Juridische analyse van het mensenrechtenkader en het nationaal-rechtelijk kader
6 Aanbeveling met betrekking tot een duidelijk juridisch kader
Uit het voorgaande blijkt dat het gebruik van afzondering en fixatie mensenrechtelijk belangrijke voorwaarden verbonden zijn. Één van die voorwaarden is een duidelijk juridisch kader waarbinnen de toepassing van deze maatregelen mogelijk is. Zo’n kader beschermt niet enkel wie afgezonderd en gefixeerd wordt, maar ook wie de afzondering en fixatie uitvoert. Uit het gevoerde onderzoek (en uit eerdere onderzoeksprojecten) blijkt dat de wijze waarop afzondering en fixatie vandaag in Vlaanderen geregeld wordt, fragmentair is. Het is niet duidelijk op welke rechtsgrond afzondering en fixatie gebaseerd zijn, waardoor het ook niet duidelijk is welke voorwaarden gelden en welke waarborgen de zorggebruiker geniet.
Door alle onderdelen van het toetsingskader maximaal te integreren kan deze richtlijn de juridische lacune deels ondervangen door de mensenrechtelijke principes om te zetten in concrete aanbevelingen ten aanzien van voorzieningen en zorggebruikers. Er bestaat echter een belangrijke beperking: de richtlijn zelf is geen wet en vormt dus op zichzelf geen rechtsbasis voor de toepassing van afzondering en fixatie. Hoewel dus een stap in de goede richting is, moet ze geflankeerd worden door duidelijkere regelgeving. Uit het toetsingskader volgt immers dat bepaalde aspecten wettelijk geregeld moeten zijn (bv. de toegelaten vormen van afzondering en fixatie, de maximale duurtijd, …). Bovendien is het aan te bevelen om bepaalde aspecten die beleidsmatig aanwezig moeten zijn of in de praktijk gerealiseerd moeten worden, omwille van het belang ervan ook wettelijke te onderbouwen.
Wat wettelijk geregeld moet worden, en voor welke aspecten een wettelijke regeling de aanbeveling verdient, werd in het bijzonder voor wat betreft de toepassing bij ernstig en acuut gevaar in twee eerdere onderzoeksprojecten uitvoerig uiteengezet.
• De ontwikkeling van een multidisciplinaire richtlijn voor de preventie en toepassing van afzondering en fixatie in de residentiële geestelijke gezondheidszorg (EF21). Bij de ontwikkeling van de richtlijn voor de GGZ werd een lijst van aandachtspunten geformuleerd waarmee de wet-gever (in de ruime zin van het woord) rekening moet houden, bij de ontwikkeling van een rechts-kader voor afzondering en fixatie bij ernstig en acuut gevaar in de geestelijke gezondheidszorg.
Deze aandachtspunten zijn in het onderzoeksrapport bij die richtlijn terug te vinden (Peeters et al., 2019, 145-150).
100 Zie de discussie tijdens de totstandkoming van Decr.Vl. 18 juli 2008 betreffende de zorg- en bijstandsverlening, BS 29 augustus 2008: Adv.RvS. nr. 42.544/VR/3 betreffende ontwerp van decreet betreffende de zorg- en bijstandsverlening, Parl.St.Vl.Parl. 2007-2008, nr. 1708-1, 41 en GwH 20 oktober 2009, nr. 165/2009, overweging B.5.
101 Art. 124, eerste lid, 1°Gecoördineerde wet van 10 mei 2015 betreffende de uitoefening van de gezondheidszorgberoepen, BS 18 juni 2015.
102 Prot. 24 februari 2014 betreffende de relatie tussen de beroepsbeoefenaars die in de sector voor hulp aan personen met een handicap werkzaam zijn en de beoefenaars van gezondheidszorgberoepen, BS 20 juni 2014.
• Gesloten opvang van minderjarigen in Vlaanderen: een rechtspositieregeling (EF59). De hoofdbedoeling van dit onderzoeksproject was om het huidige juridische kader over de rechtspositie van minderjarigen in de gesloten opvang te evalueren aan de hand van de mensenrechten. Eén van de thema’s daarbinnen was afzondering en fixatie. De aanbevelingen in het onderzoek zijn specifiek gericht op de verdere ontwikkeling van een juridisch kader. De aspec-ten van afzondering en fixatie die – gelet op het mensenrechtelijke toetsingskader – wettelijk geregeld zouden moeten zijn of waarvan het de aanbeveling verdient ze wettelijk te regelen staan er uitvoerig in opgesomd (Carlé, Opgenhaffen, Put & Pleysier, 2020, 273-294).
De aanbevelingen die in beide onderzoeksprojecten t.a.v. de wetgever geformuleerd werden, worden ook door het huidige onderzoeksproject onderschreven.
Wat de toepassing van afzondering en fixatie in het kader van preventieve veiligheid en in het kader van ontwikkeling- en ontplooiingskansen betreft, is het gelet op het gebrek aan intersectorale consensus over de toelaatbaarheid (zie Hoofdstuk 8, deel 2) o.i. niet wenselijk om aanbevelingen te formuleren over hoe de toepassing in deze gevallen wettelijk te regelen. Niettemin stellen we vast dat de toepassing ervan vandaag in de praktijk reeds mogelijk is binnen het huidige wettelijke kader en dat in dit kader een reeks belangrijke waarborgen ontbreken. Voorbeelden zijn het gebrek aan een regeling over centrale registratie; aan effectieve middelen om de ongerechtvaardigde toepassing van afzonde-ring en fixatie op te sporen en te handhaven; en aan waarborgen indien de zorggebruiker beslissings-onbekwaam is (zowel met betrekking tot de persoon van de vertegenwoordiger, de wijze van vertegen-woordiging en verzet). Indien de huidige toepassing van afzondering en fixatie op basis van geïnfor-meerde toestemming wordt verdergezet, verdient het de aanbeveling om deze aspecten beter te waarborgen.
7 Referenties
Blockx, F. (2014). Het misdrijf van onwettige uitoefening van de geneeskunde. In. T. Vansweevelt en F.
Dewallens (Red.), Handboek gezondheidsrecht. I. Antwerpen: Intersentia.
Boddez, L. en Callens, S. (2017). De rechten en verplichtingen van de klinisch psycholoog volgens de Wet Uitoefening Gezondheidszorgberoepen. In L. Boddez, S. Callens, M. Coëffé, M-C. De Mûelenaere, K. De Witte, M-N. Derèse, G. Mathieu, C. Rommelaere, L. Van Leuven, M. Van Overstraeten en E. Vranken (Red). Het beroep van psycholoog en de uitoefening van de klinische psychologie. Limal: Athemis.
Callaghan, S. M., & Ryan, C. (2014). Is there a future for involuntary treatment in rights-based mental health law? Psychiatry, Psychology and Law, 21(5), 747-766.
Carlé, J., Opgenhaffen, T., Put, J., Pleysier, S. (2020). Gesloten opvang van minderjarigen in Vlaanderen.
Een rechtspositieregeling, Leuven: Steunpunt Welzijn, Volksgezondheid en Gezin.
https://steunpuntwvg.be/images/swvg-3-rapporten/ef59-rechtspositie-gesloten-opvang-rapport.
D’Haese, R. (2010). Medische contracten in het licht van het recht op eerbied voor de fysieke integriteit.
De informed consent-vereiste als raakpunt. Tijdschrift voor Belgisch Burgerlijk Recht, 2010(7), 430-457.
De Herdt, J. (2014). Fysiek interpersoonlijk geweld. Antwerpen: Intersentia.
Juridische analyse van het mensenrechtenkader en het nationaal-rechtelijk kader
De Hert, M., & Wampers, M. (2018). Juridische aspecten in België. In I. Hein en A. Hondius (Red.).
Wilsbekwaamheid in de medische praktijk. Utrecht: de Tijdstroom, 17-28.
De Schutter, O. (2014). International Human Rights Law. Cases Material Commentary. Second Edition.
Cambridge, Cambridge University Press.
Delbeke, E. (2017), Juridische aspecten van zorgverlening aan het levenseinde. Antwerpen: Intersentia.
Dierickx, A. (2006). Toestemming en strafrecht. Antwerpen-Oxford, Intersentia.
Dierickx, A. (2007). Over de putatieve noodtoestand. Nullum Crimen, 395-403.
Dierickx, L. (2005). Recht op afbeelding. Antwerpen: Intersentia.
Goedertier, G., Vande Lanotte, J., & De Pelsmaeker, T. (2013). Handboek Belgisch Publiekrecht. Brugge:
Die Keure.
Goffin, T. (2011). De professionele autonomie van de arts. De rechtspositie van de arts in de arts-patiëntrelatie. Brugge: die Keure.
Guldix, E. (1986). De persoonlijkheidsrechten, de persoonlijke levenssfeer en het privéleven in onderling verband. Brussel: VUB (onuitgegeven doctoraatsthesis).
Janssens, A. & Deboutte, D. (2010). Psychopathology among children and adolescents in child welfare:
a comparison across different types of placement in Flanders, Belgium. Journal of Epidemiology and Community Health, 64, 353-359. doi: 10.1136/jech.2008.086371
Janssens, C, Mirgaux, S, Smis, S, & Van Laethem, K. (2011). Handboek mensenrechten. Antwerpen:
Intersentia.
Jiménez, A. E. A. (2015). Criminalizing disability: the urgent need of a new reading of the European Convention on Human Rights. Am. U. Int'l L. Rev., 30, 285-313.
Jozefiak, T., Kayed, N. S., Rimehaug, T., Wormdal, A. K., Brubakk, A. M., & WichstrØm, L. (2016).
Prevalence and comorbidity of mental deisorders among adolescents living in residential youth care. European Child & Adolescent Psychiatry, 25, 33-47. doi: 10.1136/jech.2008.086371 Lemmens, C. (2014a). Minderjarigen. In T. Vansweevelt en F. Dewallens (Red.), Handboek
gezondheidsrecht. II. (pp. 817-906). Antwerpen: Intersentia.
Lemmens, C. (2014b). Meerderjarige onbekwamen. In Dewallens F. en Vansweevelt T. (ed.). Handboek gezondheidsrecht: Deel II (pp. 979-1052). Antwerpen; Intersentia.
Liégeois A. (2014). Waarden in dialoog: ethiek in de zorg. Leuven: LannooCampus.
Liégeois A. (2018). Een relationeel ethisch model voor het evalueren van beslissingsbekwaamheid in de psychiatrie. Tijdschrift voor Psychiatrie, 60(1), 29-36.
Nilsen, S. A., Askeland, K. G., Loro, D. P. J., Iversen, A. C., Havnen, K. J. S., BØe, T., & Heradstveit, O.
(2021). Mental health, adverse life events and health service use among Norwegian youth in the child welfare system: Results from a population-based study. Child & Family Social Work, 1-16. doi: 10.1007/s00787-015-0700-x .
Nys, H. (2016). Geneeskunde. Recht en medisch handelen. Mechelen: Kluwer.
Nys, H. en Vanermen, E. (2016). De wet op de uitoefening van de gezondheidszorgberoepen ontspoord.
In VRG ALUMNI (Red.). Recht in beweging. 23ste VRG-Alumnidag 2016. Antwerpen: Maklu.
Opgenhaffen, T. (2018). Vrijheidsbeperking in de kinderpsychiatrie. Een juridische aanvulling bij het werk van Zorginspectie. Rechtskundig Weekblad, 82(3), 83-98.
Opgenhaffen, T. (2020). Vrijheidsbeperkingen in de zorg. Antwerpen: Intersentia.
Orde der Artsen. (2010). Medische zorg verstrekt aan minderjarigen – Instemming van beide ouders.
Advies Nationale Raad. 6 februari 2010.
Peeters, T., Vanlinthout, E., De Cuyper, K., Opgenhaffen, T., Vanhoof, J., Buyck, I., Nijs, S., van Achterberg, T., Put, J., & Van Audenhove, Ch. (2020). De preventie en toepassing van afzondering en fixatie in de residentiële geestelijke gezondheidszorg. Een multidisciplinaire richtlijn met zicht op de toekomst (Versie 2). Leuven: Steunpunt Welzijn, Volksgezondheid en Gezin.
https://steunpuntwvg.be/images/swvg-3-rapporten/ef-21-md-richtlijn-afzondering-en-fixatie Peeters, T., De Cuyper, K., Opgenhaffen, T., Buyck, I., Put, J., Van Audenhove, Ch. (2019). De ontwikkeling
van een multidisciplinaire richtlijn voor de preventie en toepassing van afzondering en fixatie in de residentiële geestelijke gezondheidszorg. Leuven: Steunpunt Welzijn, Volksgezondheid en Gezin. https://steunpuntwvg.be/images/swvg-3-rapporten/ef-21-md-richtlijn-afzondering-en-fixatie-eindraport.
Put, J. (2015). Handboek Jeugdbeschermingsrecht. Brugge, die Keure.
Swennen, F. (2001). Geestesgestoorden in het burgerlijk recht. Antwerpen: Intersentia.
Technische Commissie voor Verpleegkunde (2007). Isolatie en Fixatie. Brussel: z.u.
Van Leuven, N. (2009). Contracten en mensenrechten. Een mensenrechtelijke lezing van het contractenrecht. Antwerpen-Oxford: Intersentia.
Velaers, J. (1992) Het menselijk lichaam en de grondrechten. P. Renaert, J. Taels & G. Vanheeswijck (Red.). Over zichzelf beschikken? Juridische en ethische bijdragen over het leven, het lichaam en de Dood. Antwerpen – Apeldoorn: Maklu.
Veys, M. N. (2008). De Wet Patiëntenrechten in de psychiatrie. Gent: Larcier.
Wouters, J. (2017) Internationaal recht in kort bestek. Antwerpen: Intersentia.