DE MAN VAN VUUR EN
STAAL
DE REPRESENTATIE VAN MICHIEL DE
RUYTER IN
KINDERBOEKEN TUSSEN 1823 EN
2017
Iris Mooten
01-08-2018
Scriptie Master Gouden Eeuw, UvA
Begeleider: dr. A. Nobel
INHOUDSOPGAVE
Inleiding
4
1.
De waterleeuw en de spekken
19
1.1 Nationalisme in kinderboeken voor de
21
Tweede Wereld oorlog
1.2 Nationalisme in kinderboeken van 1940
26
tot 1980
1.3
Nationalisme in kinderboeken na 198028
2. De feniks van de Nederlandse zeehelden
32
2.1
Heldendom in kinderboeken voor de Tweede34
Wereldoorlog
2.2
Heldendom in kinderboeken van 1940 tot 198038
2.3
Heldendom in kinderboeken na 198046
3. Schipper naast God
49
3.1 Christelijke moraal in kinderboeken voor de Tweede
51
Wereldoorlog
3.2 Christelijke moraal in kinderboeken van 1940 tot 1980
3.3 Christelijke moraal in kinderboeken na 1980
59
Conclusie
61
Literatuurlijst
64
Verantwoording van de afbeeldingen
68
INLEIDING
‘Elk opregt vaderlander voelt ongetwijfeld zijnen boezem van bewondering,
vreugde en eenen edelen trots gloeijen, op het horen van den naam van Neêlands grootsten zeeheld, den doorluchtigen DE RUITER’1
Met deze zin opende G. Engelberts Gerrits in 1823 het ‘Voorberigt’ van het eerste kinderboek over Michiel Adriaanszoon de Ruyter. Hierna verschenen er nog veel jeugdboeken over deze zeeheld. Ondanks de veranderende samenleving van begin negentiende eeuw tot het heden blijft de fascinatie voor Michiel de Ruyter bestaan. Als tegenwoordig op een basisschool gevraagd zou worden of Michiel de Ruyter ‘de boezem van trots laat gloeien’, reageren de kinderen hier waarschijnlijk anders op dan dat zij zouden hebben gedaan in 1823. Toch zijn van de vijftig kinderboeken over Michiel de Ruyter die te vinden zijn in de Koninklijke Bibliotheek, er 18 uitgegeven na het jaar 2000. Dat is bijna de helft! Een verklaring hiervoor kan zijn dat kinderboeken gemakkelijker en 1 G. Engelberts Gerrits, Het leven en de daden, van M.A. de Ruiter, Neêrlands doorluchtigsten
zeeheld. In gesprekken tusschen eenen vader en zijne kinderen (Amsterdam 1823; tweede druk)
goedkoper kunnen worden uitgegeven. Een andere verklaring zou kunnen zijn dat het jaar 2007, 400 jaar na de geboorte van Michiel de Ruyter en tevens bekend als het Michiel de Ruyter jaar, voor een opleving zorgde. Toch kunnen schrijvers en uitgevers bij het uitbrengen van jeugdboeken niet om het lezerspubliek heen. Kinderen moeten het willen lezen en ouders moeten het willen kopen. Dat er nog steeds kinderboeken worden uitgebracht over Michiel de Ruyter betekent dat er nog een zekere fascinatie bestaat voor deze Nederlandse zeevaarder. Zonder lezer namelijk geen winst. En zonder winst minder snel een nieuwe publicatie. Dat er begin 2017 een nieuw kinderboek over Michiel de Ruyter is uitgebracht, Michiel Adriaanszoon de Ruyter van P. de Zeeuw JGzn een herdruk van een boek uit 1955, doet vermoeden dat de Nederlandse admiraal nog steeds tot de verbeelding van kinderen spreekt.
Jeugdboeken kunnen ons veel vertellen over een samenleving. Zo leren kinderboeken ons niet alleen wat de schrijver en uitgever belangrijk vinden. Ook kan men in jeugdliteratuur terugvinden wat van belang wordt geacht voor de jeugd. Peter Hunt, professor aan de universiteit van Cardiff en pionier op het gebied van wetenschappelijk onderzoek naar jeugdliteratuur, schreef het volgende over kinderboeken: ‘It is arguably impossible for a children’s book not to be educational or influential in some way, it cannot help but reflect an ideology and, by extension, didacticism’. 2 Kinderboeken bevatten,
volgens Hunt, een boodschap en ideologie bestemd voor een nieuwe generatie. Volgens professor Yael Darr, gespecialiseerd in de Hebreeuwse kinderliteratuur, in het tijdperk voor en tijdens de vorming van de staat Israël, kan kinderliteratuur gebruikt worden om kwesties tussen generaties te onderzoeken. Kinderliteratuur is volgens haar een product van volwassenen gemaakt voor de kindergeneratie. Volgens haar kunnen boodschappen van verschillende generaties geïdentificeerd worden in de teksten van kinderboeken.3 De moraal, die een generatie
2 P. Hunt, Introduction to children’s literature (Oxford 1994) 3.
3 Y. Darr, ‘Nation building and war narratives for children. War and militarism in Hebrew 1940s and 1950s children’s literature, Paedagogica Historica 48:4 (2012) 601-613, aldaar 602.
door wil geven aan de volgende, kan dus worden gefilterd uit kinderboeken. Toch is de belangstelling vanuit het wetenschappelijke veld voor jeugdliteratuur vrij recent.4 Dit zien we ook terug in de studies
over Michiel de Ruyter. Er is veel geschreven over het leven en de daden van De Ruyter. Een onderzoek naar kinderboeken over deze admiraal ontbreekt echter. In dit onderzoek staat de jeugdliteratuur over de Nederlandse zeeheld centraal.
De geschiedenis van het kinderboek
‘It is often overlooked that children’s literature is in fact not a natural phenomenon —
any more than the notion of ‘childhood’ which bore it — but instead a social construct,
born of the European Enlightenment of the 18th century.’5
Deze woorden van Birgit Dankert worden geciteerd door Hunt in An
introduction to Children’s Literature. Dankert is gespecialiseerd in
jeugdliteratuur en professor bibliotheekwetenschap en informatiekunde aan de universiteit van Hamburg. Volgens Dankert is ‘jeugd’ een sociale constructie uit de Verlichting en is kinderliteratuur daardoor geen natuurlijk fenomeen. Dit maakt het dan ook lastig om de eerste boeken die in de 18e eeuw voor kinderen op de markt kwamen, te
onderscheiden van volwassenenliteratuur. Er is geen duidelijke breuk te zien tussen de teksten die bedoeld zijn voor volwassenen en teksten speciaal voor kinderen. Ook N. Heimeriks en W. van Toorn schrijven in hun inleiding van De hele Bibelebontse berg. De geschiedenis van het
kinderboek in Nederland & Vlaanderen van de middeleeuwen tot heden
over de achttiende-eeuwse ontdekking van het kind. De hele 4 N. Heimeriks en W. van Toorn, ‘Inleiding’ in: H. Bekkering e.a. (red), De hele Bibelebontse berg.
De geschiedenis van het kinderboek in Nederland en Vlaanderen van de middeleeuwen tot heden
(Amsterdam 1990; tweede druk) 11-13, aldaar 11.
5 Hunt, Children’s literature, 37; het citaat van Dankert is door Hunt geciteerd naar de editie 1991, ‘Internationalism in children’s literature research today’ in: The international youth library ed., Children’s literature research. International resources and exchange first international
Bibelebontse berg geeft een overzicht van de geschiedenis van het
kinderboek in Nederland en Vlaanderen, waarbij gekeken wordt naar de literairhistorische wortels en de ontwikkeling van de literatuur voor de jeugd. Volgens Heimeriks en Van Toorn wordt Hieronymus van Alphen, schrijver van Proeve van kleine gedichten voor kinderen uit 1778, vaak aangewezen als de vader van de Nederlandse kinderliteratuur. Voor die tijd zouden kinderboeken alleen leerboekjes zijn geweest, waarbij de meeste godsdienstig van aard waren. Toch zien zij 1778 niet als duidelijk omslagpunt in de kinderliteratuur. Stichtelijke leerboekjes werden ook na 1778 nog uitgegeven en volgens Heimeriks en Van Toorn bestonden ook voor de achttiende eeuw teksten die niet alleen bedoeld waren om kennis, normen en waarden over te dragen.6 Kinderliteratuur,
zo stelt Dankert, is geen natuurlijk fenomeen, maar een sociale constructie die zich in de loop van de eeuwen ontwikkelt.7
Ook R. Ghesquière, hoogleraar aan de universiteit van Leuven en onderzoeker naar kinderen, jeugdliteratuur en religie, V. Joosen, onderzoeker en docent jeugdliteratuur aan de universiteit van Tilburg en Antwerpen en H. van Lierop-Debrauwer, hoogleraar kinder- en jeugdliteratuur aan de universiteit van Tilburg schrijven in Een land van
waan en wijs. Geschiedenis van de Nederlandse jeugdliteratuur dat in
de periode van het Humanisme, de Renaissance en de Reformatie de opvoeding van het kind veranderde. Deze nieuwe visies op de opvoeding, waaronder het idee van de kneedbaarheid van het kind, hadden hun invloed op de kinderliteratuur. Er werd nagedacht over wat goede teksten voor kinderen waren. Ook de technologische vooruitgang had een grote invloed op de literatuur. Boeken konden sneller en goedkoper worden gemaakt en daardoor groeide de markt. Daarnaast werd het formaat van boeken kleiner en het aanbod groter, waardoor boeken dus handzamer werden.8 In 1784 werd de Maatschappij tot Nut
van ’t Algemeen opgericht door de Nederlandse predikant en leraar Jan 6 Heimeriks en Van Toorn, ‘Inleiding’, 11.
7 het citaat van Dankert is door Hunt geciteerd naar de editie 1991, 21.
8 R. Ghesquière, V. Joosen en H. van Lierop-Debrauwer, ‘Inleiding’ in: R. Ghesquière en V. Joosen ed., Een land van waan en wijs. Geschiedenis van de Nederlandse jeugdliteratuur (Amsterdam en Antwerpen 2014) 11-55, aldaar 15-16.
Nieuwenhuyzen. In het oprichtingsplan stond onder andere dat het doel was: ‘…om godvrucht, goede zeden en nuttige kunsten en wetenschappen, voornaamelijk bij den minvermogenden Burger, voor te planten, en dus verstand en hart te beschaaven, en, ten algemeenen nutte, te verbeeteren.’9 De vereniging richtte bewaarscholen en lagere
scholen op en hield zich onder andere bezig met literatuur. Ze pleitte voor moreel hoogstaande boeken en gaf prenten uit voor de jeugd en het kindertijdschrift Vriend der jeugd tot nut van ’t algemeen. Daarnaast stelde de vereniging een lijst samen met ‘hoogstaande boeken en prenten’. Volgens R. Ghesquière, V. Joosen en Lierop-Debrauwer zorgde de behoefte aan leesmateriaal dat aansloot bij deze nieuwe denkbeelden ervoor dat er een toename kwam in de productie van jeugdliteratuur en zo werden de contouren van een eigen jeugdboekenmarkt zichtbaar. Vanaf 1760 steeg het aantal uitgegeven kinderboeken in Nederland.10 In de negentiende eeuw breidde de
kinderboekenmarkt zich geleidelijk uit met nieuwe genres en werd leesplezier steeds belangrijker.11 Op dat moment verschenen ook de
eerste kinderboeken over Michiel de Ruyter. Volgens de schrijvers van
Een land van waan en wijs werd pas in 1880 een scherpe grens
getrokken tussen jeugd- en volwassenenliteratuur.
Het schrijven van kinderboeken leverde in de achttiende eeuw financieel weinig op. Ook had het amper status, waardoor tot in de negentiende eeuw de meeste kinderboekenschrijvers anoniem bleven. Vaak werkten de schrijvers, van wie de naam wel bekend waren, in het onderwijs. Daarnaast schreven ook predikanten literatuur voor de jeugd.12 Schrijvers van de eerste kinderboeken over Michiel de Ruyter
vormden hier geen uitzondering op. In de loop van de negentiende eeuw liep het aantal onderwijzers en predikanten als auteurs van kinderboeken terug. Ook ontstond er een professionalisering van de kinderboekenmarkt. Illustratoren werden opgeleid en de literaire kritiek 9 J. Thijssen, ‘Leerzaame prentjens voor de jeugd’. Schoolprenten van de Maatschappij tot Nut van ’t
Algemeen (Utrecht 2009) 13.
10 Ghesquière, Joosen en Van Lierop-Debrauwer. ‘Inleiding’, 23.
11 Ibidem, 27.
over het kinderboek kwam op gang. Moraliserende en zedenkundige literatuur bleef populair in de negentiende eeuw.13 Onder invloed van de
Romantiek kwam er meer interesse voor het verleden en werden historische romans steeds populairder. Allereerst verschenen er historische romans voor volwassenen, maar al snel werd dit genre overgenomen door kinderboekenauteurs.14 Volgens Ellen Key,
schrijfster, critica en pedagoge, brak in 1900 de ‘eeuw van het kind’ aan. Deze uitspraak deed zij in 1901. In datzelfde jaar werd kinderarbeid in Nederland afgeschaft. Er kwam een verdere differentiatie tussen volwassenen en kinderen. Het kind werd als weerloos gezien en in de literatuur werden zaken als zelfdoding of seksualiteit vermeden.15
Volgens Ghesquière, Joosen en Van Lierop-Debrauwer werden kinderen na de Tweede Wereldoorlog gezien als een nieuw begin en hoop voor de toekomst. Deze visie kwam volgens hen ook tot uiting in de literatuur. Er verschenen boeken met onschuldige verhalen die bedoeld waren om het leed van de kinderen te verzachten. Daarnaast verschenen er boeken waarbij de held recalcitrant was en opkwam voor het goede. Kinderen werden in de loop van de twintigste eeuw geëmancipeerder en hadden een gelijkwaardigere relatie met hun ouders.16 In de jaren 70 en 80 behoorde de historische roman tot een
van de meest populaire genres. De sociale jaren 80 hadden hun invloed op het kinderboek. Er werden vraagtekens gezet bij de eurocentrische kijk op de wereld en oude rollenpatronen werden onder de loep genomen. Deze benadering werd ook toegepast op de historische roman. 17
Van kind tot admiraal
13 Ibidem, 30-31.
14 Ibidem, 33.
15 Ibidem, 35.
16 Ibidem, 41-42.
Michiel de Ruyter werd geboren in Vlissingen in maart 1607.18
Vlissingen was op dat moment een van de belangrijkste zeehavens van Europa. De walvisvaart, kaapvaart, koopvaardij en de oorlogsvaart bloeiden in de eerste helft van de zeventiende eeuw op. De Ruyter was uiteindelijk in alle vier domeinen werkzaam.19 De vader van Michiel de
Ruyter, Adriaen de Ruyter, was tijdens de geboorte van Michiel nog zeeman, maar werd later bierdrager. Vier jaar na de geboorte van Michiel werd Adriaen poorter van Vlissingen. Michiel groeide op in een gezin van eenvoudige komaf. Zijn ouders kregen in totaal elf kinderen, die niet allen lang leefden. Michiel werd op de dag van zijn geboorte gedoopt in de Nederduits Hervormde Kerk van Vlissingen. Er is verder weinig bekend over zijn jeugd. Na zijn dood schreef de Amsterdamse predikant Gerard Brandt over het leven van De Ruyter. Deze biografie,
Het leven en bedryf van den Heere Michiel de Ruiter , is de enige bron over de jeugd van deze zeeheld.20 De Ruyter schijnt zelf over zijn jeugd
gezegd te hebben ‘dat in zijne jonkheit nergens toe dogt dan om ter zee te vaaren.’21 De Ruyter zou, naar eigen zeggen, in zijn jonge jaren bij de
broers Adriaen en Cornelis Lampsins, kooplieden, als touwslager hebben gewerkt. Wegens slecht gedrag werd hij ontslagen. Het bekende negentiende-eeuwse liedje over Michiel de Ruyter -blauw geruite kiel-gaat over deze periode.
Afb 1.
18 G. Brandt, Het leven van Michiel de Ruyter. Gekozen, hertaald en ingeleid door Vibeke Roeper en Remmelt Daalder (Amsterdam 2007) 7.
19 R.B. Prud’homme van Reine, Rechterhand van Nederland. Biografie van Michiel Adriaenszoon
de Ruyter (Amsterdam 1996) 17.
20 Brandt, Het leven van Michiel de Ruyter, 11.
21 G. Brandt, Het leven en bedrijf van den Heere Michiel de Ruyter (Amsterdam 1746; vierde druk) 6.
Afbeelding 1. A.L. de Rop en R. Hol, Een draaiersjongen.
Brandt schreef verder nog over twee belangrijke gebeurtenissen in het jonge leven van De Ruyter. Zo zou hij van school zijn gestuurd vanwege onhandelbaar gedrag. Ook zou hij op tienjarige leeftijd tijdens restauratiewerkzaamheden op de torenspits van de Vlissingse kerk zijn geklommen. De arbeiders wisten niet dat Michiel op het dak zat en haalden de trappen weg. De Ruyter zou zich een weg naar beneden hebben gebaand met gebruik van zijn schoenhakken, waardoor enkele dakleien braken. Volgens historicus Prud’homme van Reine gebruikte Brandt deze verhalen van Michiel de Ruyter om aan te tonen dat de admiraal al op zeer jonge leeftijd een grote vechtersmentaliteit, leidinggevende capaciteiten en behendigheid bezat. Om zijn grote durf van jongs af aan te verduidelijken, schreef Brandt over de kerktoren: ‘Zoo hoog klom in zyne kindtsheit, en met zoo veel gevaars, die in zyne manlyke jaaren, langs de trappen van alle scheepsdiensten, en alle de gevaarlijkheden der zee en der vyanden, tot de hooghste zeeampten zoude opklimmen.’22 Een metafoor die volgens Prud’homme van Reine
erg voor de hand lag.23
22 Brandt, Het leven en bedrijf van Michiel de Ruyter, 10.
In 1618 begon voor Michiel het leven op zee; hij was elf jaar. Vier jaar later klom hij al op tot hoogbootsmansmaat op een oorlogsschip.24
In datzelfde jaar diende hij ook als busschieter (kanonnier) aan land. Hij vocht in het Staatse leger tegen de Spanjaarden en kocht van zijn spaargeld een paard om daarmee aanvallen uit te voeren tijdens het beleg van Bergen op Zoom. Na het ontzet van Bergen op Zoom ging De Ruyter weer varen. Tijdens de eerste jaren van De Ruyter op zee raakte hij bevriend met Jan Compagnie, een voormalige Afrikaanse slaaf, die in Vlissingen woonde.25 Deze vriendschap werd in veel kinderboeken
beschreven vanwege een toevallige ontmoeting die jaren later op De Ruyters 57-jarige leeftijd zou plaatsvinden. De Ruyter voer in 1664 langs Goeree, een eiland voor Senegal. Daar gaf hij zijn bemanning opdracht om water te halen aan land. De bemanning ontmoette aan wal een oude Afrikaanse man die Nederlands sprak. De man vroeg wie de admiraal van de vloot was en kon niet geloven dat Michiel de Ruyter van bootsjongen helemaal was opgeklommen tot admiraal. Jan Compagnie was zelf onderkoning geworden van een stam op Goeree. Hij werd aan boord gehaald van het schip van de Ruyter en een bijzondere ontmoeting volgde.26
Op 16-jarige leeftijd werd een schip waar hij als matroos voer, geënterd door de Spanjaarden. Michiel werd met een aantal van zijn medevaarders gevangen genomen. Hij ontsnapte met twee andere matrozen uit de gevangenis in Spanje. Met zijn drieën liepen ze van Spanje, via de kust van Frankrijk, helemaal naar Vlissingen. Ze hadden geen bezittingen en overleefden het dankzij de gastvrijheid van mensen en alles wat ze van het land konden eten. Eenmaal in Vlissingen aangekomen, werkte De Ruyter jarenlang in de koopvaardij, in dienst van de gebroeders Lampsins.27 Ook in deze jaren beleefde hij avonturen.
Hij redde zijn koopvaartschip uit een aantal hachelijke situaties, waarbij hij eigenlijk het onderspit had moeten delven. Zo liet hij een groot 24 A. Th. van Deursen e.a., De admiraal. De wereld van Michiel Adriaenszoon de Ruyter (Franeker 2007) 10.
25 Prud’homme van Reine, Rechterhand van Nederland, 21.
26 Brandt, Het leven van Michiel de Ruyter, 92.
Spaans schip zinken en redde een deel van de vijandelijke bemanning. Hij versloeg drie roofschepen en werd hierdoor in de stad Salè in Barbarije door de Moren als overwinnaar binnengehaald.28 In datzelfde
Barbarije hield De Ruyter ook voet bij stuk toen de Sant, een onderkoning, een kleed van hem wilde kopen voor een veel te lage prijs. De Ruyter wilde echter niet zakken in prijs. De Sant dreigde zijn schip en lading op te eisen. Na een aantal uren gaf De Ruyter nog steeds niet toe. De Sant kon de volharding van De Ruyter waarderen en beval alle aanwezigen net zo trouw en moedig als De Ruyter te zijn.29 Weer aan
boord bevond De Ruyter zich een keer midden in de nacht tussen Duinkerker kapers. Hij liet hierop de lampen die een oorlogsschip zou voeren ontsteken, waarop de kapers hem lieten doorvaren. In een ander bekend avontuur moesten de Duinkerkers het ook ontgelden. De Ruyter werd geënterd door de kapers. Hij was hierop voorbereid en had het dek van het schip laten insmeren met bedorven Ierse boter. De Duinkerker kapers kregen hierdoor geen grip tijdens de entering en werden na een kort gevecht van boord gezet.30 Al deze avonturen
vinden we in veel van de kinderboeken over Michiel de Ruyter terug. In 1635 werd de Ruyter stuurman op de walvisvaart. Dit was niet de eerste keer dat hij zo’n expeditie ondernam. Tijdens deze tocht werd het schip ingesloten door het ijs, waardoor het twaalf dagen vast zat. Door een gunstige wind werd het schip met het ijs de zee op geblazen en konden zij veilig de kust bereiken.31 Een jaar later kreeg De Ruyter
het commando over zijn eigen schip en kreeg hij de opdracht van de gebroeders Lampsins om zoveel mogelijk schepen van de beruchte Duinkerker kapers te veroveren. In 1637 veroverde hij zijn eerste Duinkerker vissersschuit.32 Tot 1651 werkte De Ruyter in de koopvaardij
voor de heren Lampsins. Hij maakte in die jaren veel reizen naar de West, Barbarije en West-Indië.33 In 1651 trouwde hij voor de derde keer.
28 Brandt, Het leven van Michiel de Ruyter, 32-33.
29 Ibidem, 35-36.
30 Brandt, Het leven van Michiel de Ruyter, 33-34.
31 Prud’homme van Reine, Rechterhand van Nederland, 28-29.
32 Ibidem, 31.
Zijn eerdere vrouwen waren overleden. De derde vrouw, Anna van Gelder, weduwe van een schipper, vroeg De Ruyter om te stoppen met varen. Haar vorige man was tijdens een verre reis omgekomen. Hij nam daarop ontslag bij de gebroeders Lampsins en stopte met varen.34
In 1652 brak de eerste Engelse Oorlog uit, die tot 1654 zou duren. De Staten van Zeeland zochten een onderbevelhebber voor de Zeeuwse oorlogsvloot en het oog viel op Michiel de Ruyter. In eerste instantie weigerde hij.35 Toen de Staten hem echter wezen op het belang van het
vaderland aanvaardde hij de functie met een kanttekening dat zijn benoeming slechts voor één zeetocht zou gelden. De Ruyter diende uiteindelijk vierentwintig jaar onafgebroken bij de marine.36 Hij klom op
tot opperbevelhebber van de oorlogsvloot van de Republiek der Nederlanden. In deze positie leidde en won hij grote zeeslagen tegen de Engelsen, waaronder de Vierdaagse Zeeslag in 1666.37 Volgens
neerlandica Vibeke Roeper en historicus Remmelt Daalder werd De Ruyter dankzij deze slag een nationale held.38 Een andere beroemde
overwinning op de Engelsen was de tocht naar Chatham. Onterecht wordt deze tocht, waarbij Engelse schepen in de Theems in de brand werden gestoken en het vlaggenschip The Royal Charles in Nederlandse handen viel, aan De Ruyter toegeschreven. Hij was tijdens deze acties namelijk niet aanwezig en voer ’s avonds pas in een sloep de Theems op.39 Toch zien we ook dit verhaal in meerdere kinderboeken
terugkomen. De Ruyter verleende wel hulp aan de Deense koning in zijn strijd tegen de Zweden, hielp Nederlandse koopvaarders aan een veilige oversteek in de Middellandse zee, bevrijdde christelijke slaven, waaronder zesentwintig Hongaarse predikanten, beschermde de Nederlandse handel in Afrikaanse slaven, hielp de Portugezen tegen de
34 Ibidem, 37.
35 Ibidem, 38.
36 Prud’homme van Reine, Rechterhand van Nederland, 60.
37 Brandt, Het leven van Michiel de Ruyter, 9.
38 Ibidem, 144.
Spanjaarden en behoedde de Nederlandse Republiek voor een invasie van de Engelsen en de Fransen in de zeeslag bij Kijkduin.40
In 1675 vertrok De Ruyter als opperbevelhebber van een hulpeskader naar Sicilië om de Spanjaarden te steunen tegen de Fransen. De Ruyter had zijn bezwaren uitgesproken over de slechte staat van de vloot, maar deze werden niet gehoord.41 Net voor vertrek
nam De Ruyter afscheid van een vriend met de volgende woorden: ‘Myn vriendt, ik zegh u adieu, en niet alleen adieu, maar adieu voor eewigh: want ik denk niet weer te koomen. Ik zal op deezen toght blyven. Ik voel t.’42 22 April 1676 begon De Ruyter aan zijn achtste grote zeeslag met
een slecht onderhouden en kleinere vloot dan zijn Franse tegenstanders. In de vooravond bevond hij zich zoals gewoonlijk op het zonnedek om bevelen te geven aan zijn vloot. Daar werd hij getroffen door een kanonskogel die zijn rechterbeen verbrijzelde en een gedeelte van zijn linkervoet wegsloeg. De Ruyter viel van het zonnedek op het lager gelegen opperdek. Een val van twee meter, die hij overleefde. Het gevecht ging ondanks zijn verwondingen onverminderd door. Bij het vallen van de duisternis trok de vloot van De Ruyter zich terug. De Fransen hadden gewonnen. In zijn kajuit moest De Ruyter rust houden en werd hij bijgestaan door de predikant Westhovius. Tijdens de nacht van 26 op 27 april kreeg hij koorts. De Ruyter stierf 29 april 1676. Zijn lichaam werd gebalsemd en zijn ingewanden werden op een heuvel in Sicilië begraven.43 Begin juni bereikte het bericht, van de dood van de
admiraal, de Republiek.44 Volgens Prud’homme van Reine was de rouw
om de dood van De Ruyter groter dan zijn populariteit deed vermoeden. Volgens hem realiseerden de inwoners van de Republiek zich dat met het sterven van de admiraal een hoofdstuk van de befaamde
40 Brandt, Het leven van Michiel de Ruyter, 60 en 9 en 13; E. Vanvugt, Roofstaat. Wat iedere
Nederlander moet weten (Amsterdam 2016) 259 ; H. Altmann, Michiel Adriaansz. de Ruiter. Een leesboek voor de scholen; in dertig lessen (Amsterdam 1863; derde druk) 7-8 ; Brandt, Het leven van Michiel de Ruyter, 192.
41 Prud’homme van Reine, Rechterhand van Nederland, 296-298.
42 Brandt, Het leven en bedrijf van Michiel de Ruyter, 913.
43 Prud’homme van Reine, Rechterhand van Nederland, 320-326.
geschiedenis op zee werd afgesloten.45 18 Maart 1677 werd De Ruyter
bijgezet in de Nieuwe Kerk te Amsterdam.46
Van admiraal tot kinderboek
Een jaar na het overlijden van Michiel de Ruyter verscheen er een korte levensbeschrijving van één hoofdstuk over de admiraal in het boek
Leeven en daden der doorluchtighste zeehelden en ontdeckers van landen dezer eeuw, geschreven door Lambertus van den Bosch. De
familie De Ruyter vond dat Michiel de Ruyter met één hoofdstuk te kort werd gedaan en gaf aan de Amsterdamse predikant Gerard Brandt de opdracht een biografie te schrijven over het leven van de admiraal. In 1687 werd Het leven en bedryf van den Heere Michiel de Ruiter uitgegeven.47 De eenvoudige afkomst van De Ruyter werd door Brandt
gebruikt om vergelijkingen te trekken met staatsmannen van eenvoudige komaf in de klassieke oudheid:
‘Themistokles, de beschermer der Grieksche vrijheid, die de oorlogsvloot van Xerxes bij
Salamis verwon, was de zoon van een gering burger. Demosthenes werd van een
zwaardveger of messenmaker geteeld. De vader van Koning Ptolomeus, naar wien al de
Koningen van Egypte, zijn nazaten, Ptolomeen werden geheeten, was Lagus, een gering
soldaat, en Agathokles, Koning van Sicilië, van een pottebakker voortgekomen. Zoodat
De Ruiter en de zijnen, ziende op zulke voorgangers en lotgenooten, zich niet over zijne
afkomst hebben te schamen, maar het strekt hem tot roem, dat hij zijn adeldom, door Gods
45 Prud’homme van Reine, Rechterhand van Nederland, 330.
46 Brandt, Het leven van Michiel de Ruyter, 235-237.
genade en zegen, van zichzelven had, en geen voorouders behoefde dank te weten.’48
Brandt benadrukte de bescheiden achtergrond in zijn biografie en schreef alle eer aan De Ruyter toe, die zich op eigen kracht had opgewerkt.49 Een perfect uitgangspunt voor een held in een jeugdboek.
Hoogleraar A.Th. van Deursen schreef in De admiraal. De wereld van
Michiel Adriaenszoon de Ruyter dat dit verhaal dan ook moeiteloos
werd geïmplementeerd in kinderboeken voor kinderen rond de acht en negen jaar. Het kinderboek van Engelberts Gerrits uit 1823 was de eerste bewerking van deze biografie van Brandt.50 Zoals we al zagen
werd het meest recente kinderboek over Michiel de Ruyter uitgegeven in 2017: een heruitgave van Michiel Adriaanszoon de Ruyter van P. de Zeeuw JGzn uit 1955.
Volgens de schrijvers van de inleiding van Een land van waan en
wijs. Geschiedenis van de Nederlandse jeugdliteratuur balanceren
kinderverhalen in de loop van de tijd tussen drie verschillende functies, namelijk dat wat didactisch wenselijk, ontspannend of esthetisch verantwoord is. Volgens hen bieden jeugdboeken een beeld van de veranderende samenleving en de waarden die de oudere generatie aan kinderen wil meegeven.51 De samenleving is in de afgelopen
tweehonderd jaar nogal veranderd. Ook kinderboeken zijn met hun tijd meegegaan. Toch blijft Michiel de Ruyter een rol spelen in jeugdboeken. Waarom spreekt hij nog steeds tot de verbeelding?
Opbouw
Om de relevantie van Michiel de Ruyter als onderwerp in jeugdliteratuur tussen 1823 en 2017 te onderzoeken, zullen drie thema’s in de kinderboeken nader worden bestudeerd: nationalisme, 48 Brandt, Het leven en bedrijf van Michiel de Ruyter, 8.
49 Prud’homme van Reine, Rechterhand van Nederland, 19-20.
50 Van Deursen e.a., De admiraal, 128.
heldenverering en christelijke moraal. Alle drie de onderwerpen worden vaak in verband gebracht met het historische jeugdboek.52 Daarnaast
worden de drie thema’s geassocieerd met De Ruyter. Ze staan onder andere alle drie beschreven in zijn grafschrift.53 De thema’s zijn
generatie overschrijdend en tijdens de ontwikkeling van het kinderboek werd in elke periode anders over deze onderwerpen gedacht.
In het eerste hoofdstuk zal het nationalisme aan bod komen. Volgens neerlandica Lotte Jensen ging één van de meest nationalistische gedichten uit de Nederlandse literatuur over Michiel de Ruyter. Het was geschreven door Jan Hendrik Helmers in 1812:54
‘De Ruiter! Ja, uw deugd doet u niet minder pralen,
Dan al uw lauwren, die ge in de strijd op strijd mogt halen. Ô Gij! voor wien ons hart in dankbre aanbidding gloeit, Die de overwinning aan uw wimpels hieldt geboeid, Zie, zie ons, knielend op uw graf in tranen smoren!
’t Volk dat uw deugd erkent gaat nimmermeer verloren.’ 55
Dit gedicht toont enige overeenkomst met het ‘Voorberigt’ van G. Engelberts Gerrits, de auteur van het eerste kinderboek over Michiel de Ruyter. Aan de term nationalisme kleeft in de veranderende samenleving telkens een andere connotatie. Het is een woord waar men in sommige periodes vol trots over spreekt, terwijl het in andere periodes liever uit de weg wordt gegaan. Het thema nationalisme is dus onderhevig aan veranderingen. Als Michiel de Ruyter een vehikel voor nationalisme kan zijn, waarom blijven er dan boeken uitkomen in tijden waarin nationalisme gemeden wordt? Op welke manier zien we dit terug in kinderboeken over Michiel de Ruyter? Wat zegt dit thema over de relevantie van deze zeeheld in kinderboeken?
52 B. Ros, ‘Het verleden als vehikel voor het verleden. Historische jeugdboeken’ in: Ghesquière en Joosen ed., Een land van waan en wijs (Amsterdam 2014) 280-310, aldaar 280.
53 Brandt, Het leven van Michiel de Ruyter, 242; Nationaal Archief (Den Haag), Collectie De Ruyter, inv. nr. 300.
54 L. Jensen, De verheerlijking van het verleden. Helden, literatuur en natievorming in de
negentiende eeuw (Nijmegen 2008) 7.
In het tweede hoofdstuk wordt de heldenverering van Michiel de Ruyter besproken. Dat hij nog steeds als held wordt gezien, bleek bij de bioscoopfilm over hem uit 2015. Zijn heldendom straalt van de filmposter. De acteur die Michiel de Ruyter vertolkte, Frank Lammers, stond fier met zijn borst vooruit met in zijn hand een zwaard. Het geheel werd ondersteund door een brandend schip op de achtergrond en een wapperende Nederlandse vlag. Een soortgelijke afbeelding was die van Geert Wilders als Michiel de Ruyter uit 2010. Bekende Nederlanders werden getransformeerd in hun grote held voor de serie “Heroes” van
Veronica Magazine. Wilders koos De Ruyter. Op de poster stond hij met
een half getrokken zwaard, een schip en ofwel met politicus Hero Brinkman ofwel met politica Fleur Agema op de achtergrond, het geheel voorzien van de hashtag “Nederland terugveroveren”. Michiel de Ruyter spreekt dus zelfs nu nog tot de verbeelding. Niet alleen in de politiek en in de filmwereld, maar ook in kinderboeken. Hoe zien we deze veranderende maatschappelijke verwachtingspatronen van helden terug in de kinderboeken van Michiel de Ruyter? Op welke manier wordt hij als held afgebeeld in de verschillende kinderboeken?
In het derde hoofdstuk wordt het thema christelijke moraal besproken. Als A.Th. van Deursen gelijk heeft en de biografie van de Amsterdamse predikant Brandt geïmplementeerd werd in de kinderboeken, zullen deze boeken aspecten van een christelijke moraal moeten bevatten. Volgens historici Jacques Dane en George Harinck was jeugdliteratuur voor de negentiende-eeuwse protestantse volwassenen een belangrijk onderdeel van de opvoeding van de kinderen. Het doorgeven van christelijke waarden en normen was daarom lange tijd ook een belangrijk aspect in kinderboeken. Volgens Hunt had religie een grote invloed op kinderboeken in de achttiende en negentiende eeuw.56
De Christelijke encyclopaedie voor het Nederlandsche volk uit 1926-1931 schreef het volgende over ‘kinderlectuur’: ‘alzoo niet een zaak van bloot amusement, maar een bouwsel voor het leven. Goede lectuur biedt voeding voor naar ziel en lichaam, naar verstand en wil, en zal onder ’s 56 Hunt, Children’s literature, 35.
Heeren zegen dienstbaar zijn om den mensch als mensch te vormen.’57
In veel jeugdboeken in de negentiende eeuw speelde religie dus een grote rol en kinderboeken waren belangrijk voor het christelijk geloof. In hoeverre speelt religie een rol in de kinderboeken over Michiel de Ruyter? Op welke manier zijn christelijke zeden vertegenwoordigd in deze boeken? En spelen deze christelijke waarden nog steeds een rol in de kinderboeken over De Ruyter na de Nederlandse ontzuiling?
De hoofdstukken zullen verder worden onderverdeeld in verschillende tijdvakken. In het eerste tijdvak worden de kinderboeken behandeld die werden uitgegeven voor de Tweede Wereldoorlog. Na de oorlog is er een verandering te zien in de manier waarop er tegen jeugdliteratuur wordt aangekeken.58 De kinderboeken na de Tweede
Wereldoorlog tot aan de sociale jaren 80 worden in het tweede tijdvak besproken. De breuklijn in de jaren 80 ontstond omdat de jeugdliteratuur en daarmee ook het historische roman anders werd benaderd.59 Het derde tijdvak betreft de kinderboeken die na de jaren
tachtig werden uitgegeven.
In totaal zijn 48 kinderboeken bestudeerd voor dit onderzoek. Dit zijn kinderboeken waarin Michiel de Ruyter een rol speelt en die in de grootste kinderboeken-databases voorkomen.60 Een overzicht van de
kinderboeken die gebruikt zijn voor dit onderzoek:
Auteur Titel 1e druk Druk scriptie Jaar
TIJDVAK VOOR 1945
Engelberts Gerrits, G.,
Het leven en de daden, van M.A. de Ruiter,
Neêrlands doorluchtigsten zeeheld. In gesprekken
tusschen eenen vader en zijne kinderen 1823 2e druk 1826 Altmann, H. Michiel Adriaansz. de Ruiter. Een leesboek voor scholen, in dertig lessen 1839 3e druk 1863 Hajee, K. Het boek der admiralen. Zeeslagen en heldendaden van beroemde mannen 1855 1e druk 1855 Andriessen, De weezen van Vlissingen, of hoe onze republiek 1861 1e druk 1861
57 F.W. Grosheide en J.H. Landwehr ed., Christelijke encyclopædie voor het Nederlandsche volk
(Kampen 1926) 406.
58 Ghesquière, Joosen en Van Lierop-Debrauwer, ‘Inleiding’, 41.
59 Ibidem, 49.
60 Openbare bibliotheek Amsterdam https://www.oba.nl/; Landelijke website oude kinderboeken; Centraal Bestand Kinderboeken www.kb.nl/cbk; Onze kinderboeken https://www.dbnl.org/onzekinderboeken/; De bibliotheek https://www.bibliotheek.nl/
P.J. en G.J. Bos onafhankelijk werd. Een verhaal uit het derde tijdperk van den Tachtigjaren oorlog
Andriessen,
P.J. en G.J. Bos De zeeman tegen wil en dank, of Amsterdam in den aanvang der eerste stadhouderlooze regeering 1862 2e druk 1866 Gerdes, E.
Jan van Diemen. Een verhaal uit den tijd van de oorlogen tusschen de Hollandse republiek en
Engeland. 1665-1672 1865 1e druk 1865 Andriessen,
P.J. en J.R.R. de Wetstein
Pfister De kinderen van den zoetelaar, of Nederland gedurende de eerste regeeringsjaren van Willem III 1865 2e druk 1868 Louwerse, P.
en A. Ronner
Vlissinger Michiel, of Neerlands Glorie ter zee. Geschiedkundig verhaal voor oud en jong
Nederland 1880 1e druk 1880 De Hoogh, H.
& Co Twaalf tafereelen uit het leven van Michiel Adriaansz. de Ruyter 1883 1e druk 1883 Leent, van
F.H. Wat een jongen kan worden. Schetsen uit het leven van Michiel Adriaansz. de Ruyter 1889 2e druk 1896 Been, J.H. De drie matrozen van Michiel de Ruyter 1906 2e druk 1911 Penning, L. Het leven van Michiel Adriaanszoon de Ruyter 1907 1e druk 1907 Alkema, H. De schrik des grooten oceaan. Het leven van MichielAdriaansz. de Ruyter 1907 1e druk 1907 Been, J.H. Paddeltje, de scheepsjongen van Michiel de Ruyter 1908 1e druk 1908 Kieviet, J.H.
en O.
Geerling Gouden daden 1910 1e druk 1910
Been, J.H. Om de schatten van Il Tigretto 1921 1e druk 1921
Kramer, J.G. De tocht naar Chattem 1930 1e druk 1920
Stamperius, J. Het leven van Michiel Adriaansz. de Ruyter 1931 1e druk 1931 TIJDVAK 1945-1980
z.u.
De admiraal der Hanze. Een verhaal uit het leven van Berend Jacobsen Karpfanger zijn tochten met
admiraal de Ruyter 1943 1e druk 1943 Loon, van J. De heldendaden van Michiel de Ruyter 1943 1e druk 1943 Janssens, I.
en P.
Swildens Het leven van Michiel de Ruyter 1950 1e druk 1950 Timmermans
, A. Michiel Adriaanszoon de Ruyter 1952 1e druk 1952 Zeeuw, P. de Michiel Adriaanszoon de Ruyter 1955 1e druk 1955 Dijk, van L Naar zee! Hoe twee Hollandse jongens een roemrijke tocht beleefden 1955 1e druk 1955
Norel, K. Bestevaer 1956 5e druk 1956
Roelink, J. En
J. Lutz Vlissinger Michiel 1957 1e druk 1957
Hoorn, van H. Michiel Adriaansz. de Ruyter. Het avontuurlijke leven van een jongen uit Vlissingen 1958 1e druk 1958 Jespers, H. Michiel de Ruyter. Onze zeeheld 1974 1e druk 1974
Visser, A.J.M Michiel de Ruyter 1975 1e druk 1975
TIJDVAK NA 1980
De Voogt, J. Michiel de Ruyter 1980 1e druk 1980
Korpershoek -van Wendel
de Joode, A. De schrik van de oceaan. Het leven van Michiel Adriaanszoon de Ruyter 1983 1e druk 1983
Dam, van A. Schrik van de zee 1998 1e druk 1998
Norel, K. Michiel de Ruyter (herdruk) 2006 1e druk 2006
Brosens, J. Koers pal Noord. De avontuurlijke reis van de jonge Michiel de Ruyter 2006 1e druk 2006 Staller, J. En
G. Boven De Admiraal. Michiel Adriaenszoon de Ruyter 2007 1e druk 2007 Hoogstraten,
T. De michiel de Ruytercode 2007 1e druk 2007 Dam, van A.
en A. de Wolf Lang geleden 2007 1e druk 2007
Beek, van P. Mail uit Barbarije. De verdwenen brief van Michiel de Ruyter 2007 1e druk 2007 Hammerstei
n, M. Een ordeloze bende 2008 1e druk 2008
Zuidhoek, A. Goud en roem. Wapenjongen van zeerover Laurens de Graaf 2009 1e druk 2009 Oostrom, van
F. De canon van Nederland. De vijftig vensters voor kinderen. Van pluk tot willem van Oranje 2009 1e druk 2009 Raemaekers,
D Kijk eens! Op ontdekkingsreis door Nederlandse musea 2009 1e druk 2009 Mersbergen,
van Z. Michiel de Ruyter 2011 1e druk 2011
Heugten, van
A. e.a Van tijd tot tijd. Nederlandse geschiedenis in 50 verhalen 2011 1e druk 2011 Rood, T. Vuur! De tijd van regenten en vorsten 1600-170: Michiel de Ruyter 2012 1e druk 2012 Kruijssen, A.
e.a Over vroeger en nu. Verhalen bij de canon 2012 1e druk 2012 Nooy, K. De ramp van 1666. Een historisch jeugdroman 2014 1e druk 2014
Smids, A. Het koningsschip 2015 1e druk 2015
Bon, A. e.a. Alle hens! Stoere marineverhalen 2016 1e druk 2016
Tabel 1. Bestand kinderboeken op volgorde van data eerste druk.
In elk tijdvak zijn voldoende titels aanwezig voor een gedegen antwoord op de vragen. Niet van elk boek is de eerste druk nog beschikbaar; op de literatuurlijst heb ik aangegeven welke druk ik gebruikt heb. Ik hoop uiteindelijk met deze thema’s en onderverdeling een antwoord te krijgen op de vraag hoe het komt dat in 200 jaar kinderboekengeschiedenis Michiel de Ruyter nog steeds een hoofdrol speelt in jeugdliteratuur.
1. DE WATERLEEUW EN DE SPEKKEN
‘Het kostte veel moeite hem over te halen, die vaardigheid te aanvaarden.
Toen men hem echter een beroep deed op zijne vaderlandsliefde, toen men hem
erop wees, dat het vaderland in nood verkeerde en hem niet missen kon –
toen stapte hij over alle bezwaren heen, en koos, thans als vice-kommandeur
wederom de zee.’61
Michiel de Ruyter werd in 1652 gevraagd om als opperbevelhebber, voor een deel van de Nederlandse vloot, te strijden tegen de Engelsen. De Ruyter was op dat moment met pensioen en woonde met zijn gezin in Vlissingen. Onderwijzer C. Kieviet, tevens auteur van de Dik Trom reeks, schreef in zijn kinderboek uit 1910 over de zeeheld, dat De Ruyter dit aanbod in eerste instantie weigerde. Pas toen De Ruyter werd gewezen op het belang van het vaderland kon hij niet anders dan deze post aanvaarden. De liefde voor zijn vaderland was te groot.62 Het feit
dat De Ruyter uit nationalistisch oogpunt zijn nieuwe positie 61 C. Joh. Kieviet, Gouden Daden (1910 Rotterdam) 183.
aanvaardde, wordt in meerdere kinderboeken beschreven. Volgens Helen Martin, universitair docent bibliotheekwetenschappen aan de Wester Reserve University in Cleveland, worden de nationalistische toepassingen in kinderliteratuur pas vrij recent opgemerkt. Dit schrijft zij naar aanleiding van een studie over nationalisme in kinderboeken afkomstig uit zeventien verschillende landen.63 Zij onderzocht de populariteit van
nationalistische kinderboeken en kwam tot de conclusie dat elk land zijn eigen nationalistische symbolen had die in kinderboeken werden gebruikt. Populaire verhalen, die volgens Martin vaak nationalistische aspecten bevatten, zijn sprookjes, dierenverhalen en avonturenverhalen, waarbij zij opmerkt dat de verhalen die zich in eigen land afspelen vaak nationalistischer zijn dan verhalen die over de grens plaatsvinden.64 De verhalen over Michiel de Ruyter
in kinderboeken spelen zich vaak zowel binnen als buiten de grenzen van de Republiek af.
Volgens neerlandica Marijke Meijer Drees is er een overvloed aan teksten in de Nederlandse literatuur waar het patriotisme naar voren komt.65 G. Engelberts Gerrits zag in Michiel
de Ruyter ook een vehikel voor nationalisme. In zijn ‘Voorberigt’ schreef hij in 1823:
‘Ook bieden de lotgevallen en daden van deze waterleeuw (van welken Van Kampen getuigt, dat hij als mensch, als Christen, als held, als Nederlander
te gader, weinige zijns gelijken, en niemand boven zich heeft) de ruimste stof aan, om het jeugdige hart te ontvonken tot vaderlandsliefde, nederigheid,
Godsvrucht, standvastigheid en alle die deugden, welke het sieraad van elken mensch uitmaken.’66
63 H. Martin, ‘Nationalism in children’s literature’, The Library Quarterly 6(4) (1936) 405-418, aldaar 405.
64 Ibidem, 417-418.
65 M. Meijer Drees, ‘Patriotism in Dutch literature c. 1650-c.1750’, Narratives of low countries
history and culture (Londen 2016) 44-51, aldaar 44.
Toch was er in de Nederlanden niet altijd evenveel interesse voor Michiel de Ruyter. Volgens historicus Prud’homme van Reine liep de aandacht voor de zeeheld tijdens de Franse Tijd, van 1795 tot 1813, terug.67 Dit in tegenstelling tot wat de schrijvers van het
hoofdstuk ‘Van brave Hendrik tot Dik Trom, negentiende eeuw’ in
De hele Bibelebontse berg beweren. Volgens hen begon de
belangstelling voor het Hollandse verleden tijdens de Franse tijd juist op te leven, wat zijn weerslag vond in kinderboeken.68 De
auteurs zijn het wel met elkaar eens dat de dood van J.C.J. van Speyk belangrijk was voor de heldenverering in de jeugdliteratuur. In 1831 liet luitenant-ter-zee J.C.J. van Speyk zijn schip ontploffen voor de kust van Antwerpen, zodat deze niet in de handen van de vijand zou vallen. Deze heldendood wakkerde een nieuwe vlaag van nationalisme aan, waarbij de vergelijking met de heldendood van Michiel de Ruyter snel werd gemaakt.69
Volgens neerlandica Jensen werd vooral in het begin van de negentiende eeuw veel aandacht besteed aan vaderlandse helden in de Nederlandse literatuur.70 Het was ook in deze periode dat de
eerste kinderboeken over Michiel de Ruyter op de markt verschenen. Volgens Jensen ontstond er een historisch besef en verbondenheid met het vaderland door de zeden en gewoontes uit het verleden te beschrijven.71 Dit zien we ook terug in de
kinderboeken over Michiel de Ruyter. In veel kinderboeken worden de zeden en gewoontes van de admiraal uitvoerig besproken. Volgens maritiem historicus Sigmond en kunsthistoricus Kloek, schrijvers van het boek Zeeslagen en
zeehelden in de Gouden Eeuw, is nationale trots niet altijd even
populair in de Nederlandse geschiedenis. Zo werd in 1971 de afdeling Nederlandse Geschiedenis geopend in het Rijksmuseum. 67 Prud’homme van Reine, Rechterhand van Nederland, 349.
68 G. Brantas, e.a., ‘Van Brave Hendrik tot Dik Trom. De negentiende eeuw’, H. Bekkering e.a. (red), De hele Bibelebontse berg (Amsterdam 1990; tweede druk) 229-293, aldaar 268.
69 Prud’homme van Reine, Rechterhand van Nederland, 352.
70 Jensen, De verheerlijking van het verleden, 10.
Heldenverering werd daar nadrukkelijk gemeden. Inmiddels is Michiel de Ruyter gecanoniseerd en onderdeel van de verplichte lesstof voor kinderen.72 Volgens Lotte Jensen stonden nationalisme
en heldenverering na de Tweede Wereldoorlog in een negatief daglicht. De laatste jaren is volgens haar de vaderlandse held teruggekeerd. Dit hangt onder meer samen met de discussie over het bestaan van de Nederlandse identiteit. Wel stelt de Commissie Nederlandse Canon dat de canon, waar ook Michiel de Ruyter onderdeel van is, niet ‘als vehikel voor nationale trots’ mag dienen.73
Een ander belangrijk aspect voor nationalisme is de buitenstaander. Volgens Joep Leerssen, professor Europese studies aan de Universiteit van Amsterdam en schrijver van Nationalisme, heeft nationalisme behoefte aan buitenlanders. Door de dreiging van buitenaf ontstaat er een zelfbeeld van de eigen natie.74 Volgens
Leerssen veranderden de dreiging en de ‘Ander’ door de eeuwen heen.75 Het beeld van ‘Zelf’ en ‘de Ander’ was volgens hem fluïde
en bestond uit een traditie van nationale herkenbaarheid.76
Uitgaande van de theorie van Leerssen, zouden de nationalistische kenmerken in de kinderboeken over Michiel de Ruyter in de verschillende tijdvakken anders moeten zijn. Nationalisme is dus onderhevig aan veranderingen. In dit hoofdstuk wordt gekeken in hoeverre er sprake was van nationalisme in de kinderboeken over Michiel de Ruyter, verdeeld over de drie verschillende tijdvakken van dit onderzoek. Heeft nationalisme invloed gehad op de relevantie van Michiel de Ruyter als onderwerp in de kinderboeken? En hoe werd er over nationalisme in de verschillende tijdvakken geschreven? Waarom werd Michiel de Ruyter als vehikel van nationalisme gezien in kinderboeken?
72 K. Sigmond en W. Kloek, Zeeslagen en zeehelden in de Gouden Eeuw (Amsterdam 2007) 11.
73 Jensen, De verheerlijking van het verleden, 9.
74 J. Leersen, Nationalisme (Amsterdam 2015) 113.
75 Ibidem, 115.
1.1 Nationalisme in kinderboeken voor de Tweede
Wereldoorlog
Voor de Tweede Wereldoorlog werden achttien kinderboeken uitgegeven waarin Michiel de Ruyter een rol speelde. G. Engelberts Gerrits, geschiedenisleraar en vertaler, schreef het eerste kinderboek over De Ruyter in 1823. Zoals eerder gezegd, baseerde hij zijn kinderboek, Het leven en de daden, van M.A. de
Ruiter, Neêrlands doorluchtigsten zeeheld. In gesprekken tusschen eenen vader en zijne kinderen, op de biografie van
Brandt.77 Het kinderboek, bestaande uit 268 pagina’s, beschreef
het leven van De Ruyter, van voor zijn geboorte tot na zijn dood, in een gesprek tussen een vader en zijn drie zonen. In het uitgebreide ‘Voorberigt’ liet Engelberts Gerrits zien hoe het verhaal van De Ruyter gebruikt kon worden om vaderlandsliefde door te geven aan de nieuwe generatie.78 Hij vergeleek in het
jeugdboek het ‘onverschrokken Nederlandse volk’ met verschillende andere volkeren.79 Zo waren de Barbarijers volgens
Engelberts Gerrits ‘trouweloos’.80 De Zweedse koning was
‘heers-en oorlogszuchtig’.81 Over de volkeren in Afrika schreef Engelberts
Gerrits dat het uit ‘wreede en boeddorstige Negers’ bestond.82
Daarentegen toonden de Nederlandse matrozen ‘nakomelingen te zijn der aloude Batavieren’.83 Ook was deze liefde voor het
vaderland niet te vergelijken met de vaderlandsliefde van andere volkeren. Engelberts Gerrits schreef over de vaderlandsliefde in de Republiek het volgende: ‘Ik twijfel zeer of men in de geschiedenis der Grieken en Romeinen, waarmede men zoo veel opheeft, een
77 Van Deursen e.a., De admiraal, 128.
78 Engelberts Gerrits, Het leven en de daden, Voorberigt.
79 Ibidem, 35.
80 Ibidem, 29.
81 Ibidem, 60.
82 Ibidem, 96.
’grooter’ trek van vaderlandsliefde zou kunnen aanwijzen!’84
Engelberts Gerrits creëerde hiermee in het kinderboek over De Ruyter een beeld van een volk zo dapper als de Batavieren en nog trotser dan de Grieken en Romeinen, tegenover de slechte, onbetrouwbare en oorlogszuchtige ‘Ander’. Volgens Leerssen heeft nationalisme niet alleen een buitenland nodig. Hoe slechter het buitenland, hoe beter dit is voor de aanwakkering van nationalistische gevoelens.85 Dit zien we duidelijk terug in het
kinderboek van Engelberts Gerrits. Hij beschreef de glorieuze overwinningen van De Ruyter op deze ‘slechte’ volkeren, waardoor het eerste kinderboek over de admiraal een zeer nationalistische strekking kreeg. Een kinderboek met duidelijke boodschap voor de volgende generatie.
Ook volgens onderwijzer en kinderboekenschrijver H. Altmann kon Michiel de Ruyter aansporen tot nationalisme en konden lezers volgens hem ‘sieraden van uw vaderland’ worden door de lessen van De Ruyter te volgen.86 Dit schreef hij in 1863 in
de inleiding van Michiel Adriaansz. de Ruiter. Een leesboek voor
scholen, in dertig lessen.87 Volgens Altmann was het zelfs van
belang om ‘nader bekend te zijn met die mannen, welke het welzijn en den bloei des vaderlands door hunne deugden, hunne kennis en hunne dapperheid bevorderd hebben.’88 In dertig
hoofdstukken probeerde Altmann dertig ‘leeringen’ te trekken uit het leven van De Ruyter. Ook in het tweede kinderboek speelde nationalisme een grote rol. Net als Engelberts Gerrits had Altmann geen goed woord over voor ‘de vijand’. Zo schreef hij over de Engelsen dat zij ‘altijd wangunstig op den voorspoed van anderen en bijzonder op den onzen’ waren.89 Over de strijdlust tussen beide
landen schreef hij dat er ‘woedend’ aan beide zijden werd 84 Ibidem, 120.
85 Leersen, Nationalisme, 113.
86 Altmann, Michiel Adriaansz. de Ruiter, 1.
87 Ibidem, 1.
88 Altmann, Michiel Adriaansz. de Ruiter, 1.
gevochten, maar vooral aan de zijde van de Republiek. Ook het feit dat De Ruyter zijn meerdere moest herkennen in Engeland, werd door Altmann vanuit een nationalistisch standpunt geschreven:
‘Hoewel uit den gezegden van den anders zoo onversaagden en bedaarden man
blijkt, dat hij den moed begon te verliezen, moeten wij hem toch bewonderen, daar
hij de eer onzer vlag en het welzijn des vaderlands hooger schatte, dan zijn eigen
leven, en dat hij eenen eerlijken aftogt nog voor een grooter ongeluk hield, dan
zelf door eenen kogel getroffen te worden.’90
Volgens Altmann wist De Ruyter dat hij levend meer waard was voor de Republiek dan dood. De Ruyter spaarde zijn leven volgens hem dus voor het vaderland. Niet alleen in deze nederlaag zien we de nationalistische insteek van Altmann. In 1666 voer de Engelse admiraal Holmes het Vlie binnen, waar hij 150 koopvaarders vernielde en een dorp in West-Terschelling plat brandde.91
Hierover schreef Altmann het volgende:
‘De Engelsen hadden in het vorige jaar de laaghartigheid gehad, om weerlooze koopvaardijschepen in het Vlie te verbranden, eene landing te doen op
het eiland op het eiland Terschelling, aldaar de bewoners te mishandelen en hunne
bezittingen te vernielen.’92
De aanval van de Republiek bij Chatham beschreef Altmann als volgt:
‘Onze Staten besloten op hunne beurt, den vijand in zijne havens te bestoken;
90 Ibidem, 38.
91 Prud’homme van Reine, Rechterhand van Nederland, 183-184.
minder wellicht om wraak te nemen over het gepleegde geweld, dan wel, om door
eene stoute, ontzag inboezemende daad, de Engelschen tot het sluiten van den
vrede te dwingen.’93
Volgens Altmann was de aanval van de Engelsen laaghartig. Terwijl de aanval op de Theems in mindere mate was bedoeld als wraak, maar vooral werd uitgevoerd in naam van de vrede. Volgens Leerssen was er door de reflectie op de nationale identiteit van de Franse filosoof Ernest Renan in 1882 een waardesysteem ontstaan, dat vaak werd ingezet om de ‘Ander’ als machtsbelust weg te zetten, terwijl de eigen nationale daden als democratisch en redelijk werden gezien. Gelijke acties konden zo dus een andere betekenis en een andere waarde krijgen, afhankelijk van wie het uitvoerde. Renan was volgens Leerssen een van de meest toonaangevende theoretici op het gebied van de natievormende rol van het collectieve geheugen en het vergeten van de grootsheidswaan of de traumatische omgang met het verleden.94 Zijn theorie vinden we heel duidelijk terug in het
kinderboek van Altmann. Hij veroordeelde de actie van de Engelsen waarbij schepen werden aangevallen die in de binnenwateren lagen, terwijl de actie van de Republiek volgens hem gerechtvaardigd was. Hij gaf een andere betekenis aan de aanvallen, waarbij de eigen nationale daden democratisch en redelijk waren. De daden van de Engelsen waren daarentegen laaghartig. Door soortgelijke acties verschillend te beschrijven en de eigen natie veel positiever te beschrijven, bezit het kinderboek van Altmann duidelijke nationalistische kenmerken.
Ook schrijver en dichter P. Louwerse gaf een andere betekenis aan de optredens van Engeland en de Republiek. In het kinderboek Vlissinger Michiel uit 1880 schreef hij over de inval op West-Terschelling en de tocht naar Chatham: ‘die lafhartige daad 93 Altmann, Michiel Adriaansz. de Ruiter, 38-39.
zou luisterrijk gewroken worden’.95 Zijn boek, dat vooral ging over
de jeugd van Michiel, was bedoeld als ‘een middel om de liefde voor onze schoone Nederlandsche geschiedenis op te wekken en eene uitlegging van de woorden op het praalgraf van onzen held: ‘Hij blinkt in onbezoedelde eere!’96 Historisch pedagoge Lea
Dasberg karakteriseert Louwerse als een schrijver met nationalistische insteek. Zijn tijdgenoot, schoolhoofd K. Andriesse, vond dat de geschiedverhalen van Louwerse:
‘ … zoo echt nationaal, zoo geschikt om in het hart van iedere Hollandse jongen snaren
te doen trillen, wier bestaan wij ons niet schamen in deze cynische wereld, bevolkt met
cosmopolitische menschen en nog cosmopolitischer ideeën. Louwerse heeft zijn vaderland
lief…” 97
Ook socialist, schrijver en onderwijzer J.W. Gerhard zag in P. Louwerse een nationalistische schrijver. In Onze kinderliteratuur
in de aesthetische opvoeding, een brochure uit 1905, waar hij stil
stond bij de literaire vorming van de jeugd en beoordelingen gaf aan kinderboeken, liet Gerhard zich negatief uit over de schrijver: ‘Voor Louwerse bestaat de geschiedenis slechts in verheerlijking van ’t Oranjehuis en wat daarmee samenhangt: veldslagen, zeeslagen, generaals en admiraals.’ Vandaar: ‘stichten Louwerse’s geschiedverhalen niets dan onheils. Ze bederven de smaak en verduisteren het beeld der geschiedenis.’98 Louwerse gebruikte
nationalistische termen en beschrijvingen om volkeren uit verschillende landen te duiden. Zo ‘beefden de Roôrokken’99,
95 P. Louwerse, Vlissinger Michiel (Schiedam 1880) 181.
96 Ibidem, Voorbericht.
97 L. Dasberg, Het kinderboek als opvoeder. Twee eeuwen pedagogische normen en waarden in het
historische kinderboek in Nederland (Assen 1981) 52; het citaat van K. Andriesse is door Dasberg
geciteerd naar de 1899 editie 6 van het Nieuwe schoolblad.
98 J. W. Gerhard, Onze kinderliteratuur in de aesthetische opvoeding (Haarlem 1905)
358.
benaming voor de Engelsen, voor ‘den Nederlandschen zeeleeuw’.100 De inwoners van Barbarije waren, volgens hem,
‘echte Mohammedaansche schelmen en gauwdieven. Ze stelen als de raven en zijn zoo valsch als eene kat’.101 Ook kwam zijn
politieke standpunt duidelijk naar voren in zijn kinderboek. Hij beschreef hoe de vader van Michiel over de Nederlandse Opstand vertelde aan zijn kinderen: ‘Nu eens waren ze overgeleverd aan den Spanjool, dan aan de Staatschen, en moeder heeft me dikwijls gezegd, dat beide partijen zoo al één pot nat en met hetzelfde sop overgoten waren.’102 De nationalistische boodschap van Louwerse
zien we in het hele kinderboek terugkomen. Hij wilde het echter niet alleen bij de literatuur laten:
‘Daarom is het goed dat de mannen, die ons Vaderland eenmaal zoo groot gemaakt
hebben, met standbeelden vereerd worden. Van die eer weten zij niets, voor wie
zulke gedenkteekens opgericht worden. Het is dan ook niet zoo zeer voor hen,
dat een standbeeld verrijst, als wel om het volk van den tegenwoordigen tijd in
herinnering te brengen, wat een mensch kan, als hij wil, en om hen aan te sporen
te doen, zooals zij deden.’103
1.2 Nationalisme in kinderboeken van 1940 tot
1980
100 Ibidem, 191.
101 Ibidem, 135.
102 Ibidem, 73.
Na de Tweede Wereldoorlog werden tot de sociale jaren 80 tien kinderboeken uitgegeven waarin Michiel de Ruyter een rol speelde. Dit terwijl er volgens Ghesquière, Joosen en Van Lierop-Debrauwer vooral vanaf de jaren 60 het media- en productaanbod voor kinderen sterk groeide.104 Toch zien we geen stijging in het
aantal boeken over de admiraal. Wellicht heeft het ermee te maken dat Michiel de Ruyter zich uitstekend leende voor nationalisme en dat het leven van De Ruyter moeilijk kon worden beschreven zonder bij oorlogen en zeeslagen stil te staan. Thema’s die mogelijk minder geschikt waren direct na de Tweede Wereldoorlog. We zien dat kinderboeken uit deze periode de zeeslagen van De Ruyter gebruikten als een oproep voor vrede. Historicus, docent en auteur J. Roelink schreef het volgende over dit thema in het kinderboek Vlissinger Michiel uit 1957:
‘Michieltje zag, net als bijna alle jongens, in de oorlog iets moois. Oorlog is nooit
mooi. Oorlog is een groot kwaad. Soms is het een noodzákelijk kwaad. Maar toch
altijd kwaad. Kwaad líjkt wel eens mooi. Daarom líjkt oorlog wel eens mooi.
Maar ’t is valse schijn.’ 105
Volgens Roelink had de volwassen Michiel zijn mening bijgesteld: ‘De Ruyter haatte de oorlog.’106 Daarnaast was vrijheid volgens
Roelink een belangrijk goed in de Republiek: ‘Niet om de zeeën te beheersen, om anderen de wet voor te schrijven moest ons land een sterke vloot hebben, maar om te zorgen, dat de zee vrij bleef. Een vloot niet voor de aanval, maar voor de verdediging van de vrije zee…’107 Het hebben van een sterke oorlogsvloot was volgens
Roelink niet alleen noodzakelijk voor de vrede, maar het was van levensbelang voor de Republiek. ‘De Nederlanden waren maar een 104 Ghesquière, Joosen en Van Lierop-Debrauwer, ‘Inleiding’, 42.
105 J. Roelink, Vlissinger Michiel (Nijkerk 1957) 17.
106 Ibidem, 60.
klein gebied, dat z’n bewoners niet kon voeden.’108 Roelink
legitimeerde de oorlog in naam van de vrede en het voortbestaan van de natie. Dit is een opvallend verschil met de schrijvers uit de negentiende eeuw, waarbij de oorlog en gewonnen zeeslagen iets waren om trots op te zijn. Volgens Jensen waren nationalisme, vaderlandsliefde en heldenverering in de negentiende eeuw vanzelfsprekend.109 Deze vanzelfsprekendheid zien we niet meer
terug in het kinderboek van Roelink halverwege de twintigste eeuw.
Volgens Roelink waren de kapiteins van de schepen van de Republiek ‘Geen dolle vechtersbazen alleen, maar vrome, kundige zeelui…, die de vloot van ons land hebben groot gemaakt.’ Toch nuanceerde Roelink deze beschrijving enigszins. Zo schreef hij dat De Ruyter in zijn strijd om de vrije zee last had van eigen landgenoten die stiekem verboden waren aan boord meenamen, waar De Ruyter niets van af wist. Daardoor kon het zijn dat bij controles van de Engelsen de admiraal onterecht te boek kwam te staan als leugenaar. Ook deden, volgens Roelink, kapiteins in het geheim zaken met zeerovers in Afrika: ‘Er is dus niet altijd reden, dat wij-Nederlanders-ons op de borst slaan en zeggen: Die andere volken waren de rovers en wij de onschuldige reizigers.’110 Roelink
vermeed nationalistische termen bij het beschrijven van het eigen land en de Europese ‘Ander’. Iets minder positief was Roelink over de Moorse vorsten. Hij schreef dat zij ‘…vaak erg onbetrouwbaar waren, slecht betaalden en de kooplui vaak gevangen zetten.’111
Een schril contrast met de beschrijving van bijvoorbeeld Fransen en Engelsen, waar geen waardeoordelen aan te pas kwamen. Waarschijnlijk had dit minder te maken met nationalisme, dan wel met godsdienst. Roelink was ‘diep-religieus’ en deed onderzoek naar het christelijke karakter in de Middeleeuwen en de Nieuwe 108 Ibidem, 60.
109 Jensen, De verheerlijking van het verleden, 9.
110 Roelink, Vlissinger Michiel, 62-63.
Tijd.112 Dat hij geen goed woord over had voor de Moorse vorsten
kon er mee te maken hebben gehad dat deze geen christenen waren. Voor christenen was hij een stuk milder.
Niet alle schrijvers in de jeugdliteratuur vermeden na de Tweede Wereldoorlog nationalistische standpunten of gingen voorzichtig om met het thema oorlog. In 1950 kwam het boek Het
leven van Michiel de Ruyter van kinderboekenschrijvers I.
Janssens en P. Swildens op de markt. Over de oorlog onder leiding van De Ruyter schreven zij dat deze ‘met moed, krachten en volharding’ werd gevoerd.113 De Acte van Navigatie uit 1651,
waarbij alleen Engelse schepen goederen mochten invoeren in Engeland, was volgens hen ontstaan omdat de Republiek werd ‘gevreesd en benijd door alle staten van Europa en zeker door Engeland’.114 Daarnaast was het verplicht strijken van de vlag voor
de Engelsen ‘voor ons natuurlijk beledigend’ en ‘daar moest strijd van komen’.115 Die strijd werd volgens de schrijver opgezocht door
De Ruyter. Hij voer in 1652 de haven uit en ging ‘…op zoek naar de vijand, vol spanning, maar ook vol vertrouwen het grote avontuur tegemoet.’116 ‘De Hollanders vechten als leeuwen’117
terwijl de ‘Engelse regering wist nauwelijks wat te doen. De lichtzinnige en pronkzuchtige Koning Karel wist het al helemaal niet.’118 Het kinderboek van Janssen en Swilders is te vergelijken
met een aantal werken uit de negentiende eeuw. Er werd een ‘ons’ versus ‘de Ander’ gevoel gecreëerd en het thema nationalisme werd niet gemeden. Janssen en Swilders schreven over De Ruyter dat hij ‘…een van de weinige mannen’ was ‘wiens bekwaamheid en 112 G. J. D. Aalders H. Wzn., ‘geheugen van de vu’, 4 nov 2015, website VU
http://www.geheugenvandevu.nl/application/files/7014/4161/8805/Roelink_J_1910-1986_J1985-1986.pdf (13-02-2018).
113 I. Janssens en P. Swildens, Het leven van Michiel de Ruyter (Den Haag en Antwerpen 1950) 58.
114 Ibidem, 22.; Prud’homme van Reine, Rechterhand van Nederland, 57.
115 Janssens en Swildens, Het leven van Michiel de Ruyter, 22.
116 Ibidem, 23.
117 Ibidem, 51.
vaderlandsliefde boven alle twijfel verheven waren.’119 Volgens
Jensen stonden nationalisme en heldenverering in een kwaad daglicht na de Tweede Wereldoorlog.120 Toch gingen Janssen en
Swilders deze thema’s niet uit de weg. Het boek heeft veel weg van de kinderboeken die zijn uitgegeven voor de Tweede Wereldoorlog. Volgens journaliste en auteur B. Ros had de samenleving in de tijd van de wederopbouw juist behoefte aan verhalen over heldendom en hoop. Naarmate men verder van de oorlog afstond, was er gelegenheid voor het stellen van kritische vragen.121 Dit zien we ook terug in de kinderboeken over Michiel
de Ruyter. In het kinderboek van Janssens en Swilders uit 1950 worden de thema’s nationalisme en oorlog op een hele andere manier benaderd dan in het boek van Roelink uit 1957. In het jeugdboek uitgegeven net na de oorlog streed De Ruyter tegen het slechte buitenland. In het kinderboek uit 1957, waar men de tijd had gehad om op de Tweede Wereldoorlog te reflecteren, was De Ruyter tegen de oorlog en vocht hij voor de vrede.
1.3 Nationalisme in kinderboeken na 1980
Tijdens de sociale jaren 80 verschenen steeds meer ‘probleemboeken’, waarin realisme de boventoon voerde en waarmee kinderen in aanraking kwamen met sociale thema’s.122
De historische roman behoorde tot het meest geprezen genre.123
Volgens Jensen keerde de vaderlandse held terug en was er een toenemende interesse in het nationale verleden. De hoogtijdagen van Michiel de Ruyter in de jeugdliteratuur lagen rond 2007, 400 jaar na zijn geboorte. Voor de stichting 400 jaar Michiel de Ruyter schreven auteur en illustrator J. Staller en conservator en auteur 119 Ibidem, 57.
120 Jensen, De verheerlijking van het verleden, 9.
121 Ros, ‘Het verleden als vehikel voor het heden’, 303.
122 Ibidem, 47-48.
