De tweede transitie ligt weliswaar in het verlengde van de eerste maar heeft toch een ander karakter; ze is meer cultureel van aard (van de Kaa, 2008). Kenmerkend zijn de veran- deringen in de betekenis van het huwelijk en het gezin. De gemiddelde huwelijksleeftijd gaat verder omhoog; de man-vrouw relatie verandert, ook in economische zin; het onder-
0 20 40 60 80 100 120
4.6.4 Twee demografische tranisitiefases
Geboortecijfer/fertiliteit Sterftecijfer/kindersterfte
Tijd Begin eerste
transitiefase Begin tweedetransitiefase
wijspeil stijgt verder; de leeftijd van de moeder bij de eerste geboorte neemt toe; huwelij- ken worden gemakkelijker ontbonden; de rol van religie neemt af; vrijwillige kinderloos- heid wordt gemakkelijker geaccepteerd; moderne voorbehoedsmiddelen worden breed ‘omarmd’ enz. Kortom, het belang van het hebben van kinderen neemt af terwijl het belang van zelfontplooiing van de potentiële ouders toeneemt. Hoewel ook de tweede transitie uiteindelijk vooral gedreven is door een voortgaande stijging van de welvaart, is het de verandering in cultuur die daarmee samengaat, die tot de verdere fertiliteitsdaling leidt.
Deze tweede transitie is momenteel nog overwegend een westers fenomeen. Als de eer- ste transitie een overgang van een premoderne naar een moderne samenleving genoemd mag worden, dan zou de tweede transitie als een overgang van een moderne naar een postmoderne samenleving kunnen worden bestempeld. Het is niet zeker of ook de twee- de transitie zo universeel zal worden als de eerste. Demografen zien echter volop aanwij- zingen dat dit wel het geval zal zijn.
Uiteenlopende ontwikkelingen in diverse landen
De korte schetsen van de twee demografische transities zijn ruwe schematiseringen. Ieder land of regio volgt vanzelfsprekend een eigen pad. Met een paar voorbeelden kan dit worden geïllustreerd.
Voorbeeld 1. In het proces van dalende vruchtbaarheid zijn de meest opvallende ‘achterblij-
vers’ in Afrika beneden de Sahara te vinden. De top 40 van landen met de hoogste vrucht- baarheidscijfers bestaat bijna uitsluitend uit landen uit Afrika beneden de Sahara. De con- clusie van een analyse van recente trends luidt dat er in deze regio sprake is van stagnatie of zelfs weer van stijging van de vruchtbaarheid (Bongaarts, 2008). Een mogelijke verkla- ring is de daling van het inkomen per hoofd gedurende de jaren negentig. In 4.6.5 is de situatie in de zes landen waarop deze analyse betrekking had nader bekeken. Het blijkt dat zowel volgens de vruchtbaarheidsdata van de Verenigde Naties, die alleen gemiddelden van vijfjaarsperioden publiceren (UN, 2009), als volgens data uit het World FactBook van de CIA (2010), er in deze landen weer sprake is van een (forse) daling in de vruchtbaarheid. Zie de laatste twee kolommen van de tabel. In hoeverre de recente verbeterde economi- sche situatie in veel Afrikaanse landen hier debet aan is, valt moeilijk met zekerheid te zeggen maar feit is wel dat veel landen in Afrika sinds een aantal jaren een periode van relatief forse economische groei doormaken.
Voorbeeld 2. Iran laat zien dat de stap van premodern naar modern niet per se hoeft samen
te gaan met een ontwikkeling die volledig op ‘westerse leest’ is geschoeid. In de periode van 1980 tot 2010 is de vruchtbaarheid in Iran gedaald van 7,0 naar 1,7. Een spectaculaire
daling. In een verklaring hiervoor wordt vooral gewezen op de toegenomen scholingsmo- gelijkheden voor meisjes en de door de overheid gestimuleerde gezinsplanning (Lutz et
al., 2009).
Voorbeeld 3. Ook Brazilië kende de afgelopen decennia een opzienbarende daling van de
vruchtbaarheid. Econometrisch onderzoek naar de oorzaken komt tot de opmerkelijke conclusie dat de Braziliaanse soaps van de commerciële televisie hierbij onbedoeld een belangrijke rol hebben gespeeld (La Ferrara et al., 2008). Voor veel Brazilianen fungeren de hoofdrolspelers als rolmodellen. Ze laten zien dat een ander leven, met geen of weinig kinderen, aantrekkelijke kanten heeft. Brazilië bevestigt de opvatting dat de tweede demo- grafische transitie niet bij de grenzen van Europa op zal houden.
Voorbeeld 4. Dat vruchtbaarheidsontwikkelingen regionaal sterk uiteen kunnen lopen,
laat India zien (Dyson, 2002). Rond de eeuwwisseling varieerde de vruchtbaarheid van 1,60 in Kerala tot 4,75 in Uttar Pradesh. Het steeds zwaardere gewicht van de regio’s met een hoge vruchtbaarheid (de Noordelijke staten) heeft een opwaarts effect op de geaggre- geerde vruchtbaarheid van India. Toch verwachten demografen dat op termijn de vrucht- baarheid ook in India tot onder het vervangingsniveau 2,1 daalt. Economische vooruitgang en de hieraan gekoppelde veranderingen in levensstijlen zijn in India verantwoordelijk voor de huidige snelle groei van het aantal gezinnen met twee kinderen.
Duurzaamheidseffecten
De dalende vruchtbaarheid zal op langere termijn vermoedelijk overgaan in een gestage krimp van de wereldbevolking. In de langetermijnprojecties van de VN uit 2004, is de mondiale vruchtbaarheid in 2025 tot beneden het vervangingsniveau gedaald. Dat de
4.6.5 Fertiliteit in een zestal Afrikaanse landen
Land Vruchtbaarheid Afname gemiddeld aantal geboortes per vrouw in de vruchtbare leeftijd 2010 vlg. CIA-factbook 2004 t.o.v 1998 vlg. Bongaarts 2005–2010 t.o.v. 2005–2000 vlg. Verenigde Naties 2010 t.o.v. 2007 vlg. CIA factbook Mali 6,54 –0,02 0,20 0,84 Guinee 5,00 –0,03 0,35 0,75 Rwanda 4,99 –0,06 0,36 0,38 Kenia 4,38 –0,04 0,42 0,44 Tanzania 4,31 –0,02 0,18 0,46 Kameroen 4,25 –0,03 0,25 0,24
wereldbevolking volgens de VN (2011) toch nog tot aan het eind van deze eeuw blijft groei- en heeft zowel te maken met het pijplijneffect en de stijgende levensverwachting als met de door de VN veronderstelde stijging van de vruchtbaarheid van de huidige landen met een lage vruchtbaarheid in de tweede helft van de eeuw. Een dalende bevolking zal de druk op de omgeving doen afnemen, zeker als ook de materiële consumptie verzadiging- verschijnselen gaat vertonen. Gecombineerd met technologische ontwikkelingen die op allerlei gebieden mogen worden verwacht, maakt dit een Malthusiaanse toekomstbeeld minder waarschijnlijk.