Hoofdstuk 4: Verbonden regionalisme
4.3. Baron 1898
Historische context: Hoogmoed, overvloed en de Limburgse mijnbouw
Een van de meest recente attracties in de Efteling is Baron 1898 uit 2015. Dit is een duikachtbaan gethematiseerd naar een laatnegentiende-eeuwse mijn. De attractie ligt in het midden van het park en kan op drie verschillende manieren worden bereikt. In het kort gaat de achtbaan over mijnbaron Gustave Hooghmoed die zoveel mogelijk goud uit de grond wil halen. Deze ‘gouden’ grond wordt beschermd door de Witte Wieven (mythische vrouwenfiguren die in verband worden gebracht met spoken en/of heksen) Gustave roept de bezoekers als mijnarbeiders, oftewel kompels, op om hem te helpen.306 In ruil voor hun hulp zullen zij beloond worden met rijkdom. De Witte Wieven proberen de gouddelving echter te saboteren.
De eerste plannen voor de attractie ontstonden in 2002, toen een concepttekening van een duikachtbaan in het thema van een vervallen energiecentrale gemaakt werd. Volgens het bestuur belichtte deze attractie echter niet de uniekheid van het park, waardoor gekozen werd de Vliegende Hollander te bouwen.307 Uit onderzoek in 2011 en 2012 bleek desondanks dat er
306 De naam 'kompel' komt van het Limburgse koempel, dat op zijn beurt komt van het Duitse kumpel, hetgeen
oorspronkelijk ‘vriend’ of ‘maat’ betekende. Omdat mijnwerkers lange tijd samen moesten doorbrengen in een niet ongevaarlijke omgeving vormde zich vaak een hechte band. Mijnwerkers noemden elkaar kameraad en bezigden de mijnwerkersgroet ‘Glückauf!’. Via Eftepedia, ‘Kompel’ via
https://www.eftepedia.nl/lemma/Kompel, laatst geraadpleegd op 29-08-2017.
307 Eftepedia, ‘Baron 1898’ via https://www.eftepedia.nl/lemma/Baron_1898, laatst geraadpleegd op 29-08-
2017.
98 vraag was naar een nieuwe attractie voor tieners.308 Omdat een duikachtbaan in andere parken
populair scheen te zijn onder deze doelgroep, werd de Efteling gemotiveerd om een dergelijk attractietype te bouwen. Al snel werd gedacht aan een mijnthema. Na bezoeken aan verscheidene mijncomplexen in Nederland, België en Duitsland werd definitief voor dit thema gekozen. De ontwerper van Baron 1898, Sander de Bruijn, haalde zijn inspiratie uit een negentiende-eeuwse kolenmijn in de Limburgse mijnstreek, vlak naast de grens met Duitsland.309 De kleur van de buitenkant van de achtbaan moest wel afwijkend en opvallend zijn, omdat de achtbaan echt in het oog moest springen:
“De kleur! Hoe vaak in je leven kies je nu de kleur voor een achtbaan! En vergis je niet, want kleuren kunnen goed misgaan […] Het groenblauw past mooi in het park en steekt prachtig af tegen het rode baksteen en de gouden accenten die we hebben aangebracht.”310
Over de naam werd nog wat gestecheld binnen het bestuur. De naam ´Hoogmoed´, herleid van het spreekwoord ´hoogmoed komt voor de val´ weerklonk in de wandelgangen van de Efteling. Op internet gonsde de naam ´Dive Coaster 2015´. Enkele maanden voor de opening werd door de Efteling de naam 'Baron 1898' bekendgemaakt. Dit verwijst naar het hoofdpersonage van de attractie en het jaar waarin de fictieve mijn gebouwd zou zijn. Een voordeel van de naam is dat de naam in meerdere buitenlandse talen hetzelfde geschreven wordt, waardoor het buitenlandse
308 Efteling bestuur, Terugkoppeling Raad der Wijzen – Wijzneuzen (16-02-2015).
309 Eftepedia, ‘Baron 1898’ via https://www.eftepedia.nl/lemma/Baron_1898, laatst geraadpleegd op 29-08-
2017.
310 Efteling Redactie, ‘Efteling Wonder’ in: Efteling Wonder (Zomer 2015) 21.
99 bezoekers aanspreekt en het internationale karakter van de Efteling versterkt.311 Dit bevordert
de positie van de Efteling in de top drie attractieparken in Europa.
Het bouwproces verliep voorspoedig en zonder vertraging. Tijdens de opening in 2015 werd het verhaal van de attractie middels een korte film geïntroduceerd. De wordingsgeschiedenis van de goudmijn en het karakter van de Baron worden tevens beschreven in een kinderboek van Jacques Vriens.312
311 Ibidem.
312 Jacques Vriens, Baron 1898 (Van Holkema en Warendorf, Amsterdam 2015); Eftepedia, ‘Het verhaal achter
Baron 1898’ via https://www.eftepedia.nl/lemma/Het_verhaal_achter_Baron_1898, laatst geraadpleegd op 29- 08-2017; de film Efteling, ‘Het verhaal achter Baron 1898 - Efteling’ via
https://www.youtube.com/watch?v=gMpAPmsql3s (30-06-2015), laatst geraadpleegd op 29-08-2017. Afbeelding 35: Tekeningen van het loonlokaal, opstaphal, machinekamer en het kleedlokaal
100
Visueel: Representatie van de mijnindustrie
De attractie bestaat uit acht rode bakstenen gebouwen met gouden accenten en een blauw achtbaanspoor. Het eerste gebouw is in chaletstijl gebouwd en is tevens de ingang van de attractie. Boven de deur is de naam ‘Rijksmijn Baron 1898’ aangebracht. In de wachtrij worden tickets aan de bezoekers uitgereikt, die de plek van de bezoekers in de mijntrein bepalen. Zo worden de bezoekers verdeeld in ploeg A en ploeg B. Speciale Kompel Bovengronds-tickets worden uitgedeeld aan bezoekers die uitsluitend van de voorshows – en dus van het verhaal – willen genieten en dus niet de achtbaan in willen.313 Alle bezoekers moeten eerst langs de voorshows alvorens ze de achtbaan willen betreden.
In het entreeportaal worden de bezoekers ontvangen. In deze ruimte bevinden zich verschillende attributen die refereren naar mijnactiviteiten, zoals de ‘eerste steen’, een buste van Gustave, een prikklok, bord met penningen en een mijntelefoon.314
De ruimte die volgt is het kleedlokaal. Aan het plafond en aan de muren hangen verschillende soorten mijnkleding en in het midden van de ruimte staat een grammofoonspeler die het muziekthema afspeelt. Rondom de grammofoonspeler liggen enkele lunchtrommels van mijnwerkers en de ochtendkrant ‘De Morgenstond’, waarin verwijzingen naar andere Efteling- attracties te vinden zijn.315 In deze ruimte vindt de eerste voorshow plaats, waarin het verhaal verteld en verduidelijkt wordt door foto's op televisieschermen.316 Tijdens het verhaal verschijnen geanimeerde Witte Wieven uit ventilatoren, die de apparatuur (televisie, grammofoonspeler) stukmaken als waarschuwing aan de bezoekers om niet verder te gaan.
De bezoekers worden naar een volgende ruimte geleid, te weten het loonlokaal: een klein administratiekantoortje waar Gustave de bezoekers vanaf een balkon toespreekt en ze wijst op het ticket dat zij bij de ingang gekregen hebben. De rijkdom van Gustave wordt geïllustreerd door zijn bolhoed, pak, zakhorloge en kravat. Het is duidelijk dat hij de enige is die geld opstrijkt uit de werkzaamheden in de mijn. Onder Gustave zijn drie gesloten loketten te zien waarachter het geluid van typmachines klinkt.
De kompels vervolgen de route naar de opstaphal. Hier stappen de bezoekers in wagens (tevens de achtbaan), die hen naar de machinekamer brengt. Een tweede voorshow volgt; er ontstaat een rookgordijn en uit de machines en ovens verschijnen Witte Wieven. Ze zijn boos,
313 Bagage wordt afgegeven aan Kompels Bagage Depot en kan na afloop opgehaald worden. De bezoekers
krijgen een bandje als ruilmiddel.
314 De mijnwerkers dienden hun penning mee de mijn in te nemen en aan het einde van elke dienst te
retourneren, zodat het duidelijk was wie beneden was.
315 De titel van de krant verwijst naar de uitdrukking ‘de morgenstond heeft goud in de mond’.
316 Andere schermen vertalen alles wat gezegd wordt van het Nederlands naar het Engels en andersom. Een deel
101 omdat de kompels niet naar hun waarschuwing geluisterd hebben en saboteren daarom de afdaling door de machines stuk te maken.
De wagen gaat richting het schachtblok waar de voorste helft van de wagen naar voren hangt en alleen een gapend gat met mist – en een mooi uitzicht over het park – te zien is.317 Dit leidt tot een vrije val van 37,5 meter naar beneden in een hoek van 87 graden, die uitmondt in een tunnel onder de grond (de goudmijn). Door alle mist van de Witte Wieven en de snelheid vinden de kompels geen goud. Zo nu en dan klinkt er gezang van de Witte Wieven uit de tunnel. Aan de andere kant van de tunnel schiet de wagen er weer uit om met een scherpe bocht te keren en over de kop te gaan. De baan vervolgt in een kurkentrekker bocht, daarna rijden de wagens in een scherpe spiraal omhoog. Na deze bocht schiet de trein in de rem en rijdt hij het ophaalgebouw binnen.
Op het perron eindigt de attractie. Ook deze ruimte is gethematiseerd; er hangen verschillende attributen en schilderijen aan de muur. Sommige foto's zijn echte foto’s van de mijnbouw van vroeger, andere verwijzen naar de Baron.318 Buiten het gebouw is horecapunt ''t Melkhuysje' in dezelfde stijl als de Baron 1898 vormgegeven. In dit huisje worden pizza’s en ‘mijnshakes’ verkocht, een verwijzing naar vroeger omdat kompels melk dronken na afloop van de dienst.
Wederom is ook het in- en exterieur van deze attractie volgens een bepaalde unieke huisstijl vormgegeven. Voorbeelden zijn het consequente gebruik van een bepaald lettertype, het gebruik van de complementaire kleuren blauw en rood en uiteenlopende attributen die naar het verhaal verwijzen.319 Zo zijn in
afbeelding 36 tandwielen en sierlijke krullen te zien. De huisstijl is tevens doorgetrokken naar de merchandise. Vergelijkbaar met Villa Volta zijn in deze huisstijl historische aspecten verwerkt en aangepast om de context van de attractie te versterken. Een 'frivole' stijl wordt gecombineerd met de grimmige werkelijkheid van de mijnbouw. De uitgewerkte huisstijl sluit aan bij de nieuwe wens van het park om alle
317 Dit principe heet ‘stop-before-you-drop’.
318 Eftepedia, ‘Baron 1898’ via https://www.eftepedia.nl/lemma/Baron_1898, laatst geraadpleegd op 29-08-
2017.
319 Ibidem.
Afbeelding 36: Vacature voor kompels met de tekst ‘U kunt per direct beginnen als kompel. Rijkdom zal u ten deel vallen’.
102 attracties in een duidelijke stijl te presenteren. Deze doelstelling heeft deels te maken met de wens om tieners en jongeren aan te spreken.320
Verhaal: Mijnwerkers en Witte Wieven
Het verhaal waar de attractie op gebaseerd is, gaat als volgt. Het is het jaar 1893 en een oude man, Gustave Hooghmoed, zit in herberg 'de Zonnedauw' waar hij een boek met wereldkaarten doorbladert.321 Hij is omringd door exotische souvenirs en wil naar Zuid-Amerika om zijn geliefde te vinden. Samen met de bediende van de herberg, Jochem, vertrekt Gustave te voet richting de haven om op de boot naar Zuid-Amerika te stappen. Er is een sluiproute naar de haven alleen daar dwalen boze geesten (Witte Wieven) rond. Desondanks kiezen Gustave en Jochem voor deze weg. Als zij per toeval op de heuvel 'de Heksenbult' stuiten en daar een goudklompje zien liggen, worden zij plotseling belaagd door witte mist. Geschrokken eindigen ze hun tocht. Vijf jaar later komt de – inmiddels – Baron Hooghmoed de herberg binnen met de aankondiging dat hij een mijn op de Heksenbult gaat bouwen. Tijdens de bouw van de mijn ontstaan veel problemen: er komt bloed uit de muren, ze vinden een skelet, worden belaagd door honderden spinnen en er is een continue bedreigende mist. Desondanks is de mijn in 1898 gereed voor gebruik. Inmiddels is Gustave zo in beslag genomen door de mijn dat hij zijn geliefde vergeet. Gustave en Jochem zijn de eersten die afdalen. Ze vinden veel goud, maar komen vast te zitten door de witte mist. Gelukkig worden ze gered door de vriendin van Jochem, ze trekt ze door middel van een touw uit de mijn. Het geschrokken stel besluit samen op wereldreis te gaan, terwijl de ‘geïsoleerde’ Gustave gefocust blijft op het uitbreiden van de mijn en het zoeken van kompels die voor hem willen komen werken.322 Een geliefde vindt hij niet meer.
Dit verhaal is tevens in een kinderboek, geschreven door Jacques Vriens, verschenen. Van dit boek is later een korte film gemaakt. Het verhaal komt in de attractie niet expliciet naar voren, maar dient vooral als achtergrondverhaal. Bezoekers kunnen het boek van Vriens bij de
320 Efteling bestuur, Terugkoppeling Raad der Wijzen – Wijzneuzen (16-02-2015).
321 Naast de herberg, speelt de plan Drosera een rol in het verhaal. Deze plant behoort tot de vleesetende planten
en haar dauwdruppels werden in de dertiende eeuw door alchemisten beschouwd als ingrediënt voor het produceren van goud. Deze plant staat in de kamer van Hooghmoed. Opnieuw is er sprake van doorgevoerde symboliek binnen de samenstelling van het verhaal en het visuele component in de attractie.
322 Jacques Vriens, Baron 1898 (Van Holkema en Warendorf, Amsterdam 2015); Eftepedia, ‘Het verhaal achter
Baron 1898’ via https://www.eftepedia.nl/lemma/Het_verhaal_achter_Baron_1898, laatst geraadpleegd op 29- 08-2017; de film Efteling, ‘Het verhaal achter Baron 1898 - Efteling’ via
103 merchandisekraam van de attractie aanschaffen en daarin nogmaals het verhaal van begin tot eind lezen.
In de attractie wordt het verhaal met name gebruikt om spanning op te bouwen voor de mijnafdaling. In beelden en decor, maar ook in tekst wordt op verschillende manieren naar het verhaal verwezen. Het verhaal is echter veranderd. In het kleedlokaal worden de bezoekers toegesproken door Gustave. Hij spreekt in het Nederlands met af en toe een enkele Engelse zin om het verhaal te verduidelijken voor internationale bezoekers. De openingsspeech luidt:
“Kompels! Kompels! Het is mij een eer u als baron Gustave Hooghmoed te verwelkomen in Rijksmijn Baron 1898. I welcome all of you mineworkers from abroad in my beautiful mine. Vandaag heeft u het voorrecht af te dalen in de mijnschacht die u toegang geeft tot rijkdom en welvaart. Ik zal u opleiden tot mijn beste kompels. U wordt verzocht uw mijnlantaarn en helm in ontvangst te nemen. U bent verantwoordelijk voor mijn *gekuch*… een fortuinlijke opbrengst. Met mijn kathedraal van staal, de schachttoren, daalt u af naar de ondergrondse schatkamers en daar, in de diepste krochten verborgen ligt het goud voor het grijpen. Hahaha, dit is mijn goudmijn. This is my goldmine…”323
Op dat moment verschijnen Witte Wieven, die het publiek toezingen:
“Kompels, ga niet verder maar keer huiswaarts. Wij, Witte Wieven, waken over het goud. U zijt gewaarschuwd!”324
Baron Gustave reageert hierop:
“Kompels, u laat zich tot niet afschrikken door een schepping van bijgeloof en zinsbegoocheling die zich Witte Wieven placht te noemen?! Do not be discouraged by the white women! Hurry up now! […] Rijkdom ligt voor u in het verschiet.”325
In het loonlokaal horen de bezoekers Gustave eerst onzichtbare medewerkers toespreken, voordat hij aan de bezoekers verschijnt. Ploeg A krijgt het volgende geluidsfragment van hem te horen:
“(Wat is de dagopbrengst van de vorige afdeling? Zegt u mij: hoeveel kilo goud is dit? Is de eerste ploeg al vertrokken?) Spoedt u zich hierheen! For my foreign mineworkers:
323 Eftepedia, ‘Kleedlokaal’ via https://www.eftepedia.nl/lemma/Kleedlokaal, laatst geraadpleegd op 29-08-
2017.
324 Ibidem. 325 Ibidem.
104
please take a closer look at the instructions above the door. […] Delf voor mij het goud, en rijkdom zal u ten deel vallen. Glückauf!”326
Ploeg B krijgt van de Baron te horen:
“Kompels, de eerste ploeg is u voorgegaan. Maakt u zichzelf ook gereed voor de afdeling. Maakt voort! [...] Ach in uw blik zie ik de vastberadenheid die ik in de vorige ploeg zo node gemist heb. U bent de beste kompel: moedig, standvastig en loyaal. Wacht op het sein en daal vervolgens af naar de duisternis van het ondergrondse gangenstelsel. Delf daar voor mij het goud en ontvang loon naar werken. Want weet: goud verzoet de arbeid. Hahaha! Glückauf!”327
Dit eindigen van de tekst met 'Glückauf!’ verwijst naar de Limburgse mijnwerkersgroet die werd uitgesproken door kompels voordat zij de mijn afdaalden. Op deze manier wekt Gustave de indruk zelf ook één van de kompels te zijn. Rijkdom en goud worden in beide citaten genoemd. Gustave is immers gretig op zoek naar rijkdom en goud; dit wordt ook door zijn uiterlijk benadrukt.
Als de bezoekers in de wagens zijn ingestapt en de machinekamer ingereden zijn, keren de Witte Wieven terug. Zij saboteren de installaties, terwijl zij ondertussen zingen:
“U was gewaarschuwd, ongehoorzamen. Wij Witte Wieven waken over het goud, en saboteren uw afdaling. Hoogmoed komt voor den val!”328
De boodschap van de attractie komt, vergelijkbaar met Villa Volta, nadrukkelijk aan bod vlak voor de rit.329 Een andere gelijkenis is dat ook bij Baron 1898 het verhaal, door middel van tekst en beelden, expliciet aan bod komt en een duidelijke moraliteit verkondigt. Hierdoor biedt opnieuw een zekere ‘waarachtigheid’ houvast voor de bezoekers. Deze tendens is na de bouw van Villa Volta ingezet en tot op heden zichtbaar. Ook dit verhaal is bedacht door de Efteling en maakt gebruik van een aangepaste versie van het verleden.330 Immers zijn elementen uit
enerzijds de geschiedenis van de Limburgse mijnbouw en anderzijds mythen uit Oost- en Noord-Nederland, in het verhaal toegepast op de regio van Kaatsheuvel. Een verschil met Villa Volta is de minder prominente rol van het christelijke motief.
326 Eftepedia, ‘Loonlokaal’ via https://www.eftepedia.nl/lemma/Loonlokaal, laatst geraadpleegd op 29-08-2017. 327 Ibidem.
328 Eftepedia, ‘Machinekamer’ via https://www.eftepedia.nl/lemma/Machinelokaal, laatst geraadpleegd op 29-
08-2017.
329 Monique E.J. Hover, De Efteling als ‘Verteller’ van Sprookjes (Tilburg University, Tilburg 2013) 200. 330 Ibidem.
105 Een interessant fenomeen in de attractie zijn de Witte Wieven. Deze vrouwen komen voor in mythes in Oost- en Noord-Nederland, met name in de Achterhoek en Twente. Overigens zijn de Witte Wieven onder de naam 'banshees' in heel Europa bekend. Afhankelijk van de sage waarin ze voorkomen zijn deze vrouwen goedaardig of kwaadaardig. Het gebruik van de Witte Wieven sluit aan bij de theorie van Kirshenblatt-Gimblett, omdat een fenomeen in een aangepaste context gebruikt wordt om een uniek verhaal te creëren, wat resulteert in inkomsten voor de Efteling.331
Daarnaast is muziek een belangrijk component van de attractie. De muziek voor de Baron 1898 is gecomponeerd door René Merkelbach. Hij liet zich inspireren door in de tijd van de mijnbouw populaire harmoniemuziek.332 Een herkenbaar deuntje dat bij wijlen aangevuld wordt met geluidsfragmenten versterkt de sfeer en het verhaal. Net zoals bij andere attracties sluit de muziek naadloos aan op de attractie, terwijl het tegelijkertijd een eigen kenmerkende stijl heeft.
Belevenis: Ondergrondse avonturen
De attractie bestaat uit twee onderdelen: de voorshows en de rit. Beide onderdelen verlangen actieve participatie, omdat in de gehele attractie actief aandacht van de bezoeker gevraagd wordt; eerst voor het verhaal en later voor de ervaring. De voorshows benadrukken het lerende aspect van de beleveniseconomie: de bezoeker dient het verhaal, dat middels een walkthrough verbeeld en verteld wordt, te
absorberen. Het verhaal geeft voorts een verdiepende laag aan de attractie. De rit zelf onderstreept het ontspannende aspect van de beleveniseconomie. De achtbaan is actief en creëert onderdompeling door de snelheid en de onverwachtheid van de baan, waardoor
331 Barbara Kirshenblatt-Gimblett, Destination Culture: Tourism, Museums, and Heritage (University of
California Press 1998) 256.
332 DJ Hardwell, Robbert van de Corput uit Breda, heeft op verzoek van de Efteling voor de opening van de
attractie een remix van de muziek gemaakt die niet in de attractie te horen is maar wel op cd is uitgebracht. Afbeelding 37: Spectrum – Baron 1898
106 bezoekers zich minder bewust zijn van de omgeving.333 Naast zicht en gehoor prikkelt de
attractie echter weinig andere zintuigen, waardoor geen multisensorische omgeving gecreëerd wordt, zoals bij de Vliegende Hollander.
Deze attractie past binnen de theorie van de neobarok, omdat de omgeving overrompeld wordt door visueel spektakel.334 De bedoeling is bezoekers, in het bijzonder jongeren, voor de attractie te enthousiasmeren. Met een duidelijke stijl en uitgewerkt verhaal tracht de attractie nieuwe