De Bitcoin vanuit technisch, economisch en financieelrechtelijk perspectief : Wat is Bitcoin en wat zijn bitcoins financieelrechtelijk gezien?

(1)

Master scriptie

De Bitcoin vanuit technisch, economisch en financieelrechtelijk perspectief.

Wat is Bitcoin en wat zijn bitcoins financieelrechtelijk gezien?

Naam: J.J. Vriesendorp

Scriptiebegeleider: dhr. prof. mr. C.E. du Perron Master: Privaatrecht: commerciële rechtspraktijk Faculteit: Rechtsgeleerdheid

Studentnummer: 10687300 Datum: 30 september 2014

(2)

Scriptie

De Bitcoin vanuit technisch, economisch en financieelrechtelijk perspectief.

Inhoud

Inleiding 1

1. Bitcoin en bitcoins – Technisch 3

1.1 Wat is Bitcoin en wat zijn bitcoins technisch gezien? 3

1.2 Hoe werkt Bitcoin? 4

1.2.1 De bitcoins 4 1.2.2 De block chain 5 1.2.3 Anonimiteit 6 1.2.4 Mining 7 1.2.5 Transacties 9 1.2.6 Timestamp server 10

1.2.7 Verkrijgen van bitcoins 10

1.3 Spelers op de Bitcoin-markt 11

1.3.1 Bitcoin wallet aanbieders 11

1.3.2 Bitcoin miners en mining pools 12

1.3.3 Bitcoin merchants 13 1.3.4 Bitcoin-tussenpersonen 14 1.3.5 Betaaldienstverleners 14 1.3.6 Bitcoin exchanges 15 1.3.7 Bitcoin-handelsplatformen 15 1.3.8 Bitcoin-banken 16 1.3.9 Bitcoin-verzekeraars 16 1.3.10 Bitcoin-investeringsfondsen 17 1.3.11 Bitcoin-derivatenaanbieders 17 1.3.12 Bitcoin-consultants 18 1.4 Conclusie 18

2. Bitcoin en bitcoins – Economisch 20

2.1 Wat is Bitcoin en wat zijn bitcoins economisch gezien? 20

2.2 De economische voordelen van Bitcoin 20

2.2.1 Geen of lage transactiekosten 20

2.2.2 Snelheid van de transactie 22

2.2.3 Anonimiteit 23

2.2.4 Transparantie 24

2.2.5 Onafhankelijkheid 24

2.2.6 Potentieel stabiel geldmiddel 25

(3)

2.2.8 Zekerheid van het betaalsysteem 27

2.2.9 Bitcoin als investering 28

2.2.10 Veiligheid 30

2.3 De economische nadelen van Bitcoin 31

2.3.1 Het model van geen of lage transactiekosten is niet duurzaam 31

2.3.2 Anonimiteit leidt tot illegaliteit 32

2.3.3 De macht van de meerderheid 34

2.3.4 Volatiliteit van de koers 34

2.3.5 Kans op overregulering of verbod 35

2.3.6 Geringe acceptatie van de Bitcoin in de betaalmarkt 37

2.3.7 Onveiligheid 38

2.3.8 Kans op verlies 39

2.3.9 Mogelijkheid van deflatie 40

2.3.10 Afhankelijkheid van het internet 41

2.3.11 Onomkeerbaarheid van een betaling 43

2.3.12 Kans op marktmanipulatie 43 2.4 Economische kwalificatie 45 2.4.1 Geldmiddel 45 2.4.2 Betaalsysteem 46 2.4.3 Vermogensbestanddeel 46 2.4.3.1 Commodity 46 2.4.3.2 Financieel actief 47 2.5 Conclusie 47

3. Bitcoin en bitcoins – Financieelrechtelijk 49

3.1 Wat is Bitcoin en wat zijn bitcoins financieelrechtelijk gezien? 49

3.2 Valt de Bitcoin onder de reikwijdte van de Wft? 50

3.2.1 Geldmiddelen 50 3.2.1.1 Chartaal geld 51 3.2.1.2 Giraal geld 51 3.2.1.3 Elektronisch geld 52 3.2.2 Betaalsysteem 52 3.2.2.1 Betaaldienstverlener 53 3.2.2.2 Betaalinstelling 55 3.2.2.3 Betaalinstrument 55 3.2.2.4 Betalingssysteem 55 3.2.3 Vermogensbestanddeel 56 3.2.3.1 Financieel product 57 3.2.3.1.1 Beleggingsobject 57 3.2.3.1.2 Betaalrekening 58 3.2.3.1.3 Elektronisch geld 58 3.2.3.1.4 Financieel instrument 58 3.2.3.1.4.1 Effect 59

(4)

3.2.3.1.4.1.1 Een verhandelbaar aandeel 60

3.2.3.1.4.1.2 Een verhandelbare obligatie 60

3.2.3.1.4.1.3 Ander verhandelbaar waardebewijs 61

3.2.3.1.4.2 Geldmarktinstrument 61

3.2.3.1.4.3 Financieel instrument onderdeel c 61

3.2.3.1.4.4 Financieel instrument onderdeel d 62

3.2.3.1.4.5 Financieel instrument onderdeel e 63

3.2.3.1.4.6 Financieel instrument onderdeel f 64

3.2.3.1.4.7 Financieel instrument onderdeel g 64

3.2.3.1.4.8 Afgeleid instrument voor de overdracht van kredietrisico 65 3.2.4.1.4.9 Financieel contract ter verrekening van verschillen 65

3.2.4.1.4.10 Financieel instrument onderdeel j 66

3.2.3.1.5 Krediet 66

3.2.3.1.6 Een spaarrekening 67

3.2.3.1.7 Een verzekering 68

3.2.3.1.8 Een premiepensioenvordering 68

3.2.3.1.9 Een bij AMvB aan te wijzen ander product 69

3.2.4 Tussenconclusie 69

3.3 Vallen spelers op de Bitcoin-markt onder de reikwijdte van de Wft? 70

3.3.1 Bitcoin wallet aanbieders 71

3.3.1.1 Betaalrekening 71

3.3.1.2 Basisbankrekening 72

3.3.2 Bitcoin miners en mining pools 72

3.3.2.1 Beleggingsinstelling 73 3.3.2.2 Beleggingsonderneming 74 3.3.2.3 Clearing instelling 75 3.3.3 Bitcoin merchants 76 3.3.3.1 Aanbieder 76 3.3.4 Bitcoin-tussenpersonen en betaaldienstverleners 77 3.3.4.1 Betaaldienstverlener 77 3.3.5 Bitcoin exchanges 78 3.3.5.1 Wisselinstelling 78 3.3.5.2 Marketmaker 79 3.3.6 Bitcoin-handelsplatformen 80 3.3.6.1 Gereglementeerde markt 80 3.3.6.2 Multilaterale handelsfaciliteit 81

3.3.6.3 Beleggingsondernemingen met systematische interne afhandeling 81

3.3.6.4 Aantrekker van opvorderbare gelden 81

3.3.7 Bitcoin-banken 82

3.3.7.1 Bank 82

3.3.7.2 Elektronischgeldinstelling 83

3.3.7.3 Aantrekker van opvorderbare gelden 83

(5)

3.3.8.1 Verzekeraar 84 3.3.9 Bitcoin-investeringsfondsen 86 3.3.9.1 Beleggingsinstelling 87 3.3.9.2 Beleggingsonderneming 88 3.3.10 Bitcoin-derivatenaanbieders 88 3.3.10.1 Aanbieder 88 3.3.10.2 Uitgevende instelling 89 3.3.10.3 Beleggingsonderneming 89 3.3.11 Bitcoin-consultants 90 3.3.11.1 Adviseur 91 3.3.12 Tussenconclusie 91

3.4 De mogelijkheid van regulering 92

3.4.1 Aanpassing begrip geldmiddelen 93

3.4.2 Aanmerking bij AMvB als financieel product 94

3.4.3 Tussenconclusie 95

3.5 Conclusie 95

Conclusie 98

(6)

1 Inleiding

Deze scriptie met de titel: 'De Bitcoin vanuit technisch, economisch en financieelrechtelijk

perspectief' kent drie onderwerpen. Ten eerste is het een gids voor diegene die meer wil

begrijpen van het instituut en de werking van de Bitcoin. Ten tweede is het een analyse van de economische mogelijkheden en moeilijkheden die gepaard gaan met de opkomst van de Bitcoin. Maar bovenal is het, en dit vormt het derde onderwerp, een zoektocht naar een mogelijke financieelrechtelijke inkadering van dit nieuwe fenomeen.

De scriptie behelst niet voor niets deze drie onderwerpen. Zij is zo gestructureerd omdat het laatste onderwerp, het zwaargewicht van deze juridische scriptie, slechts goed geschreven en gelezen kan worden na kennisneming van de eerste twee hoofdstukken. Het is immers onmogelijk een nieuw fenomeen juridisch in te kaderen zonder de

techniek erachter te begrijpen of de economische toepassing ervan te verstaan. Zo leest deze scriptie als een uitstapje langs Delft en Rotterdam om vervolgens bij de

Oudemanhuispoort in Amsterdam stil te staan en de meest wezenlijke vraag te beantwoorden: 'wat is Bitcoin en wat zijn bitcoins financieelrechtelijk gezien?'.

Onder de loep genomen ziet de scriptie er als volgt uit. De hoofdvraag van het eerste hoofdstuk wordt in paragraaf 1.1 als volgt geformuleerd: wat is Bitcoin en wat zijn bitcoins?1_{Om een antwoord te formuleren op die vraag wordt ingegaan op de werking} van de Bitcoin (paragraaf 1.2) en worden de verschillende spelers op de Bitcoin-markt geïdentificeerd (paragraaf 1.3). De hoofdvraag van het tweede hoofdstuk (paragraaf 2.1) behelst de vraag naar de economische kwalificatie van de bitcoin. Dit vormt het

startpunt voor de juridische inkadering van de Bitcoin, die wordt behandeld in

hoofdstuk drie. Om tot een definitieve economische kwalificatie van de Bitcoin te komen (paragraaf 2.4) worden de voordelen (paragraaf 2.2) en nadelen (paragraaf 2.3) van de Bitcoin op een rijtje gezet. Het derde en laatste hoofdstuk draait om de vraag wat de financieelrechtelijke status is van de Bitcoin (paragraaf 3.1). Allereerst wordt

geanalyseerd of de Bitcoin onder de reikwijdte van de Wft valt (3.2). Daarna wordt onderzocht of dat ook geldt voor de verschillende spelers op de Bitcoin-markt

(paragraaf 3.3). Tot slot wordt gekeken hoe de Bitcoin onder de reikwijdte van de Wft zou kunnen worden gebracht (paragraaf 3.4). Elk hoofdstuk kent een conclusie, in hoofdstuk drie zijn tussenconclusies opgenomen en aan het einde van deze scriptie is een algemene conclusie te vinden.

Als woord vooraf is het wellicht verstandig een opmerking te maken over de

literatuurlijst. Deze verschilt namelijk, naar ik vermoed, van een literatuurlijst bij een reguliere juridische scriptie. Dat komt in de eerste plaats doordat mijn scriptie

betrekking heeft op een relatief nieuw onderwerp. Er zijn simpelweg nog maar weinig wetenschappelijke artikelen over dit onderwerp verschenen en slechts een handvol daarvan zijn juridisch van aard. In de tweede plaats komt dit doordat de Bitcoin een

(7)

2 technologisch onderwerp is, dat in deze scriptie ook nog eens economisch wordt belicht. In de wereld van de technologie en de economie zijn andere bronnen leidend dan in de juridische wereld. Tot slot wordt dit veroorzaakt door de Bitcoin-wereld zelf waarin een verbazingwekkende hoeveelheid magazines, nieuwssites en fora zijn ontstaan,

(8)

3 1. Bitcoin en bitcoins - Technisch

1.1 Wat is Bitcoin en wat zijn bitcoins technisch gezien?

In 2009 publiceerde Satoshi Nakamoto2_{een paper met de titel: 'Bitcoin: A Peer-to-Peer}

Electronic Cash System'.3_{Op basis van dit paper ontwikkelde diezelfde Satoshi Nakamoto} een open-source4_{, gedecentraliseerd peer-to-peer netwerk dat het mogelijk maakt} online vermogensrechten over te dragen zonder dat daar een derde partij voor nodig is. Hij geeft dit netwerk de naam Bitcoin.5

Het idee voor de Bitcoin is geïnspireerd op een artikel van Wei Dai uit 1998.6_{In dat} artikel schrijft Dai over de mogelijkheid van een betalingssysteem waarin anonieme entiteiten de mogelijkheid tot anonieme uitwisseling hebben. Deze manier van

uitwisselen zou geen tussenpersonen of tussenkomst van een staat of toezichthoudende instantie kennen.7

Al snel wordt Bitcoin aangeduid als een gedecentraliseerde cryptovaluta.8

Gedecentraliseerd in de zin, dat er geen centrale autoriteit is die verantwoordelijk is voor de uitgifte. Valuta in de zin, dat het een mogelijkheid tot uitwisseling betreft. Crypto in de zin, dat cryptografie wordt gebruikt om het systeem te laten functioneren en te beveiligen.9

In tegenstelling tot reguliere valuta, waarvan de waarde is gebaseerd op vertrouwen opgewekt door de officiele status ervan, heeft Bitcoin tot op heden geen officiele status. De enige waarde die Bitcoin kent is de 'reële' waarde gebaseerd op vraag en aanbod, gebaseerd op het vertrouwen in het systeem.10

2_{Ondanks pogingen om de identiteit van deze persoon te achterhalen, onder andere door Newsweek (L.}

McGrath Goodman, 'The face behind Bitcoin', Newsweek, 6 maart 2014.

(http://www.newsweek.com/2014/03/14/face-behind-bitcoin-247957.html)), is tot op de dag van vandaag onduidelijk wie Satoshi Nakamoto is. (http://en.wikipedia.org/wiki/Satoshi_Nakamoto)

3_{S. Nakamoto, 'Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System', 2009. (https://bitcoin.org/bitcoin.pdf)}

4_{Software kent een broncode (de inhoud van het programma) en een uitvoerbare code (zoals de software}

door een computer of andere hardware wordt gelezen). Bij closed-source software wordt alleen de uitvoerbare code afgeleverd aan de gebruiker. De uitvoerbare code kan niet door mensen gelezen worden, hetgeen het onmogelijk maakt voor de gebruikers om de software aan te passen. Bij open-source software wordt de broncode wel afgeleverd. Dit stelt gebruikers in staat om de software aan te passen. (M. Truyens, 'Open source software: een stand van zaken', Computerrecht, 2011/98, p. 1-2.)

5_{R. Grinberg, 'Bitcoin: An Innovative Alternative Digital Currency', Hastings Science & Technology Law}

Journal, 2011, afl. 4, p. 162.

6_{N. Plassaras, 'Regulating digital currencies: bringing bitcoin within the reach of the IMF', Chicago Journal}

of International Law, 2013, afl. 14, p. 5.

7_{W. Dai, 'B-Money', 1998. (http://www.weidai.com/bmoney.txt)}

8_{E. Ploshay, 'Decentralization: Key to Bitcoin's Success', Bitcoin Magazine, 28 oktober 2013.}

(http://bitcoinmagazine.com/7798/decentralization-key-to-bitcoins-success/)

9_{http://www.investopedia.com/terms/c/cryptocurrency.asp.}

10_{N. Kaplanov, 'Nerdy Money: Bitcoin, the Private Digital Currency, and the Case Against Its Regulation',}

(9)

4 Om te begrijpen wat Bitcoin is en wat bitcoins zijn, is het allereerst van belang om een onderscheid te maken tussen deze twee begrippen. Bitcoin, met een hoofdletter, ziet op het Bitcoin-netwerk en de techniek. In het algemeen wordt gesproken over Bitcoin, wanneer het over het fenomeen gaat. De bitcoin met een kleine letter geeft de eenheid aan, uitgedrukt in BTC.11_{Over bitcoins wordt dus eigenlijk alleen maar gesproken als het} gaat om een bepaalde hoeveelheid.12

In hoofdstuk één wordt inhoudelijk beschreven wat Bitcoin is en wat bitcoins zijn. Hiervoor is het van belang om te begrijpen hoe Bitcoin werkt13_{en te zien welke spelers} er op de Bitcoin-markt actief zijn.14

1.2 Hoe werkt Bitcoin? 1.2.1 De bitcoins

Alle bitcoins zitten in een digitaal logboek ("Block Chain")15_{. De block chain houdt bij} hoeveel bitcoins er zijn. Bitcoins zelf kunnen dus nooit op een computer opgeslagen worden of in de hand worden gehouden. De block chain wordt op elke computer opgeslagen die de block chain heeft gedownload en daardoor een rader vormt in het Bitcoin-netwerk.16_{Iemand heeft toegang tot zijn in de block chain gehouden bitcoins} door middel van een privé sleutel ("Private Key"). Met deze private key kan aangetoond worden dat diegene rechthebbende is over een aantal bitcoins. Een private key kan vergeleken worden met een pincode waarmee je aantoont rechthebbende te zijn van een bepaalde rekening.

Private keys17_{zijn lange codes bestaande uit letters, cijfers en symbolen. Omdat ze} derhalve moeilijk te onthouden zijn, kunnen private keys worden opgeslagen in een soort portemonnee ("Wallet"). Hiervan geef ik een aantal voorbeelden in paragraaf 1.3.1 en onderaan deze paragraaf.

Een Bitcoin wallet is vergelijkbaar met een account voor internetbankieren. De wallet laat een overzicht van de uitgaven en inkomsten zien. De rechthebbende van de wallet kan deelnemen aan het betalingsverkeer doordat zijn private key hierin is opgeslagen. In de wallet worden dus niet de bitcoins zelf opgeslagen.

Een wallet kan op de computer gedownload worden ("Software Wallet"). Wallets kunnen in plaats van offline ("Cold Storage") zoals een software wallet, ook online

11_{M. Bustillos, 'The Bitcoin Boom', The New Yorker, 2 april 2013.}

(http://www.newyorker.com/tech/elements/the-bitcoin-boom)

12_{Hoewel dit verschil scherp lijkt, is het in de praktijk arbitrair. Mede daarom wordt dit onderscheid niet}

door iedereen erkent.

13_{Zie 1.2 Hoe werkt Bitcoin.}

14_{Zie 1.3 Spelers op de Bitcoin-markt.}

15_{Zie 1.2.2 De block chain.} 16_{Zie 1.2.2 De block chain.} 17_{Zie 1.2.5 Transacties.}

(10)

5 ("Hot Storage") gehouden worden ("Online Wallet"). Een voorbeeld van een online wallet is bijvoorbeeld onderstaande wallet.18_{Sommige wallets kunnen worden} afgesloten met een wachtwoord.

1.2.2 De block chain

Naast de bitcoins zelf19_{worden ook alle transacties die ooit hebben plaatsgevonden en} die nog plaatsvinden bijgehouden in de block chain20_{. Iemand die bitcoins wil kopen,} moet dus eerst een Bitcoin wallet aanmaken. Wordt dit gedaan door het downloaden van de Bitcoin wallet (het aanmaken van een software wallet) dan wordt automatisch de block chain gedownload en vormt die computer een rader in het Bitcoin-netwerk

("Node").

Alle nodes samen vormen een gedecentraliseerd netwerk. Dit netwerk wordt peer-to-peer genoemd omdat de computers onderling aan elkaar gelijk zijn en elke computer derhalve kan dienen als server voor de ander.21

De block chain en het netwerk samen maken het mogelijk dat de boekhouding van de Bitcoin op een gedecentraliseerde manier wordt opgeslagen. Bitcoin-gebruikers hoeven elkaar niet te vertrouwen alvorens een transactie aan te gaan. Zoals er in het reguliere betalingsverkeer clearing instellingen zijn die transacties doorvoeren, zo zijn er in de wereld van de cryptovaluta personen die transacties verifiëren aan de hand van de block chain ("Miners")22_{. Bestaat er onduidelijkheid over de block chain, dan zal de block} chain die gesteund wordt door het meeste nodes het snelste groeien en derhalve, op

18_{https://blockchain.info/nl/wallet.}

19_{Zie 1.2.1 De bitcoins.}

of International Law, 2013, afl. 14, p. 6-8.

21_{Dit model is het tegenovergestelde van het asymmetrische 'client-servermodel', waarbij de server}

permanent beschikbaar en reactief is en de cliënt slechts bij gelegenheid actief is. In dit model ligt het initiatief tot communicatie met de server bij de cliënt.

(11)

6 termijn, als de juiste worden aangemerkt. Terwijl de nieuwste blocks van de block chain soms nog wel gewijzigd worden23_{, is de overgrote meerderheid van de blocks (met de} daarin vastgelegde bitcoins en transacties) onveranderlijk.

1.2.3 Anonimiteit

Zoals duidelijk is geworden in paragraaf 1.2.2 wordt elke nieuwe transactie opgeslagen in de block chain, die op alle nodes van het netwerk aanwezig is. De block chain laat dus precies zien welke bitcoins ontvangen en uitgegeven zijn. Het laat evenwel niet de informatie zien die de bij de transactie betrokken partijen zou kunnen identificeren. Op deze manier is de anonimiteit van het systeem gewaarborgd.24

In het traditionele bancaire betalingsmodel wordt een niveau van privacy en anonimiteit25_{bereikt door de toegang tot informatie die betrekking heeft op de}

transactie, te beperken tot de betrokken partijen en een 'betrouwbare' derde partij, zoals een bank.

In het Bitcoin-model zijn de transacties en de daarbij behorende adressen openbaar. Afgeschermd zijn echter de identiteiten achter deze transacties. Dit is vergelijkbaar met het niveau van informatie dat wordt vrijgegeven door aandelenbeurzen. Het volume en de tijdsschema van individuele transacties, 'the tape', wordt openbaar gemaakt, zonder openbaar te maken wie de betrokken partijen zijn.26

Onderstaande figuur toont het verschil in anonimiteit tussen het traditionele bancaire betalingsmodel en het Bitcoin-model.27

23_{Bijvoorbeeld doordat twee miners op hetzelfde moment een block vinden.}

25_{Het is van belang hier stil te staan bij het verschil tussen anonimiteit en privacy. Anonimiteit betekent}

dat bekend is wat iemand doet, maar niet wie diegene is. Privacy betekent dat niet bekend is wat iemand doet, maar wel wie diegene is. Hoewel er bij Bitcoin derhalve geen sprake is van privacy, is er wel sprake van anonimiteit. (L.Borger, 'Bruce Schneier over privacy en meer', Vakblad Informatiebeveiliging, juli 2010, nr. 5.)

26_{S. Nakamoto, 'Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System', 2009, p. 6.}

(https://bitcoin.org/bitcoin.pdf)

(12)

7 1.2.4 Mining

Bitcoin-transacties kunnen plaatsvinden zonder dat er sprake is van centrale clearing. De clearing vindt namelijk plaats door miners, die zelf geen node zijn, maar met de nodes en het Bitcoin-netwerk in verbinding staan.28

Alle nieuwe transacties worden openbaar gemaakt. Miners proberen deze transacties te bundelen in een groep ("Block") en proberen te verifiëren dat het blok juist is. Als ze hiervoor het bewijs hebben gevonden ("Proof of Work") maken ze het gevonden block openbaar. De nodes accepteren het block alleen, en voegen het toe aan hun block chain, als het proof of work juist is en de bitcoins niet al eerder uitgegeven zijn.29

Miners vinden een proof of work door complexe algoritmische problemen op te lossen Hiervoor is veel rekensnelheid nodig, die uit de computer zelf of uit de videokaart kan worden gehaald. Het proof of work wordt moeilijker naarmate er meer miners zijn die proberen deze complexe algoritmische problemen op te lossen. Dit maakt dat er met een relatief constante snelheid bewijs wordt gevonden voor een block.30_{Deze constante} snelheid ligt ongeveer rond de 8 minuten.31

28_{P. Piasecki, 'Design and security analysis of Bitcoin infrastructure using application deployed on Google}

Apps Engine', Master scriptie universiteit van Łódź, juni 2012.

(https://dl.dropboxusercontent.com/u/3658181/PiotrPiasecki-BitcoinMasterThesis.pdf)

29_{S. Nakamoto, 'Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System', 2009 p. 3.}

30_{Volgens de Nederlandse Bitcoin exchange Bitonic zou je het kunnen vergelijken met het zoeken naar}

een naald in een hooiberg. Helpen er meer mensen zoeken (meer miners) of gebruiken de zoekende mensen geavanceerde zoekmachines (computers met grotere rekenkracht) dan wordt de hooiberg groter en/of de naald kleiner. Helpen er minder mensen zoeken (minder miners) of gebruiken de zoekende mensen minder geavanceerde zoekmachines (computers met kleinere rekenkracht) dan wordt de hooiberg kleiner en/of de naald groter. Dit maakt dat de tijd dat er een block gevonden wordt, oftewel de proof of work, relatief constant blijft. (https://bitonic.nl/over-bitcoin)

31_{https://blockchain.info/charts/avg-confirmation-time (grafiek accuraat tot en met 16 september}

(13)

8 Als het de miner lukt een block aan de block chain te verbinden dan ontvangt hij

daarvoor een vastgesteld aantal bitcoins ("Block Reward")32_{. Dit is de enige manier} waarop bitcoins ontstaan; ze worden verkregen door miners die het lukt een nieuw block aan de block chain te verbinden en op die manier de vermogensrechtelijke verhoudingen vastleggen.

Op dit moment ontvangt een miner voor elk nieuw block 25 bitcoins.33_{Omdat de} snelheid waarmee een nieuw block wordt gevonden rond de 8 minuten ligt, is de aanwas van nieuwe bitcoins ook relatief constant. Dit maakt dat er op dit moment

gemiddeld 188 bitcoins per uur bijkomen.34_{Ook ontvangt de miner in bepaalde gevallen} een transaction fee. Dit is een vrijwillige bijdrage, van diegenen die de transactie

aangaan, aan de miner die de transactie in een block plaats. Hoewel de bijdrage vrijwillig is, is de miner vrij om bepaalde transacties wel en andere niet in zijn block op te nemen. Zonder het toekennen van transaction fees is er een kans dat de transactie minder snel wordt uitgevoerd. Een transaction fee is daarom vaker regel dan uitzondering.35

Miners zorgen dus enerzijds voor de documentatie van de transacties in de block chain en anderzijds voor de aanwas van nieuwe bitcoins. Aan de creatie van bitcoins zit echter een maximum van 21 miljoen.36_{Meer bitcoins zijn er niet. De bitcoins zijn wel deelbaar} tot 8 cijfers achter de komma.37_{Op dit moment zijn er iets meer dan 13 miljoen bitcoins} gemined.38

32_{De eerste 4 jaar leidde de creatie van ieder nieuwe block tot de uitkering van 50 nieuwe bitcoins. Die}

beloning wordt hierna elke 4 jaar gehalveerd. De beloning is op dit moment 25 bitcoins per nieuw block.

33_{V. Buterin, 'Block Reward Halving: A Guide', Bitcoin Magazine, 27 november 2012.}

(http://bitcoinmagazine.com/2842/block-reward-halving-a-guide/)

34_{Block Reward (25) * Nieuw Gevonden Blocks Per Uur (7,5) = Aantal Nieuwe bitcoins Per Uur (187,5).}

35_{R. Grinberg, 'Bitcoin: An Innovative Alternative Digital Currency', Hastings Science & Technology Law}

Journal, 2011, afl. 4, p. 165.

36_{S. Nakamoto, 'Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System', 2009. (https://bitcoin.org/bitcoin.pdf)}

37_{Er kan dus een betaling worden gedaan van 0,00000001 bitcoin.}

(14)

9 Omdat de snelheid waarmee bitcoins gemined worden relatief contant is, kan worden uitgerekend dat in 2140 alle 21 miljoen bitcoins daadwerkelijk gemined zullen zijn.39 Vanaf dat moment is het de verwachting dat transaction fees de rol van de block reward volledig zullen overnemen. Op die manier zullen miners nog steeds bereid zijn proof of works te vinden en de boekhouding van het systeem bij te houden.

1.2.5 Transacties

Bitcoin werkt met een cryptografisch systeem.40_{Hierdoor kunnen Bitcoin-gebruikers} rechtstreeks met elkaar transacties doen zonder een derde partij bij de transactie te betrekken. Weliswaar moeten miners de transactie in de block chain plaatsen, maar de transactie zelf is niet afhankelijk van een derde partij.

Bij elke Bitcoin-transactie wordt gebruik gemaakt van 'public key encryptie' om de transactie mogelijk te maken en te beveiligen. De public key encryptie gaat uit van twee sleutels, een Bitcoin-adres en een digitale handtekening en werkt als volgt.41

De eerste sleutel is publiek ("Public Key"). De public key identificeert de Bitcoin-gebruiker en laat het Bitcoin-adres van de Bitcoin-Bitcoin-gebruiker zien. Het Bitcoin-adres is een mathematische functie van de public key. Het Bitcoin-adres kan, in vergelijking met het reguliere betalingsverkeer, gezien worden als de naam van de bank in combinatie met het rekeningnummer van de rekeninghouder. Hoewel je met de public key dus het Bitcoin-adres kan berekenen, kan dit andersom niet. De public key zelf, komt

mathematisch voort uit de daarbij behorende private key.

De andere sleutel is de eerder besproken private key. Met de private key kan

aangetoond worden dat de public key, en het daaraan verbonden adres, aan diegene toebehoort. Het werkt, in vergelijking met het reguliere betalingsverkeer, als het ware als de pincode van een bankrekening. De public key is een mathematische functie van de private key. Andersom is het echter onmogelijk om aan de hand van de public key, de daarbij behorende private key uit te rekenen.42

Bij een transactie leidt de ondertekening van die transactie met de private key tot een, bij elke transactie andere, digitale handtekening.43_{Dit werkt, in vergelijking met het} reguliere betalingsverkeer, als het ware als de verificatiecode op een 'identifier' bij een girale overboeking. De combinatie van de pincode (private key) en het rekeningnummer

39_{http://bitcoinmining.nl/.}

42_{Omdat het dus mogelijk is vanuit de private key de public key te herleiden, is bij het verlies van de}

private key aan een ander persoon, het account open voor diefstal. Bij verlies van de private key, zonder dat iemand anders hierover beschikt, zitten de aan de private key verbonden bitcoins voor altijd vast in de block chain.

(15)

10 (adres voortvloeiend uit de public key) leidt tot een verificatiecode (ondertekening) die elke keer anders is44_.45

1.2.6 Timestamp server

Om ervoor te zorgen dat bitcoins niet twee keer uitgegeven worden, wordt ook gebruik gemaakt van een tijdstempel ("Timestamp Server"). Een timestamp server registreert de exacte tijd waarop een bitcoin is aangemaakt of een transactie heeft plaatsgevonden. Deze tijdstempels maken op hun beurt ook weer deel uit van de blocks en derhalve van de block chain. De block chain dient dan ook als boekhouding om de volgorde van de transacties en de daaruit voortvloeiende vermogensrechtelijke verhoudingen vast te leggen.46

1.2.7 Verkrijgen van bitcoins

Bitcoins kunnen op vier verschillende manieren verkregen worden.47

Ten eerste kunnen bitcoins verkregen worden door ze met reguliere valuta's te kopen bij een exchange. Een exchange is eigenlijk een wisselkantoor. Exchanges kunnen verschillende soorten betaalmethodes accepteren zoals cash, online overschrijvingen, online betalingssystemen, creditcards en andere cryptovaluta's. De meeste exchanges werken echter met online betalingssystemen zoals Ideal en Paypal.48_{Ook is het bij} exchanges soms mogelijk een aantal andere cryptovaluta's te kopen met een relatief vaste waarde zoals de Litecoin of Peercoin. Er is verschil tussen exchanges die eenzijdig wisselen en tweezijdig wisselen. Bij eenzijdig wisselen kunnen bitcoins alleen door betaling met reguliere valuta's worden verkregen.49_{Bij meerzijdig wisselen kunnen} bitcoins ook tegen reguliere valuta's worden verkocht.50

Ten tweede kunnen bitcoins worden verkregen op een handelsplatform.51_{Dit is een} markt of beurs voor Bitcoins. Op de meeste van deze beursplaatsen is het mogelijk om met de ene cryptovaluta ook andere cryptovaluta's te kopen, en hier worden ook

44_{'Six Things Bitcoin Users Should Know about Private Keys', Bitzuma, 23 april 2014.}

(http://bitzuma.com/posts/six-things-bitcoin-users-should-know-about-private-keys/)

45_{Wellicht ten overvloede: Met de private key kan de public key en daarmee het Bitcoin-adres berekend}

worden. Met de public key, kan het Bitcoin-adres uitgerekend worden, maar niet de private key. Met het Bitcoin-adres alleen kan noch de public key noch de private key berekend worden.

48_{Zie onder meer: www.bitonic.nl (Ideal), www.happycoins.com (Ideal), www.bitmymoney.com (Ideal),}

www.josien.net (Ideal), www.btcdirect.eu (Ideal), www.localbitcoins.com (Paypal).

49_{Zoals: www.bitmymoney.com.}

50_{Zoals: www.btcdirect.nl.}

51_{Zie onder meer: www.bitstamp.net, www.bitcoin.de, www.bitcurex.com, www.btc-e.com,}

(16)

11 wisselkoersen voor gegeven.52_{De meeste handelsplatformen kopen of verkopen zelf} overigens geen bitcoins maar matchen alleen vraag en aanbod.

Ten derde kunnen bitcoins worden verkregen door deze te kopen van een ander

persoon. Verschillende sites53_{bieden ruimte voor mensen om een wederpartij te vinden} die op zoek is naar bitcoins of bitcoins wil verkopen.

Ten vierde kunnen bitcoins verkregen worden door ze te minen.54

1.3 Spelers op de Bitcoin-markt

Om een compleet beeld te krijgen van de Bitcoin en bitcoins, zeker met het oog op het inkaderen ervan vanuit economisch en juridisch perspectief, is het noodzakelijk om de verschillende spelers op de Bitcoin-markt te onderscheiden.

1.3.1 Bitcoin wallet aanbieders

Een Bitcoin wallet werkt, zoals beschreven55_{, ongeveer hetzelfde als een account voor} internetbankieren. Het toont een overzicht van de gehouden en uitgegeven bitcoins en maakt deelname aan het betalingsverkeer mogelijk. Daarnaast houdt de wallet de private key.56_{Sommige wallets kunnen worden afgesloten met een wachtwoord.} Net zoals bij een account voor internetbankieren57_{worden bitcoins niet fysiek in de} wallet opgeslagen. Het vormt slechts een register van betalingen. De in de wallet

bewaarde private key vormt het bewijs voor de rechthebbende van het vermogensrecht over de in block chain bestaande bitcoins. Met de private key is diegene in staat om transacties met die bitcoins aan te gaan. Een wallet zonder private key is dus waardeloos.

Er zijn zes verschillende wallets: de software wallet58_{, de online wallet}59_{, de mobile} wallet60_{, de papieren wallet}61_{, de hardware wallet}62_{en de brain wallet}63_.64_Strikt genomen zijn papieren wallets, brain wallets en hardware wallets geen wallets, maar externe gegevensdragers waarop de private key is opgeslagen. Wallets zelf kunnen dus

52_{Zoals: www.vircurex.com.}

53_{www.bitcoin-otc.com en www.localbitcoins.com.}

54_{Zie 1.2.4 Mining.} 55_{Zie 1.2.2 De block chain.} 56_{Zie 1.2.5 Transacties.}

57_{In een account voor internetbankieren zitten niet fysieke euro's. Het laat slechts het recht zien dat}

iemand heeft op een bepaalde hoeveelheid euro's (creditsaldo), of de plicht tot restitutie van een bepaalde hoeveelheid euro's (debetsaldo).

58_{Zie 1.2.2 De block chain.} 59_{Zie 1.2.2 De block chain.}

60_{Deze wordt gehouden op een mobiele telefoon.}

61_{Dit is een papier met daarop afgedrukt de private en public key.}

62_{Dit is een externe harde schijf met als enige gebruiksmotief het opslaan van een wallet.}

63_{Dit is het onthouden van de private key.}

(http://www.bitcoinspot.nl/alle-nieuwsitems/34-sectie-nieuws/nieuws-algemeen/181-brainwallets-voor-beginners-1.html)

(17)

12 zowel online als offline worden gehouden. Er zijn verschillende aanbieders van Bitcoin wallets. Een aantal bekende voorbeelden65_{hiervan zijn:}

Wallet aanbieder Soort wallet

Bitcoin Core (voorheen: Bitcoin QT) Software wallet

Multibit Software wallet

Electrum Software wallet

Hive OS X Software wallet

Hive Android Mobile wallet

Bitcoin wallet Mobile wallet

Armory Software wallet

Block Chain Wallet Online wallet

Coinbase Online wallet

Coinkite Online wallet

BitAddress Paper Wallet Paper wallet

Pi-Wallet Hardware wallet

1.3.2 Bitcoin miners en mining pools

Bitcoin-transacties kunnen plaatsvinden door middel van miners. Miners bundelen transacties namelijk in een block dat, als dat block geverifieerd is, aan de block chain wordt toegevoegd. Miners moeten hiervoor complexe algoritmische problemen

oplossen. Als het de miner lukt een block aan de block chain te verbinden dan ontvangt hij daarvoor een vastgestelde block reward. Daarnaast ontvangt de miner vaak een transaction fee.66_{Miners zorgen dus enerzijds voor het bijhouden van alle transacties in} de block chain en anderzijds voor de creatie van nieuwe bitcoins.6768

De meeste miners minen in een pool, dat wil zeggen, samen met andere computers ("Mining Pool"). Het voordeel hiervan is dat de kans groter is dat er met de pool een block wordt gevonden dan dat een individuele miner dit lukt. Het nadeel hiervan is dat waaneer een mining pool een block reward ontvangt, deze verdeeld moet worden over alle in de pool aanwezige miners. Het individueel te ontvangen aantal bitcoins

("Individuele Reward") van miner X in mining pool Y wordt vervolgens bepaald op basis van de volgende formule waarbij CPU staat voor computing power69_.

Individual Reward Miner X ==𝐹𝑜𝑢𝑛𝑑 𝐵𝑙𝑜𝑐𝑘𝑠 𝑃𝑜𝑜𝑙 𝑌 ∗ 𝐵𝑙𝑜𝑐𝑘 𝑅𝑒𝑤𝑎𝑟𝑑 𝐶𝑃𝑈 𝑋 / 𝐶𝑃𝑈 𝑇𝑜𝑡𝑎𝑙 𝑀𝑖𝑛𝑖𝑛𝑔 𝑃𝑜𝑜𝑙

65_{http://www.bitcoinspot.nl/je-bitcoins-veilig-opslaan-hoe-doe-je-dat.html,}

https://bitcoin.org/nl/kies-uw-portemonnee#, http://en.bitcoinwiki.org/Bitcoin_wallet, http://www.hongkiat.com/blog/bitcoin-wallets/.

66_{Zie 1.2.4 Mining.}

67_{T. Anderson, 'Bitcoin – Is it just a fad? History, current status and future of the cyber-currency}

revolution', Journal of International Banking Law and Regulation, 2014, 29/7, p. 429.

68_{http://www.vanheusden.com/bitcoins/.}

(18)

13 De marktverdeling van de verschillende pools en onafhankelijke miners ziet er op dit moment als volgt uit.70

1.3.3 Bitcoin merchants

Er zijn verschillende aanbieders van producten en verleners van diensten die bitcoins accepteren als betaalmiddel ("Merchants").71_{Op het internet is een overzicht te vinden} van online en offline merchants.72_{Hoewel er in bijna alle branches merchants te vinden} zijn, ligt het zwaartepunt van de acceptatiegraad in de IT sector (zoals Dell73_,

WordPress74_{en TigerDirect}75_).

70_{https://blockchain.info/pools?timespan=24hrs (grafiek accuraat tot en met 16 september 2014).}

71_{EBA, 'Opinion on 'virtual currencies'', juli 2014, p. 14.}

(http://www.eba.europa.eu/documents/10180/657547/EBA-Op-2014-08+Opinion+on+Virtual+Currencies.pdf)

72_{www.spendbitcoins.nl.}

73_{Dell, 'Dell now accepts bitcoin', 18 juli 2014.}

(http://www.dell.com/learn/us/en/uscorp1/campaigns/bitcoin-marketing?c=us&l=en&s=corp)

(19)

14 Het aantal merchants lijkt te groeien.76_{Dit zou kunnen komen door het succes van} ondernemingen die al eerder besloten bitcoins te accepteren. Op de eerste dag dat Overstock, een online warenhuis, bitcoins accepteerde werd er voor meer dan 124.000 USD omgezet in bitcoins. De onderneming heeft zijn, door bitcoin gegenereerde,

verwachte omzet onlangs bijgesteld van een initiële 3 tot 5 miljoen USD naar 20 miljoen USD.77

1.3.4 Bitcoin-tussenpersonen

Een groot deel van de merchants accepteert bitcoins vanwege de daaraan verbonden voordelen.78_{Daarnaast accepteren veel merchants bitcoins omdat er een tussenpersoon} is, die de eventuele nadelen79_wegneemt.

Bitonic is een voorbeeld van zo een tussenpersoon. Deze Nederlandse onderneming levert de software om betaling in bitcoins mogelijk te maken. Ook zetten zij de betaling desgevraagd meteen om in euro's voor slechts een relatief kleine fee. Hierdoor wordt het eventuele koersrisico niet gelopen door de merchant maar door de tussenpersoon. Dit maakt de stap kleiner, voor aanbieders van goederen en diensten, om bitcoins te accepteren.80

1.3.5 Betaaldienstverleners

Daarnaast groeit het aantal betaaldienstverleners dat betalingen in bitcoins mogelijk maakt (zoals Mollie81_{, DigitalRiver}82_{en Shopify}83_{). Om de orde van grootte te laten zien:} DigitalRiver deed in 2013 transacties voor een totaalbedrag van 30 miljard dollar. Shopify is de betaaldienstverlener voor ongeveer 70.000 online winkels. Mollie is een Nederlandse betaaldienstverlener en levert onder andere diensten aan Heineken, KPN en TNT.84_{Al deze betaaldienstverleners bieden de mogelijkheid om betalingen in} bitcoins te faciliteren.

75_{TigerDirect, 'TigerDirect.com Now Accepts Bitcoin Payments!', 23 januari 2014.}

(http://www.tigerdirect.com/bitcoin/)

76_{'Businesses accepting bitcoin continue to rise', Bitcoin Daily, 3 maart 2014.}

(http://bitcoindaily.com/businesses-accepting-bitcoin-continue-to-rise/)

77_{Deloitte, 'Virtual Currency: Bitcoin and Beyond, Part 2', 25 juni 2014.}

(http://mobile.deloitte.wsj.com/cio/2014/06/25/virtual-currency-bitcoin-and-beyond-part-2/)

78_{Zie 2.2 De economische voordelen van Bitcoin.}

79_{Zie 2.3 De economische nadelen van Bitcoin.}

80_{https://bitonic.nl/merchant.}

81_{Mollie, 'Mollie introduceert Bitcoin betalingen voor websites en apps', 15 mei 2014.}

(https://www.mollie.nl/bedrijf/nieuws/1611/mollie-introduceert-bitcoin-betalingen-voor-websites-en-apps/)

82_{Digital river, 'Global Ecommerce Provider Digital River Now Accepting Bitcoin', 16 juni 2014.}

(http://www.digitalriver.com/our-company/newsroom/press-release/global-ecommerce-provider-digital-river-now-accepting-bitcoin/)

83_{Shopify, 'Shopify Merchants Can Now Accept Bitcoin', 27 november 2013.}

(http://www.shopify.com/blog/10446157-shopify-merchants-can-now-accept-bitcoin)

(20)

15 1.3.6 Bitcoin exchanges

Een exchange is eigenlijk een wisselkantoor. Het is een plek waar reguliere valuta's kunnen worden gewisseld voor cryptovaluta's of, in sommige gevallen, ook andersom. Deze wisselkantoren kunnen verschillende betaalmethodes accepteren zoals cash, online overschrijvingen, online betalingssystemen, creditcards en andere cryptovaluta's. Bij exchanges kunnen marges en andere servicegerelateerde kosten in rekening worden gebracht.85

1.3.7 Bitcoin-handelsplatformen

Een handelsplatform is een markt of beurs waarop meerdere soorten cryptovaluta's verhandeld worden. Het is op een handelsplatform dus niet alleen mogelijk om reguliere valuta's om te zetten in cryptovaluta's, maar ook om cryptovaluta's om te zetten in andere cryptovaluta's.86_{Verschillende handelsplatformen vergen dat de gebruikers een} wallet of rekening bij het handelsplatform aanhouden.87

Op de Bitcoin-markt bestaat overigens slechts een arbitrair verschil tussen exchanges en handelsplatformen. Sommige exchanges leveren ook diensten die handelsplatformen leveren. Sommige handelsplatformen noemen zich daarentegen een exchange. Een overzicht van exchanges en handelsplatformen, gerangschikt naar de omvang van het aantal transacties is hieronder opgenomen.88

85_{Zie 1.2.7 Verkrijgen van bitcoins.} 86_{Zie 1.2.7 Verkrijgen van bitcoins.}

87_{Een voorbeeld hiervan was Mt. Gox.}

(21)

16 1.3.8 Bitcoin-banken

Vooralsnog is Circle de eerste en enige Bitcoin-bank. Circle stelt consumenten in staat om regulier geld te storten dat wordt omgezet in cryptovaluta's. Deze cryptovaluta's kunnen vervolgens worden uitgegeven. Ook is het mogelijk de aangehouden

cryptovaluta's als reguliere valuta op te nemen. Hiervoor hoeft de klant zelf geen software te downloaden, een wallet aan te houden of een private key te (ont)houden.89 De Bictoinbank zou de Bitcoin toegankelijk moeten maken voor het grote publiek dat weliswaar in het algemeen geen verstand heeft van de techniek achter cryptovaluta's, maar wel van de voordelen zou willen genieten die de Bitcoin te bieden heeft.90

1.3.9 Bitcoin-verzekeraars

Bitcoin exchanges en handelsplatformen kunnen failliet gaan of gesloten worden. Koersvolatiliteit kan voor grote verliezen zorgen. Bitcoin wallets kunnen gehackt worden waardoor bitcoins gestolen worden. En het depositogarantiestelsel en het beleggersgarantiestel zijn niet van toepassing op de Bitcoin.91_{Kortom: in de wereld van} de Bitcoin kan een verzekering nuttig zijn en ook op de markt van de cryptovaluta's dienen verzekeraars zich aan.92

Elliptic Vault was in januari 2014 de eerste die een verzekering aanbood aan diegenen die hun private keys bij de verzekeraar wilden onderbrengen. Het gaat daarbij om een verzekering tegen verlies93_{en diefstal}94_{. Deze verzekering sloot Elliptic Vault op zijn} beurt weer over bij Loyds of London.95_{Na een breuk met die partij}96_{loopt de}

verzekering nu bij CBC Insurance.97

In juni 2014 berichtte de Great American Insurance Group ("GAIG") dat zij een speciale polis heeft ontwikkeld en aanbiedt voor de bescherming van bitcoins tegen diefstal. In een persbericht geeft GAIG aan dat: 'Crime insurance coverage for bitcoins can now be

granted by endorsement to an existing crime policy.'98

89_{J. Dobber, 'Start-up Circle wil publiek met 'bank' aan bitcoin krijgen', Financieel Dagblad, 19 mei 2014.}

90_{https://www.circle.com/about.}

91_{Zie 3.1 Wat is Bitcoin en wat zijn bitcoins financieelrechtelijk gezien?}

92_{M. van den Berg, J. van der Velden & C. Vergouwen, 'De Bitcoin-verzekering. Een kans voor de financiële}

sector om klantbelang centraal te stellen in innovatieve productontwikkeling?', Maandblad voor

Vermogensrecht, 2014, afl. 5, p. 132.

93_{Zie 2.3.8 Kans op verlies.} 94_{Zie 2.3.7 Onveiligheid.}

95_{J. Miller, 'Bitcoin vault offering insurance is 'world's first'', BBC News, 10 januari 2014.}

(http://www.bbc.com/news/technology-25680016)

96_{K. Shubber, 'Why Did the Lloyd's Bitcoin Insurance Deal With Elliptic Vault Break Down?', Coindesk, 3}

juni 2014. (http://www.coindesk.com/lloyds-back-bitcoin-insurance-deal-elliptic-vault/)

97_{http://cbcinsurance.co.uk/technology.}

98_{Great American Insurance Group, 'Great American Insurance Group First to Offer Bitcoin Coverage to}

Commercial and Governmental Entities', 2 juni 2014.

(22)

17 Onlangs werd duidelijk dat ook Bitcoin-bank Circle anti-diefstal verzekeringen gaat aanbieden, voor diegene die deposito's bij hen aanhouden.99

1.3.10 Bitcoin-investeringsfondsen

In juli 2014 ging de Global Advisors Bitcoin Investment Fund ("GABI") online.100_De GABI is gezeteld op de Jersey Eilanden en voldoet aan de regulering voor de handel in cryptovaluta's zoals die is opgesteld door Jersey Financial Services Commission.101 Daarmee is het, het eerste gereguleerde investeringsfond voor bitcoins en andere cryptovaluta's in de wereld.102

Maar ook in landen waar nog geen specifieke regulering bestaat ten aanzien van cryptovaluta's, begeven investeringsfondsen zich op de Bitcoin-markt. De in 2013 gelanceerde Bitcoin Investment Trust ("BIT"), een dochteronderneming van het online handelsplatform SecondMarket103_{, is hier een voorbeeld van.}104

1.3.11 Bitcoin-derivatenaanbieders

Op de markt van de cryptovaluta's bevinden zich inmiddels ook derivatenaanbieders. In het begin waren dit kleine onbekende aanbieders zoals de ICBIT.105_{ICBIT biedt}

verschillende soorten futures aan waarbij bitcoins worden verhandeld ten opzichte van verschillende soorten valuta's en grondstoffen.106_{Andere voorbeelden van dergelijke} derivatenaanbieders zijn MPEx en BitInstant.107

Langzamerhand betreden echter ook grotere derivatenaanbieders het cryptovaluta speelveld. In maart 2014 gaf bijvoorbeeld TeraExchange108_{, een onderneming die onder} toezicht staat van de US Commodities Futures Trading Commission, aan dat ze een Bitcoin-swap hadden ontwikkeld, die ze gaat aanbieden.109

99_{J. Dobber, 'Start-up Circle wil publiek met 'bank' aan bitcoin krijgen', Financieel Dagblad, 19 mei 2014.}

100_{N. Hajdarbegovic, 'First Regulated Bitcoin Investment Fund to Launch on Island of Jersey', Coindesk, 10}

juli 2014. (http://www.coindesk.com/first-regulated-bitcoin-investment-fund-launch-island-jersey/)

101_{State of Jersey, 'First regulated Bitcoin investment fund welcomed', 10 juli 2014.}

(http://www.gov.je/News/2014/pages/CryptoCurrency.aspx)

102_{http://www.globaladvisors.co.uk/.}

103_{https://www.secondmarket.com/company/bitcoin-investment-trust.}

104_{http://www.bitcoinspot.nl/secondmarket-begint-bitcoin-investment-trust.html.}

105_{https://icbit.se/.}

107_{S. Gandel, 'How to bet against the bitcoin megabubble', Fortune, 5 december 2013.}

(http://fortune.com/2013/12/05/how-to-bet-against-the-bitcoin-megabubble/)

108_{D. Miedema, 'Tera Exchange announces first Bitcoin derivative', Reuters, 24 maart 2014.}

(http://www.reuters.com/article/2014/03/24/us-bitcoin-derivatives-idUSBREA2N1CX20140324)

(23)

18 Er bestaan ook derivaten waarin bitcoins niet direct maar wel indirect een rol spelen. Dit zijn bijvoorbeeld contracts for difference. Er hoeft bij dit type derivaten niet

daadwerkelijk bitcoins geleverd te worden, maar een eventueel koersverschil wordt afgerekend. In Nederland wordt dit type derivaten aangeboden door Avatrade110_en Plus500111_.112

Tot op heden is onduidelijk of er ook credit default swaps met betrekking tot bitcoins kunnen worden aangegaan.113

1.3.12 Bitcoin-consultants

Op de markt van de cryptovaluta's hebben zich inmiddels ook de nodige consultants gemeld.114_{Volgens Bitonic ziet de scope van consulting vooral op (i) uitleg en}

informatie, (ii) beveiliging van betalingen en private keys, (iii) compliance voor Bitcoin-dienstverleners, (iv) acceptatie van bitcoins als betaalmiddel, (v)

investeringsmogelijkheden en (vi) fraude, detectie en opsporing.115

1.4 Conclusie

In dit hoofdstuk (paragraaf 1.1) is de vraag aan bod gekomen wat Bitcoin is en wat bitcoins zijn. Deze vraag is beantwoord door te analyseren hoe Bitcoin werkt (paragraaf 1.2) en door te identificeren welke spelers er op de Bitcoin-markt actief zijn (paragraaf 1.3).

In het kort kan gesteld worden dat Bitcoin een open-source, gedecentraliseerd, peer-to-peer systeem is dat de gebruiker in staat stelt op geanonimiseerde wijze online

vermogensrechten over te dragen. De bitcoins (met een kleine letter) zijn de eenheid van deze overdracht, uitgedrukt in BTC.

Alle bitcoins en Bitcoin-transacties worden vastgelegd in de block chain, dat

functioneert als digitaal logboek. Miners houden deze block chain bij en ontvangen daarvoor nieuwe bitcoins. Miners zorgen dus enerzijds dat de vermogensrechtelijke verhoudingen duidelijk zijn en transacties doorgang kunnen vinden, en zorgen

anderzijds voor de aanwas van nieuwe bitcoins. Het systeem van de Bitcoin is gebaseerd

110_{http://www.avatrade.com/trading-info/range-of-markets/bitcoin.}

111_{http://www.plus500.nl/Instruments/btcusd.}

113_{Voor: V. Buterin, 'Bitcoin is Uninsured: A Misconception', Bitcoin Magazine, 25 maart 2012.}

(http://bitcoinmagazine.com/1314/bitcoin-is-uninsured-a-misconception/). Tegen: M. van den Berg, J. van der Velden & C. Vergouwen, 'De Bitcoin-verzekering. Een kans voor de financiële sector om

klantbelang centraal te stellen in innovatieve productontwikkeling?', Maandblad voor Vermogensrecht, 2014, afl. 5, p. 132.

114_{Zoals: Bitonic (https://bitonic.nl/consultancy), Bitcoinconsultant (www.bitcoinconsultant.me) en}

Bitcoin Consulting (www.bitcoinconsulting.co).

(24)

19 op anonimiteit en transparantie. Dit wil zeggen dat iedereen toegang heeft tot de block chain, maar de identiteiten achter de verschillende transacties anoniem blijven.

Om aan het Bitcoin-verkeer deel te nemen moet iemand ten eerste beschikken over bitcoins. Bitcoins kunnen verkregen worden door ze te minen, of te kopen bij een

Bitcoin exchange, Bitcoin-handelsplatform of andere Bitcoin-rechthebbende. De bitcoins blijven na verkrijging in de block chain. Een private key is het bewijs dat iemand

rechthebbende van een aantal bitcoins is geworden. Voor het kopen van bitcoins, en voor het doen van transacties in bitcoins, is een Bitcoin wallet nodig. Bitcoin-transacties worden vervolgens beveiligd door middel van cryptografie. Deze cryptografie maakt het mogelijk dat bitcoins niet tweemaal kunnen worden uitgegeven.

Op de Bitcoin-markt zijn een aantal spelers actief, waarvan sommigen kerntaken (zoals minen) en andere subsidiaire taken (zoals verzekeren) vervullen. Dit zijn

achtereenvolgens: (i) Bitcoin wallet aanbieders, (ii) Bitcoin miners en mining pools, (iii) Bitcoin merchants, (iv) Bitcoin-tussenpersonen, (v) Betaaldienstverleners, (vi) Bitcoin exchanges, (vii) handelsplatformen, (viii) banken, (ix)

Bitcoin-verzekeraars, (x) Bitcoin-investeringsfondsen, (xi) Bitcoin-derivatenaanbieders en (xii) Bitcoin-consultants.

(25)

20 2. Bitcoin en bitcoins – Economisch

2.1 Wat is Bitcoin en wat zijn bitcoins economisch gezien?

Alvorens stil te staan bij de vraag hoe Bitcoin en bitcoins juridisch moeten worden gekwalificeerd, is het essentieel om stil te staan bij de vraag hoe Bitcoin en bitcoins economisch gekwalificeerd dienen te worden. Dit is omdat dit een aanwijzing geeft voor het antwoord op de vraag onder welk begrippen Bitcoin en bitcoins financieelrechtelijk gebracht kunnen worden.

Om een gedegen economische kwalificatie te geven, is het noodzakelijk om stil te staan bij de voor- en nadelen van de Bitcoin. Aan de hand van deze voor- en nadelen zal aan het einde van dit hoofdstuk worden stilgestaan bij drie economische kwalificaties van de Bitcoin. Dit zijn de volgende kwalificaties: (i) geldmiddel, (ii) betaalsysteem en (iii) vermogensbestanddeel (commodity en financieel actief)

2.2 De economische voordelen van Bitcoin 2.2.1 Geen of lage transactiekosten

Het doen van transacties via een reguliere bankbetaalrekening lijkt gratis, maar is dit niet. In de eerste plaats moet er in de meeste gevallen betaald worden voor het aanhouden van de betaalrekening. Daarnaast moet er ten aanzien van bepaalde transacties, transactiekosten worden voldaan.116

Dit is zeker het geval met transacties die zien op (i) het betalen van een buitenlandse partij, (ii) het ontvangen van een betaling van een buitenlandse partij (iii) betalen of betaling ontvangen in het buitenland, (iv) chartaal geld opnemen in het buitenland (v) doen van een betaling of het ontvangen van een betaling in een andere valuta, (vi) het doen van betalingen of ontvangen van betalingen die een bepaald bedrag overstijgen, (vii) het doen van betalingen waarbij spoed is geboden.117

In het Bitcoin-model zijn er in principe geen kosten verbonden aan het doen van transacties. Het aanhouden van een Bitcoin wallet is gratis. Ook het aangaan van transacties, of deze nu nationaal of internationaal zijn, wordt niet belast.

116_{Dit is niet anders bij (i) een creditcardmaatschappij (MasterCard, Visa, American Express), (ii)}

betaaldienstverleners (Western Union) of (iii) online betaalsystemen (PayPal, Ideal, Mollie). Ook daar moeten kosten worden betaald. In sommige gevallen voor het aanhouden van een account maar in ieder geval voor het doen van transacties. Gezien de beperkte omvang van deze scriptie laat ik deze drie subcategorieën van het huidige betaalmodel hier verder buiten beschouwing.

117_{Zie onder meer: https://www.abnamro.nl/nl/prive/betalen/tarieven/betaalopdrachten.html,}

https://www.ing.nl/particulier/betalen/tarieven/betaalrekeningen/?first_visit=true, https://www.rabobank.nl/particulieren/producten/betalen/tarieven_betaaldiensten_2014/.

(26)

21 Wel kan er een vrijwillige transaction fee worden betaald.118_{De vrijwilligheid is}

betrekkelijk, nu er door het betalen van de fee een grotere kans bestaat dat de transactie wordt ondergebracht in een block. De hoogte van de fee hangt af van de complexiteit van de transactie. Hoewel de data schaars is, kan worden aangenomen dat de gemiddelde transaction fee minder dan 0.0005 BTC of minder dan 1% van de transactiewaarde bedraagt.119_{Het totale aantal betaalde transaction fees per dag schommelt de laatste} paar maanden rond de 12 BTC.120

Bitcoin-transacties kennen geen of lage transactiekosten omdat degenen die de

transacties controleren en bijhouden, de miners, reeds worden beloond met een block reward. Die block reward krijgen ze als het lukt om de transacties in een block te bundelen en ze hier een proof of work voor vinden.121_{Door de lage transactiekosten is} Bitcoin ook zeer geschikt voor het aangaan van kleine transacties

("Microbetalingen").122

Sommige auteurs hebben beweerd dat de block rewards in realiteit gewoon als transactiekosten moeten worden aangemerkt. Omdat miners nieuwe bitcoins creëren door het verlenen van hun diensten, vergroten ze het totale aantal bitcoins waardoor de waarde van de individuele bitcoin daalt.123_{Volgens Matt Levine, redacteur bij}

revolution', Journal of International Banking Law and Regulation, 2014, 29/7, p. 430-431.

120_{https://blockchain.info/charts/transaction-fees (grafiek accuraat tot en met 16 september 2014).}

121_{Zie 1.2.4 Mining.}

122_{Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan het (i) betalen van gedownloade muziek- en}

filmbestanden, (ii) betalingen gerelateerd aan de game industrie, (iii) betalingen die verband houden met (online) fooien of (online) donaties. ('Kosteloze microbetalingen bij Coinbase', De Bitcoin, 8 augustus 2013. (http://debitcoin.org/kosteloze-microbetalingen-bij-coinbase/))

123_{Dit geldt onder de formule: Prijs =} 𝑉𝑟𝑎𝑎𝑔

(27)

22 Bloomberg, zouden de eigenlijke transactiekosten van Bitcoin daarom rond de 3.5%124 liggen.125

Daarnaast wordt als argument tegen de bewering, dat er bij betaling met bitcoins geen of lage transactiekosten zijn, aangevoerd dat bij het omzetten van bitcoins in reguliere valuta's, alsnog transactiekosten (van gemiddeld genomen 1%) moeten worden voldaan.126

2.2.2 Snelheid van de transactie

De snelheid van een reguliere girale betaling verschilt per bank en per transactie.127_In het algemeen kan het volgende schema worden aangehouden.128

Betaling naar Moment van de betaling Afgeschreven Bijgeschreven Naar rekening van

dezelfde bank

Iedere dag Direct Direct

Naar rekening van een andere bank binnen het SEPA129_gebied

Doordeweeks voor 13.00 uur130 _Direct _{Dezelfde dag}

Doordeweeks na 13.00 uur131 _Direct _{De volgende}

werkdag

Op zaterdag en zondag Direct De volgende

werkdag Naar rekening van een

andere bank buiten het SEPA132_gebied

Iedere dag Direct Na 2 werkdagen

124_{Dat is volgens Matt Levine het percentage van de waarde van de transacties dat miners door het}

ontvangen van block rewards hebben verkregen.

125_{M. Levine, 'Bitcoin Is an Expensive Way to Pay for Stuff', Bloomberg View, 2 januari 2014.}

(http://www.bloombergview.com/articles/2014-01-02/bitcoin-is-an-expensive-way-to-pay-for-stuff)

127_{Zie onder meer: https://www.abnamro.nl/nl/prive/betalen/geld-overmaken/verwerkingstijden.html,}

https://www.ing.nl/particulier/klantenservice/veelgestelde-vragen/internetbankieren/overschrijven/, https://www.rabobank.nl/bedrijven/klantenservice/uw_producten/betalen/betalingsverkeer/hoelang_d

uurt_een_overboeking.

128_{De snelheid van transacties is hoger bij een creditcardmaatschappij (MasterCard, Visa, American}

Express). De snelheid van transacties is lager bij betaaldienstverleners (Western Union) en verschilt enorm bij online betaalsystemen (Paypal, Ideal, Mollie). Gezien de beperkte omvang van deze scriptie laat ik deze drie subcategorieën van het huidige betaalmodel hier verder buiten beschouwing.

129_{SEPA (Single Euro Payments Area) omvat alle landen binnen de EU, aangevuld met Noorwegen, IJsland}

en Liechtenstein (die wel lid zijn van de Europese Economische Ruimte) en Zwitserland en Monaco. In totaal gaat het om de volgende 34 SEPA-landen: België, Bulgarije, Cyprus, Denemarken, Duitsland, Estland, Finland, Frankrijk (inclusief Frans-Guyana, Guadeloupe, Martinique, Réunion), Griekenland, Hongarije, Ierland, IJsland, Italië, Kroatië, Letland, Liechtenstein, Litouwen, Luxemburg, Malta, Monaco, Nederland, Noorwegen, Oostenrijk, Polen, Portugal (inclusief Azoren en Madeira), Roemenië, San Marino, Slovenië, Slowakije, Spanje (inclusief Canarische Eilanden, Ceuta en Melilla), Tsjechië, Verenigd Koninkrijk (Engeland, Schotland, Wales, Noord-Ierland), Zweden en Zwitserland. (http://www.overopiban.nl/faq-bedrijf/welke-landen-doen-mee-aan-sepa/)

130_{Bij de Rabobank is dit 13.00 uur, bij ABN Amro 15.00 uur en bij ING 15.30 uur.}

131_{Bij de Rabobank is dit 13.00 uur, bij ABN Amro 15.00 uur en bij ING 15.30 uur.}

(28)

23 De snelheid van een Bitcoin-transactie hangt af van de snelheid waarmee miners de transacties in een block hebben gebundeld, hier een proof of work voor hebben gevonden en dit block aan de block chain is toegevoegd. De gemiddelde tijd hiervoor bedraagt op dit moment 8 minuten.133

Op het moment dat het block aan de block chain is toegevoegd is deze transactie echter nog niet met volledige zekerheid te confirmeren. Immers, zoals ook is beschreven in paragraaf 1.2.2, kunnen de meest recente blocks van de chain soms nog wel gewijzigd worden.134

Bij de meeste exchanges en handelsplatformen wordt daarom een aantal confirmaties afgewacht, variërend van één tot zes, voordat de bitcoins daadwerkelijk gedebiteerd en gecrediteerd worden. De eerste confirmatie wordt gegeven als de transactie in een block is gebundeld en dit block in de block chain is opgenomen. De confirmaties die volgen vloeien voort uit de blocks die, na het block met de desbetreffende transactie erin, aan de block chain zijn toegevoegd.

Omdat er gemiddeld elke 8 minuten een block wordt gevonden135_{, is de minimale} confirmatietijd (één confirmatie) dus 8 minuten en de maximale confirmatietijd (6 confirmaties) dus 48 minuten.

Bitcoin-transacties zijn dus langzamer dan reguliere transacties tussen rekeninghouders van dezelfde bank. Daarentegen zijn Bitcoin-transacties sneller dan alle overige bancaire transacties. Bovendien vinden Bitcoin-transacties plaats ongeacht het tijdstip of de dag van de transactie. Dit is een voordeel ten opzichte van een reguliere bancaire transactie, waarbij zowel rekening wordt gehouden met werktijden als met weekenden.136

2.2.3 Anonimiteit

Zoals reeds is beschreven137_{kent het Bitcoin-model een systeem van geanonimiseerd} betalingsverkeer.138_{Hoewel de transacties zelf openbaar zijn, zijn de identiteiten achter} de transacties anoniem. Dit wordt vooral vanuit de Bitcoin-wereld139_{maar ook vanuit de} onderwereld140_{, gezien als voordeel.}141

133_{Zie 1.2.4 Mining.}

134_{Bijvoorbeeld doordat twee miners op hetzelfde moment een block vinden.}

135_{https://blockchain.info/charts/avg-confirmation-time.}

137_{Zie 1.2.3 Anonimiteit.}

138_{Zie ook voetnoot 25 over het verschil tussen anonimiteit en privacy. (L.Borger, 'Bruce Schneier over}

privacy en meer', Vakblad Informatiebeveiliging, juli 2010, nr. 5.)

139_{https://bitcointalk.org/index.php?topic=60049.0.}

140

http://cs.stanford.edu/people/eroberts/courses/cs181/projects/2010-11/DigitalCurrencies/opinion/index.html.

(29)

24 Bij deze anonimiteit kunnen echter ook kanttekeningen worden geplaatst.142_{In de} eerste plaats is een Bitcoin-gebruiker die zijn IP adres143_{niet afschermt, fysiek}

traceerbaar.144_{Maar ook het omzetten van bitcoins naar reguliere valuta's is een proces} dat niet geheel anoniem kan verlopen. Bij een dergelijke transactie is namelijk

noodzakelijkerwijs een bank of andere (tussen)persoon betrokken.

Maar ook transacties uitgevoerd in bitcoins zijn niet altijd volledig anoniem. Een overgrote meerderheid van de transacties wordt namelijk uitgevoerd door een aantal grote exchanges en handelsplatformen. Daarnaast wordt de overgrote meerderheid van het totale aantal bitcoins gehouden door slechts een aantal grote Bitcoin wallet

aanbieders. Dit gemis aan diversiteit bij exchanges, handelsplatformen en wallets maakt het mogelijk om de bewegingen van grote aantallen bitcoins te volgen.145

2.2.4 Transparantie

Bitcoin-transacties zijn dus tot op zekere hoogte anoniem. De openbaar toegankelijke block chain (waarin alle bitcoins en transacties worden vastgelegd) zorgt er

daarentegen wel voor dat alle transacties openbaar en voor iedereen inzichtelijk zijn. Dit is een ongekende vorm van transparantie in het betalingsverkeer.

Dit is anders dan in het reguliere betalingssysteem waarbij slechts 'betrouwbare' derde partijen (zoals banken) toegang hebben tot deze informatie. Banken hebben inzicht in de door hun klanten uitgevoerde transacties. Centrale banken hebben inzicht in alle uitgevoerde transacties. Voor het publiek blijft deze informatie echter afgeschermd. Volgens bepaalde auteurs zouden dergelijke 'betrouwbare' derde partijen (zoals

banken) niet het monopolie moeten hebben op deze informatie.146_{In dat licht lijken de} recente ontwikkelingen bij Rabobank, die erover nadenkt om juist die informatie te verkopen, relevant.147

2.2.5 Onafhankelijkheid

Eind 2010 gaven respectievelijk MasterCard, Western Union, PayPal, Visa en Bank of America aan dat zij geen transacties meer zouden verrichten aan of voor de website

142_{G. Fleishman, 'Following the Bitcoin trail', The Economist, 28 augustus 2013.}

(http://www.economist.com/blogs/babbage/2013/08/virtual-currency)

143_{IP adres staat voor Internet Protocal adres. Dit is een nummer waarmee computers die verbonden zijn}

met het internet elkaar kunnen herkennen. Het IP adres kan vervolgens dienen om te achterhalen wie de persoon is achter een bepaalde computer. (http://nl.wikipedia.org/wiki/IP-adres)

144_{FBI, 'Bitcoin Virtual Currency: Intelligence Unique Features Present Distinct Challenges for Deterring}

Illicit Activity', 24 april 2012, p. 5.

(http://justsecurity.org/wp-content/uploads/2014/04/FBI.CyberIntelligenceCriminalIntelligence.2012.pdf)

145_{S. Meiklejohn, M. Pomarole, G. Jordan, K. Levchenko, D. McCoyy, G. Voelker & S. Savage, 'A Fistful of}

Bitcoins: Characterizing Payments Among Men with No Names'. (cseweb.ucsd.edu/~smeiklejohn/files/imc13.pdf)

146_{J. Stiglitz, 'On Liberty, the Right to Know, and Public Discourse: The Role of Transparency in Public Life',}

Oxford Amnesty Lecture, 27 januari 1999, p.20.

(30)

25 Wikileaks,148_{omdat de website geheime informatie had gepubliceerd.}149_{Deze blokkade} kwam niet voort uit wettelijke voorschriften, hoewel de Amerikaanse regering wel druk op deze partijen zou hebben uitgeoefend.

Paypal gaf desgevraagd aan dat het Wikileaks had geblokkeerd omdat de website, door het openbaar maken van geheime informatie, 'naar alle waarschijnlijkheid' de wet had overtreden en ieder geval de voorwaarden had geschonden voor het gebruik van het online betalingssysteem.150_{De financiële blokkade heeft Wikileaks, naar eigen zeggen,} tientallen miljoenen ponden gekost.151

Dit is een sprekend voorbeeld van het feit dat er in het klassieke bancaire systeem sprake is van een grote mate van afhankelijkheid. Banken, betaaldienstverleners en online betaalsystemen kunnen tegoeden bevriezen en de toegang tot accounts ontzeggen, ook al is daar juridisch geen grondslag voor.

Bij Bitcoin is dit anders. Het is vrijwel niet mogelijk om een bepaalde wallet te bevriezen of een bepaald adres de toegang tot het betalingsverkeer te ontzeggen.152_{Dit is de reden} dat Wikileaks een tijd lang slechts donaties ontving in bitcoins.153

2.2.6 Potentieel stabiel geldmiddel

Reguliere valuta's zijn onderworpen aan het reilen en zeilen van regeringen en centrale autoriteiten.154_{Bij deze publieke beschikkingsbevoegdheid over een nationale of}

Europese munt kunnen vraagtekens worden geplaatst.155

In tijden van crises kunnen regeringen bijvoorbeeld geld bij laten drukken waardoor hun munt kans loopt te devalueren in waarde. Uit de geschiedenis blijkt dat er landen hieraan ten onder zijn gegaan, zoals de Weimar republiek en Zimbabwe. In het huidige tijdsgewricht wordt, als reactie op de crises, in bijvoorbeeld de Verenigde Staten en Japan de geldpers aangezet.156

148_{'Bank of America staakt transacties WikiLeaks', Financieel Dagblad, 20 december 2010.}

149_{J. Matonis, 'WikiLeaks Bypasses Financial Blockade With Bitcoin', Forbes, 20 augustus 2012.}

(http://www.forbes.com/sites/jonmatonis/2012/08/20/wikileaks-bypasses-financial-blockade-with-bitcoin/)

150_{E. Addley & J. Halliday, 'WikiLeaks supporters disrupt Visa and MasterCard sites in 'Operation}

Payback'', The Guardian, 9 december 2010.

(http://www.theguardian.com/world/2010/dec/08/wikileaks-visa-mastercard-operation-payback)

151_{http://wikileaks.org/Banking-Blockade.html.}

152_{H. Koch, 'Nieuw wapen tegen criminele bitcoins', Trouw, 16 juli 2014.}

153_{http://wikileaks.org/Banking-Blockade.html.}

revolution', Journal of International Banking Law and Regulation, 2014, 29/7, p. 431.