiep beeld van Afrika gegeven, wat positieve associaties oproept omdat de hele attractie in het teken staat van ‘stereotiepe’ cultuurpresentatie. Tegelijkertijd is er een overduidelijk contrast aanwezig tussen het superieure Westen en het onderdanige Afrika: de reden voor kritiek in de media. Vermoedelijk speelt het spectrum van absorptie hierin een rol, want onderdompeling ‘verbloemt’ sterker negatieve connotaties omdat de bezoeker mee wordt genomen in de sfeer van de attractie. Door absorptie wordt er meer afstand tussen de bezoeker en de attractie gecreëerd, waardoor dit kritiek kan oproepen. Ook worden andere culturen worden gestereotypeerd: de complexe historische werkelijkheid samen met diversiteit en nuances hierachter worden niet benoemd. Zodoende is Carnaval Festival één van de bekendste attracties geworden voor jong en oud. Het stereotiepe beeld sluit waarschijnlijk aan bij het beeld dat de bezoekers al hebben gevormd, vooral jonge kinderen, en zo ontstaat bij hen een normatieve reactie. Bovenal biedt het een rustmoment in het park om even ‘te gaan zitten’ en de beelden laten inwerken.190
190 Ibidem, 284.
64