De Duitse staatkundige ontwikkeling

De Wende kan worden gezien als één van de vele staatkundige

veranderingen in Duitsland. In 1989-1990 wordt vanuit het biografisch perspectief van een DDR-burger gezien, na een veertig jaar bestaan van twee Duitslanden wederom na een relatief korte periode van het ene type staat naar een geheel andere vorm overgestapt. Zulke snelle en extreme wisselingen zijn typerend voor de geschiedenis van Duitsland. Deze vele breukvlakken plaatsen de Wende in een reeks. Winklers en Dahrendorfs onderzoek richt zich hierop. Winkler onderzoekt deze in vergelijking met andere Westerse staten uitzonderlijke of bijzondere ontwikkelingsgang van Duitsland. Dat doet hij vanuit de vraag: “Gab es ihn oder gab es ihn nicht, den umstrittenen ‘deutschen Sonderweg’?”³⁴ Natuurlijk, elke natie, elke volk maakt een eigen, specifieke, van andere landen en culturen afwijkende historische ontwikkelingsgang door (Eigenweg).³⁵Daarom vertrekt Winklers langjarige onderzoek ook met de verwijzing naar de discussie over het al dan niet bijzondere karakter van Duitslands historische ontwikkeling. Hij signaleert de Duitse aanspraak op de erfenis van het Heilige Roomse Rijk: “Im Anfang war das Reich.” Napoleon dwong in 1806 Duitsland tot opheffing van dat Duitse Rijk, maar volgens Winkler bleef de Rijksmythe levend. ——————————————————

34 Winkler, H. A., 2000, Der lange Weg nach Westen, München.

35 Körber, D., 2001, Der deutsche Sonderweg – eine Kontroverse, Freie Universität Berlin. Körber analyseert de kontroverse die onder historici leeft: deutscher Sonderweg vs. Deutscher Eigenweg. De Sonderwegtheorie vetrekt vanuit Pruisen tot het einde van de Weimarer Republiek en laat een spanningsveld tussen traditie en moderniteit in ‘Duitsland’ zien, die bij andere landen zo niet te zien is, waardoor het Derde Rijk kon of moest ontstaan. De Eigenwegtheorie beklemtoont de eigenheid van de ontwikkeling van elk land of volk. De voorstanders hiervan gaan meer uit van een Sonderbewußtsein van de Duitsers, dat vanuit een zeer late ontwikkeling van het land tot een Pruisisch gedomineerde Duitse nationale staat leidde, die tevergeefs wilde meedoen met de ontwikkeling in andere Europese landen. Bij dit onderzoek wordt aangesloten bij de theorie die het meest wordt onderschreven: de Sonderweg.

Duitslands weg naar een gewone staat, Duitslands weg naar het westen, zoals Winkler dat noemt, was lang en beïnvloedt de Duitsers tot op heden. Tot voor 1945 betekende een bijzondere weg voor de Duitse filosofen, historici en schrijvers de rechtvaardiging van de Duitse macht en “Obrigkeitsstaat” omdat de westelijke democratie onverenigbaar zou zijn met het “deutschen Wesen”³⁶. Winkler toont aan dat door deze ontwikkelingsgang van de Duitse staat het staatsbegrip altijd een dominante rol in de Duitse maatschappij speelt. Hij legt de snel wisselende staatsvormen en de beperkte democratische traditie in Duitsland bloot. Ringer laat zien wat het effect van deze bijzondere Duitse maatschappelijke ontwikkeling en de sterke band tussen staat, universiteiten en hoogleraren op de Duitse wetenschap is. Hij schetst daarbij zowel de hoogtepunten waardoor de Duitse wetenschap en de Humboldt-Universität aan het einde van 18deen begin 19deeeuw door de sterke wisselwerking met het “beambtendom van de Duitse staten” en door “het enorm invloedrijke ideaal” van het met de Duitse cultuur en de sociale fundamenten van de staat verbonden begrip Bildung leidend in de wereld zijn³⁷, als de dieptepunten:“Der Niedergang der deutschen

Mandarine” in het ‘voorspel’ van de Tweede Wereldoorlog³⁸. Ringer laat in zijn twee standaardwerken twee tegengestelde effecten van de

intensieve relatie die Duitse staten en Duitse wetenschappers met elkaar hebben zien: opgang en neergang.

Dahrendorf ziet in de zich steeds herhalende breukvlakken in de maatschappelijke en staatkundige ontwikkeling van Europa de oorzaak van de stilstand van de ontwikkeling en benutting van de idealen van de Verlichting in de twintigste eeuw.³⁹Zo heeft volgens hem de Koude ——————————————————

36 Winkler, H. A., 2000. Deze term gebruikt Winkler: p. 649-657.

37 Ringer, Fr. K., 1992, 2003, Felder des Wissens, Bildung, Wissenschaft und sozialer Aufstieg in Frankreich und Deutschland um 1900, Weinheim, Basel, Berlin, Beltz Verlag, Deutscher Studien Verlag, pp.15-21, 24-26, 52.

38 Ringer, Fr. K., 1969, 1987, Die Gelehrten, Der Niedergang der deutschen Mandarine 1890-1933, München, Deutscher Taschenbuch Verlag.

39 Dahrendorf, R., 2004, Der Wiederbeginn der Geschichte, Vom Fall der Mauer zum Krieg in Irak, München, Verlag C.H. Beck. Dahrendorf baseert zich op de volgende beschrijving van het Verlichtingsbegrip: “Aufklärung bedeutet den Glauben an die Fähigkeit der Menschen, ihre Vernunft zu gebrauchen. Sie ist, in Immanuel Kants Worten, der Abschied von selbstverschuldeten, also von Menschen geschaffenen Hindernissen auf dem Weg zur Entfaltung und Mündigkeit. Sie ist das Akzeptieren von Ungewissheit und damit der Notwendigkeit des Fortschritts durch Versuch und Irrtum.”, p. 328.

Oorlog de concurrentie tussen het Oost- en West-systeem de energie voor ontwikkeling van de idealen van de Verlichting geabsorbeerd. Gedurende de Koude Oorlog trokken staten, of politieke blokken, zich beroepend op hun waarden, terug achter hun grenzen. Er was een ‘statische maatschappij’ ontstaan. Dat remde het ‘vrije verkeer’ van goederen, gedachten en individuen in een open en dynamische maatschappij. De relatie tussen individu en staat heeft daardoor te weinig impulsen gekregen. Dat heeft tot stilstand geleid. Dahrendorf zoekt naar nieuwe waarden om deze relatie nieuwe voeding te kunnen geven. Hij keert daartoe terug bij Poppers offene Gesellschaft.⁴⁰Deze nieuwe impulsen zijn volgens hem nodig om andere relaties tussen individuen en instituties te kunnen ontwerpen. Dat raakt de

relatiepatronen tussen individuele wetenschappers, universiteit, nationale staat en internationale gemeenschap. Dahrendorf laat zien dat met het verdwijnen van de Berlijnse Muur de blokkade in de ontwikkeling van de Verlichting is opgeheven, of opgeheven zou kunnen worden.

Daardoor zouden deze relatiepatronen verfrist kunnen worden. Het zou de bipolariteit individu-staat weer ‘bewegelijk’ kunnen maken.

Winkler en Dahrendorf plaatsen de Wende in de historische ontwikkelingslijnen van Duitsland. De ontwikkelingslijn van de twintigste eeuw wordt steeds door een andere politieke of ideologische impuls onderbroken en leidt steeds weer tot andere groepen verliezers en winnaars onder de burgers. Hoewel de ideologische impuls steeds een ander karakter heeft blijft het patroon van de omwenteling hetzelfde: steeds is er weer een extreme ideologische verandering van het fundament van de Duitse staat en steeds is de Duitse burger daar intensief bij betrokken.

Het individu is in de Duitslanden van de vorige eeuw in hoge mate afhankelijk van deze ideologische en staatkundige veranderingen. Er is wel steeds een andere ideologie, waardoor de relatie tussen individu en ——————————————————

40 Popper, K., Die offene Gesellschaft und ihre Feinde, 1945, 1992, in 2 banden, UTB, Stuttgart. Dahrendorf baseert zich op de door Popper geduide instituties van de democratie en de markteconomie. “Sie sind die selbstbewussten Assoziationen einer Bürgergesellschaft, die durch ihre innere Kraft die Macht des Staates begrenzt. Sie sind die Herrschaft des Rechts, das auf Zustimmung, nicht auf Offenbarung beruht. Sie sind die gro?e Hoffnung – und in Kants Sinn der moralische Imperativ – einer kosmopolitischen Gesellschaft, in der alle Menschen Bürger der einen Welt sind.”, p 329.

staat wel verandert, maar er is tegelijkertijd steeds hetzelfde type

afhankelijkheid. De staat krijgt wel keer op keer een andere ideologische lading waardoor andere waarden de relatie tussen individu en staat (gedeeltelijk) bepalen, maar de essentie van het relatiepatroon tussen deze staten en de burgers blijft ongewijzigd. Bij dit onderzoek wordt getracht de oorzaken van de stabiliteit van dit bipolaire patroon te ontdekken.

Soms is de individuele Duitse burger mede-initiator van deze staatkundige veranderingen. Soms komt dat zijn biografie ten goede, soms is hij slachtoffer of verliezer. Daarop heeft zij of hij geen of weinig invloed. Het individu moet maar zien hoe hij met deze waardenwisseling omgaat. De rollen van winnaar en verliezer wisselen elkaar binnen een enkele biografie af door steeds hetzelfde type externe interventie in de biografische ontwikkeling, namelijk die van een verandering van de ideologische grondslag van de staat.

Op basis van Winklers en Dahrendorfs onderzoek kan de Wende met andere staatkundige omwentelingen in de twintigste eeuw worden gezien als een proces waardoor de idee nationale staat als institutionele vorm met eigen, specifieke, nationaal bepaalde waarden zegeviert, terwijl de afhankelijkheid van het individu van deze staatswaarden steeds opnieuw wordt bevestigd. Het Wende-proces leidt zo bewust of onbewust tot een aanscherping van de specificiteit van nationale waarden.⁴¹Het individu heeft daarbij geen keus. T. Garton Ash, R. Dahrendorf en R. Maiers refereren hieraan: het Wende-proces leidt tot ongerijmdheden, dubbele betekenissen of paradoxen. De zegeviering van de westerse vorm van de nationale staat leidt weliswaar tot een tegenbeweging jegens Poppers offene Gesellschaft, maar resulteert in vergelijking met het socialistisch-centralistische staatsmodel in meer individuele vrijheid binnen de westerse vorm van parlementaire democratie. Dat is een bepaalde, westerse vorm van vrijheid. Die vorm is even dwingend als elke ander principe waarop een staatsvorm is gebaseerd waarin een individu moet leven. Als het individu in die staat wil of moet leven, kan het die vorm van vrijheid niet afwijzen. Ook niet als het individu meent dat deze ——————————————————

41 De actoren die bij de oorsprong van de Wende waren betrokken hebben dit risico van het nadelige bijeffect van de Wende, waardoor de waarden van de Duitse nationale staat worden versterkt, onderkend. Daarom werd het proces van de Duitse eenwording steeds geplaatst in het proces van Europese eenwording. Mitterand eiste van Kohl opoffering van het symbool van Duitse nationaliteit: de D-Mark. Daar ligt de oorsprong van de Euro.

vorm van vrijheid nadelen heeft voor de eigen levensloop, bijvoorbeeld in de vorm van werkloosheid, te grote individuele risico’s en te sterke concurrentieverhoudingen. Kortom: het westerse model kent meer vrijheid vanuit het perspectief van de westerse waarden gezien, maar kan ook leiden tot biografische nadelen. Een keuze daartussen is evenwel bij de Wende voor het individu niet mogelijk omdat het ene waardenmodel, dat van de DDR, volledig wordt ingewisseld tegen het andere model van de BRD.

Deze werking van het waardenmodel van de staat illustreert de

stabiliteit van het relatiepatroon individu-staat. Daar doet de verandering van de waarden van de staat niets aan af. Het bipolaire relatiepatroon kan juist door een met een staatswisseling gepaard gaande waardenwisseling in elk type staat functioneren. Dat model wordt met elke staatswisseling bevestigd. Zo wordt een nieuw waardenmodel van de staat bij de Wende (wederom) de norm aller dingen. Daardoor ontstaat er bij de Wende geen ruimte voor variatie binnen het parlementaire model. Dat leidt tot de paradox, dat ondanks de grotere individuele ruimte die burgers ten opzichte van het socialistische staatsmodel krijgen, de variatie binnen het westerse model juist door haar triomf afneemt. Dat is een voorbeeld van de vele paradoxen en tegenbewegingen die in het bestaande onderzoek zijn aangetroffen. Met de keuze voor een door het westen gedomineerde aanpak van de Wende is een draagvlak voor verandering of nuancering, bijvoorbeeld in de vorm van een bij de Wende ontworpen Dritter Weg, weggevaagd. Daarmee is de door Dahrendorf geregistreerde blokkade in het Verlichtingsproces versterkt en de voorspelbare werking of stabiliteit van het bipolaire model individu-staat bevestigd. Te zien is dat enerzijds de waarden van de ene staat volledig worden gewisseld (Wende,

omwenteling) met de waarden van de andere staat, terwijl anderzijds burgers en instituties als universiteiten binnen de staat constante factoren vormen, maar wel hun gedrag of houding binnen de staat door die waardenwisseling moeten wijzigen. Bij individuen uit zich dat in veranderingen van hun biografische ontwikkelingslijnen en bij universiteiten door wijzigingen bij onderwijs en onderzoek.

Deze analyse van de Duitse staatkundige ontwikkeling leidt tot een voorlopige conclusie. De grote regelmaat waarmee de waarden van de Duitse staat wisselen, terwijl de dominantie van het staatsbegrip in het maatschappelijk bestel ongewijzigd blijft, is een eerste indicatie voor de stabiliteit of starheid van het bipolaire karakter van de relatie individu-staat. De combinatie van snelle staatswisselingen met de dominantie van

de staat bevestigt die dominantie bij elke staatswisseling. De individuele ruimte wordt door die dominantie beperkt. Daarom hebben

staatkundige veranderingen zo’n groot effect op de biografieën van Duitsers.

3.3.2 De relatie tussen staatkundige ontwikkeling en Humboldts