3.4 De mogelijkheid van regulering
3.4.2 Aanmerking bij AMvB als financieel product
In verschillende landen is de Bitcoin inmiddels aangemerkt als een
vermogensbestanddeel.507 De Bitcoin wordt daar bijvoorbeeld beschouwd als commodity508 of financieel actief509. Dit is onder meer gebeurd om mensen met een groot vermogen in Bitcoin, vermogensbelasting te laten afdragen.510 Om aan deze economische begrippen een juridische betekenis te geven is eerder in dit hoofdstuk aansluiting gezocht bij het Wft begrip financieel product.511 Hierbij is duidelijk
geworden dat de Bitcoin niet direct kwalificeert als een financieel product. Sub i van de definitie van financieel product maakt het echter mogelijk een ander product bij AMvB aan te wijzen als financieel product.512
'i. een bij algemene maatregel van bestuur aan te wijzen ander product'
Op deze manier zou de Bitcoin op relatief gemakkelijke wijze, namelijk bij AMvB, onderworpen kunnen worden aan de Wft. Omdat Bitcoin dan zou kwalificeren als financieel product, is niet alleen de Bitcoin zelf maar zijn ook de Bitcoin-gebruikers en Bitcoin-dienstverleners gereguleerd onder de Wft.
Een verschil ten opzichte van 3.4.1 is dat er bij deze vorm van regulering niet direct hoeft te worden overgegaan tot regulering van alle cryptovaluta's en virtuele valuta's, maar dat begonnen kan worden met het reguleren van alleen de Bitcoin.513
505 De definitie van betalingssysteem omvat het begrip betalingstransactie.
506 Zie over virtuele valuta: H. de Jong & R. Wever, 'Financieel toezicht op virtuele valuta', Tijdschrift voor
Internetrecht, 2009, afl. 2, p. 32-36, p. 33.
507 Zie 2.4.3 Vermogensbestanddeel.
508 Zie 2.4.3.1 Commodity.
509 Zie 2.4.3.2 Financieel actief.
510 Z. Thomas, 'Bitcoin regulation: the latest developments assessed', International Financial Law Review,
25 november 2013.
511 Zie 3.2.3 Vermogensbestanddeel.
512 Zie 3.2.3.1.9 Een bij AMvB aan te wijzen ander product.
513 Of de dominantie van de Bitcon binnen de wereld van de cryptovaluta's, een dergelijke doorbreking
95 3.4.3 Tussenconclusie
In de paragrafen 3.2 en 3.3 is naar voren gekomen dat er slechts indirect sprake is van toezicht op de Bitcoin. Als de Bitcoin in het economische verkeer aan belang toeneemt, als geldmiddel, betaalsysteem of vermogensbestanddeel, zal directe regulering echter noodzakelijk kunnen zijn.
Om de Bitcoin vervolgens financieelrechtelijk in te kaderen, is een aanpassing van de Wft nodig. Hiervoor zijn twee mogelijkheden gegeven. In paragraaf 3.4.1 is op de mogelijkheid gewezen de definitie van geldmiddel uit te breiden met 'digitaal geld', onder welke definitie de Bitcoin vervolgens zou komen te vallen. De Bitcoin wordt dan gereguleerd als geldmiddel en betaalsysteem. In paragraaf 3.4.2 is op de mogelijkheid gewezen om de Bitcoin bij AMvB aan te wijzen als financieel product. Op een dergelijke manier wordt de Bitcoin gereguleerd als vermogensbestanddeel.
3.5 Conclusie
In paragraaf 3.1 bleek dat er verschillende instanties zijn (AFM514515, DNB516517 en het MinFin518) die hebben aangegeven dat de Bitcoin niet onder Wft valt.
In paragraaf 3.2 is die stelling onderzocht. Het onderzoeken van de juistheid van die stelling is namelijk om twee redenen van belang. Ten eerste om zekerheid te verkrijgen over de financieelrechtelijke status van de Bitcoin. Ten tweede om, indien blijkt dat de Bitcoin niet of slechts ten dele onder de Wft valt, te onderzoeken of er mogelijkheden zijn om de Bitcoin alsnog onder de reikwijdte van de Wft te brengen.
Aan de hand van de economische omschrijvingen voor Bitcoin in hoofdstuk twee519, is aansluiting gezocht bij een aantal financieelrechtelijke begrippen uit de Wft, en is
vervolgens onderzocht of de Bitcoin onder de Wft valt. Uit dit onderzoek is gebleken dat Bitcoin niet kwalificeert als geldmiddel. Ook kwalificeert de Bitcoin niet als (i)
betaaldienstverlener, (ii) betaalinstelling, (iii) betaalinstrument of (iv) betalingssysteem. Tot slot kwalificeert de Bitcoin ook niet als financieel product.
514 AFM, 'Minister Dijsselbloem: virtuele valuta's zoals Bitcoin vallen niet onder toezicht AFM en DNB', 20
december 2013. (http://www.afm.nl/nl/nieuws/2013/dec/toezicht-bitcoins.aspx)
515 AFM, 'Veelgestelde vragen over Bitcoins'.
(http://www.afm.nl/nl/consumenten/aanpak/faq/betalingsverkeer/bitcoins.aspx)
516 DNB, 'Consumenten dienen zich bewust te zijn van de risico's van virtuele valuta', 3 december 2013.
(http://www.dnb.nl/nieuws/nieuwsoverzicht-en-archief/nieuws-2013/dnb300672.jsp)
517 DNB, 'Jaarverslag 2013', maart 2014, p.24, 84.
(http://www.dnb.nl/binaries/DNBJaarverslag2013_tcm46-305078.pdf)
518 Minister Dijsselbloem van Financiën, 'Beantwoording schriftelijke Kamervragen Nijboer over het
gebruik van en toezicht op nieuwe digitale betaalmiddelen zoals de Bitcoin', 19 december 2013. (http://www.tweedekamer.nl/kamerstukken/kamervragen/detail.jsp?id=2013D51404)
519 Dit zijn de volgende definities: (i) geldmiddel, (ii) betaalsysteem en (iii) vermogensbestanddeel
96 Toch bleek dat de Bitcoin, in sommige gevallen, wel indirect onder de reikwijdte van de Wft valt. Dit is het geval wanneer bitcoins een bestanddeel of een onderliggende waarde vormen van een financieel product en op die manier binnen het financieelrechtelijk kader van de Wft vallen en daardoor onder toezicht van de AFM en DNB komen te staan. Dit is in lijn met wat de AFM hier zelf over heeft gepubliceerd.520
In paragraaf 3.3 is vervolgens onderzocht of spelers op de Bitcoin-markt onder de reikwijdte van de Wft vallen. Het onderzoeken van de juistheid van die stelling is ook weer om twee redenen van belang. Ten eerste om zekerheid te krijgen over de financieelrechtelijke status van deze Bitcoin-dienstverleners. Ten tweede om te
onderzoeken of, indien blijkt dat de spelers op de Bitcoin-markt niet of slechts ten dele onder de Wft vallen, er mogelijkheden zijn om ze alsnog onder het bereik van de Wft te brengen.
Aan de hand van de twaalf verschillende spelers die in hoofdstuk één zijn
geïdentificeerd, is aansluiting gezocht bij een aantal financieelrechtelijke begrippen uit de Wft en is vervolgens onderzocht of de spelers op de Bitcoin-markt onder de Wft vallen. Hieruit is gebleken dat: (i) Bitcoin wallet aanbieders, (ii) Bitcoin miners, (iii) Bitcoin merchants, (iv) Bitcoin-tussenpersonen, (v) Betaaldienstverleners en (vi) Bitcoin exchanges in ieder geval niet onder de Wft vallen. Vervolgens kunnen (i) Bitcoin mining pools, (ii) Bitcoin-handelsplatformen, (iii) Bitcoin-banken (iv) Bitcoin-
derivatenaanbieders, (v) Bitcoin-investeringsfondsen en (vi) Bitcoin-consultants onder omstandigheden wel onder de Wft vallen. Tot slot vallen Bitcoin-verzekeraars in ieder geval onder de Wft. Dit is noch door DNB of AFM noch door het Ministerie van Financiën eerder naar voren gebracht. Onduidelijk is ook of deze instanties hiervan op de hoogte zijn. Duidelijk is in ieder geval dat er op dit moment een groot aantal Bitcoin-
dienstverleners is dat, ondanks dat de Wft dat voorschrijft, geen vergunning hebben van de AFM en/of DNB en dus niet onder toezicht staan.521
Omdat uit hoofdstuk twee volgt dat de Bitcoin in het economisch verkeer de functie van geldmiddel, betaalsysteem en vermogensbestanddeel vervult en uit dit hoofdstuk is gebleken dat de Bitcoin niet direct onder de Wft valt, is in paragraaf 3.4 onderzocht wat de juridische middelen zijn om tot een directe regulering van de Bitcoin-te komen. Hiervoor is gekeken naar twee mogelijkheden. Het zou ten eerste kunnen door het begrip geldmiddelen, zoals dat in de Wft is opgenomen, uit te breiden met 'digitaal geld' waardoor de Bitcoin hieronder komt te vallen. In dat geval wordt de Bitcoin gereguleerd als geldmiddel en betaalsysteem. Daarnaast zou dit kunnen door Bitcoin bij AMvB aan te
520 AFM, 'Veelgestelde vragen over Bitcoins'.
(http://www.afm.nl/nl/consumenten/aanpak/faq/betalingsverkeer/bitcoins.aspx)
521
97 wijzen als financieel product. In dat geval wordt de Bitcoin gereguleerd als
98 Conclusie
Een conclusie beoogt een antwoord te formuleren op een hoofdvraag. De hoofdvraag van deze scriptie, geponeerd in hoofdstuk drie is: 'wat is Bitcoin en wat zijn bitcoins
financieelrechtelijk gezien?'. Bij de beantwoording van die hoofdvraag is eveneens de
financieelrechtelijke status van de verschillende spelers op de Bitcoin-markt aan bod gekomen. In de opmars naar de beantwoording van die hoofdvraag in hoofdstuk drie, is stilgestaan bij een aantal deelvragen.
In hoofdstuk één is de deelvraag gesteld wat Bitcoin is en wat bitcoins zijn. In het kort kan gesteld worden dat Bitcoin een open-source, gedecentraliseerd, peer-to-peer netwerk is dat de gebruiker in staat stelt op geanonimiseerde wijze online
vermogensrechten over te dragen. De bitcoins (met een kleine letter) zijn de eenheid van deze overdacht, uitgedrukt in BTC. Vervolgens zijn in dit hoofdstuk, dertien verschillende spelers op de Bitcoin-markt geïdentificeerd.
In hoofdstuk twee is de deelvraag gesteld wat de economische kwalificatie is van de Bitcoin. Daartoe is allereerst een analyse gemaakt van de economische voor- en nadelen van de Bitcoin. Verschillende van deze voordelen zijn, vanuit een ander perspectief beredeneerd, ook als nadeel aan te merken en andersom kan beargumenteerd worden dat verschillende nadelen eigenlijk als voordeel dienen te worden beschouwd.
De voordelen zijn respectievelijk: (i) geen of lage transactiekosten, (ii) snelheid van de transactie, (iii) anonimiteit, (iv) transparantie, (v) onafhankelijkheid, (vi) potentieel stabiel geldmiddel, (vii) wereldwijde toegang, (viii) zekerheid van het betaalsysteem, (ix) Bitcoin als investering en (x) de veiligheid. De nadelen zijn respectievelijk: (i) het model van geen of lage transactiekosten is niet duurzaam, (ii) anonimiteit leidt tot illegaliteit, (iii) de macht van de meerderheid, (iv) volatiliteit van de koers, (v) kans op overregulering of verbod, (vi) geringe acceptatie van de Bitcoin in de betaalmarkt, (vii) onveiligheid, (viii) kans op verlies, (ix) mogelijke deflatie, (x) afhankelijkheid van het internet, (xi) onomkeerbaarheid van een betaling en (xii) de kans op marktmanipulatie. Uit deze voor- en nadelen zijn vervolgens drie economische kwalificatie gedestilleerd: (i) geldmiddel, (ii) betaalsysteem en (iii) vermogensbestanddeel (commodity en financieel actief). Die begrippen zijn vervolgens verder onder de loep genomen. In hoofdstuk drie is een antwoord geformuleerd op de hoofdvraag. Ten eerste is vast komen te staan dat de Bitcoin zelf niet direct onder (de definities) van de Wft valt. Daarmee lijkt de Bitcoin op het eerste gezicht te zijn vrijgesteld van regulering en toezicht. Toch zijn er situaties denkbaar waarbij de Bitcoin indirect wel onder de reikwijdte van de Wft valt. Dit is het geval wanneer bitcoins een bestanddeel of een onderliggende waarde vormen van een financieel product en op die manier binnen het financieelrechtelijk kader van de Wft komen te vallen. Dit is in lijn met wat de AFM hier zelf over heeft gepubliceerd. Vervolgens is getoetst of de spelers onder de reikwijdte van de Wft vallen. Hieruit is gebleken dat: (i) Bitcoin wallet aanbieders, (ii) Bitcoin miners,
99 (iii) Bitcoin merchants, (iv) Bitcoin-tussenpersonen, (v) Betaaldienstverleners en (vi) Bitcoin exchanges in ieder geval niet onder de Wft vallen. Vervolgens kunnen (i) Bitcoin mining pools, (ii) Bitcoin-handelsplatformen, (iii) Bitcoin-banken (iv) Bitcoin-
derivatenaanbieders, (v) Bitcoin-investeringsfondsen en (vi) Bitcoin-consultants onder omstandigheden wel onder de Wft vallen. Tot slot vallen Bitcoin-verzekeraars in ieder geval onder de Wft. Dit is noch door DNB of AFM noch door het Ministerie van Financiën eerder naar voren gebracht. Onduidelijk is ook of deze instanties hiervan op de hoogte zijn. Duidelijk is in ieder geval dat er op dit moment een groot aantal Bitcoin-
dienstverleners is dat, ondanks dat de Wft dat voorschrijft, geen vergunning hebben van de AFM en/of DNB en dus niet onder toezicht staan.522 Het feit dat een aantal Bitcoin- spelers onder de Wft valt zou moeten leiden tot toezicht op die spelers en kan
daarmede, bij een aantal Bitcoin-dienstverleners, tot indirect toezicht leiden op de Bitcoin.
Direct toezicht op de Bitcoin is wel mogelijk maar vergt een aanpassing van de Wft. Een dergelijke aanpassing zou kunnen door het begrip geldmiddelen uit te breiden met 'digitaal geld' waaronder de Bitcoin komt te vallen. In dat geval wordt Bitcoin
gereguleerd zijnde een geldmiddel en betaalsysteem. Een dergelijke aanpassing zou ook kunnen door de Bitcoin bij AMvB aan te wijzen als financieel product. In dat geval wordt de Bitcoin gereguleerd zijnde een vermogensbestanddeel.
Wat is nu de positie van de Bitcoin ten opzichte van de Wft? Het antwoord hierop is dat in bepaalde gevallen de Bitcoin onder indirect toezicht staat. Ten eerste omdat de Bitcoin zelf onder omstandigheden indirect onder de Wft valt. Ten tweede omdat bepaalde spelers op de Bitcoin-markt onder de reikwijdte van de Wft vallen en toezicht op hen leidt tot indirect toezicht op de Bitcoin.
Met de beantwoording van de hoofdvraag lijkt deze scriptie aan een einde te komen. Toch verdient de vraag naar de relevantie van deze scriptie hier nog even de aandacht. Toen ik begon met het schrijven van de scriptie stond de koers van de Bitcoin rond de 1000 USD, werd de Bitcoin bijna elke dag in het FD genoemd en had Overstock net aangegeven bitcoins te accepteren als betaling. Nu, ruim een half jaar later, staat de koers van de Bitcoin net iets onder de 500 USD, is in de hele maand augustus het woord bitcoin slechts twee keer in het FD voorgekomen en heeft Amazon aangekondigd
voorlopig niet bitcoins als betaling te accepteren. De hype lijkt over en de relevantie van de scriptie ver te zoeken. Toch denk ik dat dit niet het geval is en dat cryptovaluta's zullen blijven bestaan en hun relevantie alleen maar zal groeien. Misschien niet de Bitcoin en misschien niet in de huidige ongereguleerde vorm, maar de voordelen die cryptovaluta's bieden zijn te waardevol om in de vergetelheid te geraken. Als bewijs hiervan geldt dat op dit moment traditionele spelers op de betalingsmarkt aan het experimenteren zijn met cryptovaluta's. Omdat in deze scriptie de hoofdkenmerken van
522
100 de Bitcoin en daarmede die van cryptovaluta's in het algemeen zijn beschreven, nu cryptovaluta's in grote lijnen op dezelfde wijze functioneren, verliest deze scriptie zijn relevantie niet. Waar nu Bitcoin staat, moet dan slechts de naam van een andere cryptovaluta worden gelezen.
101 Literatuurlijst scriptie
Boeken
B. Bierens, 'Revindicatoire aanspraken op giraal geld. Enkele beschouwingen over geld, vermogensovergang en verhaalsregulering in de context van het girale betalingsverkeer', Deventer: Kluwer 2009, 1e druk.
B. Bierman, F. van der Eerden, P. Heemskerk, L. Silverentand & J. Sprecher, 'Hoofdlijnen Wft', Deventer: Kluwer 2013, 2e druk.
C. Grundmann-van de Krol, 'Koersen door de Wet op het financieel toezicht (Wft); regelgeving voor uitgevende instellingen, beleggingsinstellingen en
beleggingsondernemingen', Den Haag: Boom Juridische Uitgevers 2012, 4e druk. K. Marx, 'A Contribution to the Critique of Political Economy', Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 29, New York: International Publishers 1987, 1e druk in 1859.
T. den Boon & D. Geeraerts, 'Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal', Utrecht: Van Dale Lexicografie 2005, 14e druk.
Artikelen - met auteursnaam
T. Anderson, 'Bitcoin – Is it just a fad? History, current status and future of the cyber-currency revolution', Journal of International Banking Law and Regulation, 2014, 29/7.
P. Anning, 'ITechLaw 2013 European Conference Legal aspects of Bitcoin', The
International Technology Law Association, 3 oktober 2013.
J. Baukema, 'Bitcoin: een (ongereguleerd) betaalmiddel van de toekomst?',
Tijdschrift voor Financieel Recht, 2013, afl. 12.
R. van de Berg, 'Bitcoins, cryptovaluta's en BTW – tijd voor een "peer-to-peer" oplossing', Weekblad Fiscaal Recht, 2014, afl. 7047.
M. van den Berg, J. van der Velden & C. Vergouwen, 'De Bitcoin-verzekering. Een kans voor de financiële sector om klantbelang centraal te stellen in innovatieve productontwikkeling?', Maandblad voor Vermogensrecht, 2014, afl. 5.
102 B. Bierens, 'Tijdelijke waanzin of blijvende waarde', Ondernemingsrecht, 2014, afl.
25.
R. Bollen, 'The Legal Status of Online Currencies: Are Bitcoins the Future?',
Journal of Banking and Finance Law and Practice, 1 mei 2013.
L. Borger, 'Bruce Schneier over privacy en meer', Vakblad Informatiebeveiliging, juli 2010, afl. 5.
Y. Buruma, 'Witwassen', Nederlands Juristenblad, 2014, afl. 23.
J. van Ditzhuijsen & N. Wenting, 'Bitcoins: betalen met zelfgemaakt geld', Btw
Brief, 2014, afl. 4.
E. Dommering, 'De door het recht bestudeerde wereld is altijd virtueel geweest',
Nederlands Juristenblad, 2013, afl. 19, p. 1251-1310.
P. Frielink & A. de Lange, 'Het draait om de knikkers', Strafblad, mei 2014. R. Grinberg, 'Bitcoin: An Innovative Alternative Digital Currency', Hastings
Science & Technology Law Journal, 2011, afl. 4, p. 160-210.
H. de Jong & C. Erents, 'Online overeenkomsten en meer', Tijdschrift voor
Internetrecht, 2013, afl. 5/6.
H. de Jong & R. Wever, 'Financieel toezicht op virtuele valuta', Tijdschrift voor
Internetrecht, 2009, afl. 2, p. 32-36
N. Kaplanov, 'Nerdy Money: Bitcoin, the Private Digital Currency, and the Case Against Its Regulation', Temple University Legal Studies Research Paper, 31 maart 2012.
J. Knuist, 'De (virtuele) werkelijkheid van virtuele valuta's', Vakstudie Nieuws, 2014, afl. 6.0.
A. Lee, 'Bitcoin exchange tests Chapter 15 for dotcoms', International Financial
Law Review, 9 april 2014.
Y. Moszkowicz & C. Schaap 'Munt met een luchtje', Advocatenblad, 2013, afl.5. N. Plassaras, 'Regulating digital currencies: bringing bitcoin within the reach of
103 C. Reinhart & K. Rogoff, 'Growth in a time of debt', Natural Bureau of Economic
Research Working Paper Series, Working Paper 15639, januari 2010.
J. Stiglitz, 'On Liberty, the Right to Know, and Public Discourse: The Role of Transparency in Public Life', Oxford Amnesty Lecture, 27 januari 1999.
J. Tempelaar, 'De Bitcoin: een vreemde geldeenheid?', Juridische Berichten voor
het Notariaat, 2014, afl. 3.
Z. Thomas, 'Bitcoin regulation: the latest developments assessed', International
Financial Law Review, 25 november 2013.
Z. Thomas, 'Why Bitcoin could be the key to banking's future', International
Financial Law Review, 25 maart 2014.
M. Truyens, 'Open source software: een stand van zaken', Computerrecht, 2011/98.
G. Varriale, 'How to regulate a virtual currency', International Financial Law
Review, 20 augustus 2013.
G. Varriale, 'Market poll: the best way to regulate Bitcoin', International Financial
Law Review, 23 september 2013.
R. Wibier, 'Elektronisch handelsrecht: geld, financiering en zekerheden',
Nederlands Tijdschrift voor Handelsrecht, 2014, afl. 2.
R. Wolf, 'Betalen: een hele prestatie', Nederlands Tijdschrift voor Fiscaal Recht, 2014, afl. 7.
Artikelen - zonder auteursnaam
'In Bitcoin we trust', International Financial Law Review, 10 juli 2013.
'Ook Nederlanders opgepakt voor drugshandel via Silk Road', Computerrecht, 2014/29.
'US: The challenges of virtual currency', International Financial Law Review, 29 mei 2014.
104 Online artikelen – met auteursnaam
W. Dai, 'B-Money', 1998.
(http://www.weidai.com/bmoney.txt)
K. Konings, 'De bitcoin juridisch beschouwd', Zennlaw.nl, februari 2014. (http://www.zennlaw.nl/blog/2014/02/11/bitcoin-juridisch-beschouwd/) K. Konings, 'Bitcoins en belasting: de bitcoin waarde', Zennlaw.nl, 14 mei 2014.
(http://www.zennlaw.nl/blog/bitcoins-en-belasting-de-bitcoin-waarde/) C. Koss & M. Koss, 'A bitcoin primer', Coinlab, 1 januari 2010.
(http://coinlab.com/pdfs/a-bitcoin-primer.pdf)
S. Meiklejohn, M. Pomarole, G. Jordan, K. Levchenko, D. McCoyy, G. Voelker & S. Savage, 'A Fistful of Bitcoins: Characterizing Payments Among Men with No Names'.
(cseweb.ucsd.edu/~smeiklejohn/files/imc13.pdf)
R. Mocking & B. Straathof, 'Bitcoin moet onder toezicht AFM en DNB gaan vallen',
Me Judice, 23 oktober 2013.
(http://www.mejudice.nl/artikelen/detail/bitcoin-moet-onder-toezicht-afm-en- dnb-gaan-vallen)
S. Nakamoto, 'Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System', 2009. (https://bitcoin.org/bitcoin.pdf)
P. Piasecki, 'Design and security analysis of Bitcoin infrastructure using application deployed on Google Apps Engine', Master scriptie universiteit van
Łódź, juni 2012.
(https://dl.dropboxusercontent.com/u/3658181/PiotrPiasecki- BitcoinMasterThesis.pdf)
E. Savage J. Gilbert & W. Radasky, 'The Early-Time (E1) High-Altitude
Electromagnetic Pulse (HEMP) and Its Impact on the U.S. Power Grid', januari 2010.
(http://www.ferc.gov/industries/electric/indus- act/reliability/cybersecurity/ferc_meta-r-320.pdf) Media - met auteursnaam
P. van Ammelrooy, '1 procent Nederlanders in het bezit van Bitcoins', Volkskrant, 16 december 2013.
105 R. van de Berg, 'Fiscaal beleid overheid rond bitcoin remt innovatie', Financieel
Dagblad, 17 juni 2014.
R. Boer, 'Bitcoin dwingt tot afscheid van de postkoets', Financieel Dagblad, 28 april 2014.
G. den Brinker, 'Wellink: 'Bitcoin erger dan tulpenmanie', Financieel Dagblad, 4 december 2013.
J. Dobber, 'Bitcoingemeenschap schudt haar ideologische veren af', Financieel
Dagblad, 16 mei 2014.
J. Dobber, 'Onvolmaakte betaalrevolutie', Financieel Dagblad, 12 april 2014. J. Dobber, 'Start-up Circle wil publiek met 'bank' aan bitcoin krijgen', Financieel
Dagblad, 19 mei 2014.
J. Dobber, 'Voor even hoofdstad van de bitcoinwereld', Financieel Dagblad, 15 mei 2014.
J. Dobber, 'Voornaamste vraag: hoe betrouwbaar is de bitcoin?', Financieel
Dagblad, 23 januari 2014.
A. Doets & C. Riekerk, 'Toezicht op digitale valuta's wordt onvermijdelijk nu het gebruik ervan toeneemt', Financieel Dagblad, 27 augustus 2013.
M. Harmsen, 'Virtueel geld', Financieel Dagblad, 17 december 2013.
M. Jongsma & J. Dobber, 'Bitcoin is investering met ongekend rendement, maar beperkt betaalmiddel', Financieel Dagblad, 9 april 2013.
N. Kasteleijn, 'Nederlandsche Bank waarschuwt voor risico's van bitcoin', NRC, 3 december 2013.
H. Koch, 'Nieuw wapen tegen criminele bitcoins', Trouw, 16 juli 2014. P. Lalkens, 'AFM en DNB letten scherp op virtuele munt Bitcoin', Financieel
Dagblad, 28 november 2013.
S. Lelieveldt, 'Van bankbiljetten tot bitcoin: regulering blijft', Financieel Dagblad, 7 mei 2013.
106 S. Lelieveldt, 'Bitcoin: de kracht van het verhaal', Financieel Dagblad, 3 december
2013.
B. van der Linden, 'Nederland is toe aan ministerie van Digitale Zaken', Financieel
Dagblad, 25 maart 2014.
H. van Lier, 'Op een vuilnisbelt in Wales ligt een schat van 5,5 miljoen euro aan bitcoins', Volkskrant, 27 november 2013.
N. Sterkenburg, 'Bitcoin. Nieuw digitaal geld rukt op', Nieuwe Revu, 2011, afl. 28. F. Tabarki, 'Bitcoins', Financieel Dagblad, 21 maart 2014.
F. Tabarki, 'Ouderwets bankieren', Financieel Dagblad, 18 april 2014. M. Wolzak, 'Europese toezichthouder waarschuwt voor gevaren bitcoin',
Financieel Dagblad, 13 december 2013.
Media - zonder auteursnaam
'Amerikanen onthullen identiteit van mysterieuze bitcoin-uitvinder, Financieel
Dagblad, 7 maart 2014.
'Bank of America staakt transacties WikiLeaks', Financieel Dagblad, 20 december 2010.
'Bezit is belastend', Financieel Dagblad, 15 maart 2014.
'Bitcoin – Behoefte aan regulering neemt toe', Financieel Dagblad, 12 april 2014. 'Bitcoin-handelsplaats MT Gox offline', Financieel Dagblad, 25 februari 2014. 'Britse belastingdienst schrapt btw op bitcoin', De Telegraaf, 3 maart 2014. 'Digitalisering is kans', Financieel Dagblad, 10 maart 2014.
'Failliet Mt Gox beschermd tegen Amerikaanse schuldeisers', Financieel Dagblad, 19 juni 2014.
'Gevallen bitcoinbeurs MtGox vraagt uitstel van betaling aan', Financieel Dagblad,