De Wende van de Humboldt-Universität

Na de ineenstorting van het Derde Rijk functioneert de Humboldt-Universität gedurende veertig jaar binnen de DDR-staat in een continue, geleidelijke ontwikkeling. In deze periode is met het om ideologische redenen uit elkaar groeien van het Oostblok en Westblok in Europa ook haar profiel steeds meer gaan afwijken van het westerse zoals hiervoor is beschreven. Daar komt bij het opengaan van de grenzen snel verandering in. Na veertig jaar van stabiliteit binnen strikte kaders met duidelijke oriëntatiepunten breekt nu de fase van abrupte transformatie aan. Aanvankelijk lijkt het westerse perspectief helder, maar gaandeweg blijkt de toekomst toch diffuser te zijn.

De plaats waar de Berlijnse Wende begint op de Koude-Oorlog-grens tussen Oost- en West-Duitsland en daarmee tussen de twee

maatschappelijke culturen van Oost- en West-Europa, is slechts minder dan een kilometer verwijderd van de hoofdvestiging van de Humboldt-Universität. Bij de maatschappelijke druk die rond de viering van het veertig jaar bestaan van de DDR haar hoogtepunt krijgt, en die enkele weken daarna al zou leiden tot het opengaan van de grenzen, spelen echter maar weinig studenten en wetenschappers een rol. De meeste wetenschappers en studenten hebben het socialistische systeem geïnternaliseerd en hebben daardoor geen behoefte aan zo’n radicale verandering. Want ondanks toenemende scepsis tegenover de SED-machthebbers binnen de universiteit wordt in grote meerderheid de idee van een socialistische maatschappelijke orde ondersteund. Volgens het ——————————————————

25 Jordan, C., 2001, Kaderschmiede Humboldt-Universität zu Berlin, Aufbegehren, Säuberungen und Militarisierung 1945-1989, Berlin, Ch. Links Verlag.

enquête-onderzoek blijkt daaruit hoe effectief de kaderpolitiek van de SED binnen de universiteiten was.²⁶Zo wordt verklaard waardoor de verandering van de universiteiten van buitenaf is ontstaan.

Onmiddellijk na de val van de Muur en de installatie van een overgangsregering worden de studierichtingen marxisme-leninisme, geschiedenis, economie en staats- en rechtswetenschappen bij de HUB opgeheven en de daarbij werkzame hoogleraren ontslagen omdat deze studies nauw verwant zijn met de SED-ideologie. De HUB wil in een korte periode van academisch zelfbestuur het veranderingsproces zelf ter hand nemen en de universiteit van binnenuit veranderen. Daartoe worden allerlei plannen gesmeed en de basis gelegd voor de

herstructurering van het onderwijs en onderzoek. West-Duitse collega’s schieten spontaan te hulp. De toetreding van de DDR tot de BRD heeft als gevolg dat er een nieuw rechtssysteem voor de DDR komt waardoor de wetten en regels van de BRD ook voor de DDR gelden. De

verenigingswet bepaalt dat er een uniform Duits universiteit- en wetenschapssysteem komt.²⁷De DDR-universiteiten moeten zich herstructureren.²⁸Daarmee kan iedereen in de oude DDR instemmen. ——————————————————

26 Materialen 2, b.1, pp. 459-461: „Zu den Voraussetzungen des Transformationsprozesses in der universitären und Hochschulforschung gehört die vielfach belegte Feststellung, daß beim Sturz der SED-Diktatur die Hochschulangehörigen allenfalls eine marginale Rolle gespielt haben. Eine Erklärung mag darin gesehen werden, daß die

Wissenschaftler sich trotz zunehmender Skepsis gegenüber den SED-Machthabern in ihrer Mehrheit der Idee einer sozialistischen Gesellschaftsordnung verpflichtet wußten. Das zeigt noch einmal, wie wirksam die SED ihre Kaderpolitik im Bereich der Hochschulen eingesetzt hatte.”

27 Materialen 2, b.1, pp. 459-461: “Artikel 38 des Einigungsvertrages sah die „einheitliche deutsche Wissenschafts- und Forschungslandschaft“ vor.”

28 Materialen2, b. IV/1, pp. 139-147: De getuigenis van Prof. Dr. Friedhelm Neidhardt, sinds 1994 Präsident des Wissenschaftszentrums für Sozialforschung in Berlin voor de parlementaire enquetecommissie: “Das Hochschulsystem der DDR war Bestandteil des politischen und ideologischen Systems der SED und ist mit diesem gescheitert. Zur Konkursmasse gehörten neben 45 Fach- und Spezialhochschulen neun Universitäten. Es gab zwingende Gründe, diesen Bestand entweder aufzulösen oder gründlich zu sanieren; der status quo ante war nicht haltbar. Handlungsbedarf ergab sich ausmindestens drei Gründen: 1. Die Zerstörung der Hochschulautonomie und eine weitgehende ideologische Steuerung universitärer Rekrutierungs-, Lehr-, Forschungs-und Verwaltungsprozesse beschädigten in der DDR die wissenschaftliche Qualität weiter Bereiche der Hochschularbeit. Sie beschädigten auch die persönliche Integrität eines nicht geringen Teils der Hochschullehrer und Hochschulverwalter. 2. Forschung und Ausbildung waren planwirtschaftlich eng an die spezifischen Praxisbedürfnisse

Men was immers met dit proces uit eigen initiatief al begonnen. Maar de publieke opinie en een meerderheid van de politici in het westen en van de nieuwen in het oosten zijn van mening dat de universiteiten en de hoogleraren te veel zijn verbonden met de doelstellingen van de oude, verworpen staat. Zijn ideologie belemmerde toch de academische vrijheid? Hoe kunnen de wetenschappers zich daar zelf van ontdoen, terwijl ze daar decennialang aan hebben meegewerkt of dat tenminste hebben getolereerd, is hun overtuiging.²⁹Dit is na de keuze voor de toetreding van de DDR volgens artikel 23 van de grondwet van de BRD tot de BRD, het tweede cruciale moment voor het transformatieproces van de Humboldt-Universität. De Ostprofessoren dachten dat ze na de heerschappij van de SED-staat nu zelf de leiding van de universiteit ter hand konden nemen. De principes van Wilhelm von Humboldt waren daarbij hun Leitmotiv. ‘Herstructurering van onderaf ’ en academisch zelfbestuur worden de motto’s. Studenten en wetenschappers beleggen plenaire bijeenkomsten en discussiëren over stemverhoudingen en de richting van de universiteit. Ze protesteren tegen de besluiten van de Berlijnse politiek om een groot aantal disciplines te sluiten omdat deze volgens de politiek te nauw waren verweven met de socialistische ideologie. Dat bestrijdt de universiteit niet, maar men meent wel ze zelf kunnen hervormen. Want de na de vereniging gekozen regering van de stadstaat Berlijn en veel anderen hebben onvoldoende vertrouwen dat de universiteit zich van binnenuit zelf kan ‘reinigen’.³⁰Daarom grijpt de politieke leiding van de stadstaat Berlijn in. Het door de universiteit georganiseerde veranderingsproces dat breed binnen de universiteit werd ——————————————————

sozialistischer Ökonomie und Verwaltung gebunden. (...) 3. Die starke Konzentration der Forschung in den außeruniversitär plazierten Akademien der Wissenschaften beeinträchtigte die wissenschaftliche Eigenproduktion der Hochschulen.” 29 Ibid, pp. 459-461 „Da die Hochschulen deshalb den notwendigen fundamentalen

Neuaufbau durch „Selbsterneuerung“ nicht zu leisten vermochten, ergab sich 1990 als Konsequenz: „Der Umbau verlangt die Einmischung von außen. Das mit der Verfassung der Bundesrepublik neu verbürgte Recht auf Hochschulautonomie mußte auf Zeit außer Kraft gesetzt werden, um die Hochschulen der neuen Bundesländer überhaupt erst autonomiefähig zu machen. Und dieser Prozeß bedurfte der

Mitwirkung externer Akteure; ohne die ,Wessis‘ wäre die Hochschulerneuerung nicht in Gang gekommen und nicht durchgesetzt worden.“ (Neidhardt, Prot. Nr. 12). 30 Ibid, b. IV/1, pp. 139-147. De getuigenis van Prof. Dr. Friedhelm Neidhardt: „In einem

insgesamt überfremdeten Hochschulbereich gab es nicht wenige Fälle hervorragender Forschung und fachlich ebenso wie menschlich beeindruckender Hochschullehrer.“

gedragen en waarbij door de universiteit ook West-Duitse professoren waren betrokken moet worden gestopt. De verantwoordelijke Berlijnse senator wil zelf de condities voor het herstructureringsproces bepalen. Hij zoekt West-Duitse wetenschappers aan die de door hem nieuw geïnstalleerde commissie moeten gaan leiden. Dit proces wordt door de universiteit getypeerd als ‘herstructurering van boven’. Het voltrekt zich in de periode vanaf herfst 1991 tot voorjaar 1994.31Er wordt weliswaar voortgebouwd op het pionierswerk uit de fase van de ‘zelfvernieuwing’, maar de leiding is nu in handen van de Berlijnse senator van de stads re -gering. Hij selecteert hoogleraren, beslist over het onderwijs curriculum, de opzet van onderzoeksprogramma’s en leerstoelen. Het gehele onder -wijscurriculum van de DDR wordt naar westerse inzichten aangepast. De onderzoeksprogramma’s worden herzien. Alle hoogleraren moeten opnieuw naar hun nieuwe of bestaande functies solliciteren. Er komt een streng selectieproces. De condities daarvoor worden door de nieuwe politici bepaald. Onder leiding van West-Duitse professoren wordt dit herstructureringsproces in hoog tempo, binnen tweeënhalf jaar ont wor -pen en uitgevoerd. In samenhang hiermee worden binnen dit tijdsbestek 500 professoren geselecteerd, benoemd, afgewezen of ontslagen. De door een vertegenwoordiging van de universitaire gemeenschap gekozen rector H. Fink wordt door de ‘nieuwe politici’ uit zijn ambt gezet, nadat hem wordt verweten in het geheim als Informeller Mitarbeiter (IM) samengewerkt te hebben met de Stasi. Hij bestrijdt dat.³²De universiteit staat aan zijn zijde mede omdat studenten en wetenschappers vermoeden dat de politiek ‘de zaak Fink’ misbruikt om het universitaire zelfbestuur, dat na de val van de Muur spontaan was ontstaan, ongedaan te maken. De politiek zet door en hij moet verdwijnen. De Berliner Senat benoemt een nieuwe rector en neemt in de loop van de tijd een aantal besluiten dat de mogelijkheden van het universitaire bestuur beperken. Opvallend is dat de continuïteit van de universiteit daarbij op geen enkel moment ter discussie komt te staan. Vrijwel iedereen wil de Humboldt-Univer-sität behouden. Dat is opmerkelijk omdat vele instituties en bedrijven die uit de DDR-periode stammen in de Wende-periode worden opgeheven. Het is ook bijzonder omdat Berlijn al twee andere staatsuniversiteiten ——————————————————

31 Raiser, Th., 1998, p. 75.

32 Tot aan het Bundesgerischtshof wordt bevestigd dat Fink als IM actief is geweest. Vgl. Bundesministerium des Innern, Hrsg., 2006, Verfassungsbericht 2005, Berlin, p.172.

heeft.³³De reden voor het voortbestaan is dat de westerse politiek de Humboldt-Universität ziet als een verworvenheid van de westerse cultuur. Deze is sterk beïnvloed door de Verlichting. De Humboldt-Universität wordt beschouwd als een erfstuk uit deze periode die het Duitse cultuurdomein tot het Derde Rijk veel prestige heeft gegeven. Daarom wil de Berlijnse politici in de stad, gesteund door veel

toppolitici van het verenigde Duitsland, waaronder de Bundespräsident, van deze universiteit weer een topuniversiteit van het westen maken. Dit streven wordt geplaatst in de doelstelling om Berlijn ook weer hoofdstad van Duitsland te maken. De oprichtingsidealen van Wilhelm von Humboldt, de wetenschapspraktijk van zijn broer Alexander en de vele Nobelprijswinnaars leveren daartoe de inspiratie.

De personele vernieuwing van de wetenschappelijke staf van de univer-siteiten wordt als een van belangrijkste instrumenten gezien om dat doel te bereiken. Het ontideologiseren en het op westerse standaard schoeien van de Oost-Duitse universiteiten is daarbij de drijfveer. De vernieuwing van een gedeelte van de wetenschappelijke staf is volgens het vereniging-verdrag om drie reden noodzakelijk: (1) onvoldoende vakcompetentie, (2) te nauwe betrokkenheid bij SED-ideologie, (3) het hoogleraarsambt geschaad omdat men de mensenrechten heeft geschonden.³⁴

Het wetenschappelijk middenkader (Mittelbau) wordt tot de helft gereduceerd. Dat gebeurt om andere motieven dan ‘zuivering’. In de DDR was naar westerse maatstaven de omvang veel te groot geworden. De Mittelbau moest tot westerse proporties worden terechtgebracht. Veel assistenten en docenten worden daardoor werkloos.

Naast de verandering van de onderwijs- en onderzoeksprogramma’s en de vernieuwing van tweederde van het hooglerarencorps worden in hoog tempo grote investeringen gedaan om de miserabele infrastructuur van gebouwen, laboratoria, bibliotheken en ICT te verbeteren. Dat leidt er al snel toe dat de Humboldt-Universität op sommige aspecten betere voorzieningen kent dan haar twee zusterinstellingen in het westelijk gedeelte van de stad.

——————————————————

33 Freie Universität en Technische Universität.

34 Materialen, b. IV, pp. 465,466: „Wer persönlich an Verletzungen der Menschenrechte und der Grundsätze der Rechtsstaatlichkeit verantwortlich teilgenommen hat, sich durch eine herausgehobene Position, die zu politischer Führung verpflichtete, hervorgetan hat oder besonders aktiv im früheren System integriert gewesen ist, wird prinzipiell nicht für geeignet gehalten (...)”

3