TIJDVAK VOOR
3. SCHIPPER NAAST GOD
3.3 Christelijke moraal in kinderboeken na
‘Het leek wel David of Goliath, zoals in de bijbel. Dapper en vastberaden streden onze mannen en overwonnen.’273 Aldus Nooy
272 Jespers, Michiel de Ruyter, 64.
in De ramp van 1666 uit 2004 over de Tachtigjarige Oorlog. De schrijfster legt in dit kinderboek aan de jonge lezer uit dat het verhaal van David en Goliath uit de Bijbel komt. Blijkbaar verwacht ze dat niet elke lezers deze associatie kan maken. Volgens Ghesquière en Dane wordt laat in de twintigste eeuw en begin eenentwintigste eeuw het taboe dat heerste in de jeugdliteratuur over het geloof opgeheven. 274 Het christendom wordt dan weer
bespreekbaar gemaakt.275 Toch vinden we in veel kinderboeken
over Michiel de Ruyter na de sociale jaren 80 weinig tot niets terug over het geloof. In het kinderboek van Nooy wordt naast de Bijbelverwijzing nog een aantal keer het christendom aangehaald. Zo kan de hoofdpersoon Riemer nog herinneren dat De Ruyter een keer op Vlieland was:
‘Zondags in de kerk zaten we allemaal stiekem naar hem te kijken…. Wanneer De
Ruyter er zelf niet is, kijk ik vaak naar de koperen kaarsenkroon die hij na een grote
overwinning van de Zweedse regering kreeg en toen aan onze kerk schonk.’276
Volgens Hilbun worden er twee verschillende standpunten ingenomen als het gaat om het geloof in literatuur. De eerste opvatting is, volgens haar, een anti-geloofshouding, waarbij de nadruk ligt op de negatieve aspecten van het geloof. Bij de tweede opvatting wordt er op een zakelijke manier over het geloof geschreven, dat bestaat uit een korte vermelding over bijvoorbeeld het naar de kerk gaan, of het bidden.277 Hilbun komt tot deze
conclusie na het bestuderen van geloof in realistische fictiewerken voor adolescenten. In De ramp van 1666 wordt ook op een neutrale manier over de kerk en het bidden geschreven. Wat minder onzijdig 274 Dane en Ghesquière, ‘Waar is God gebleven?’, 83.
275 Ibidem, 88.
276 Nooy, De ramp van 1666, 8.
schrijft Nooy over de doopsgezinden zodra de Engelsen Terschelling binnenvallen:
Hé, is dat niet Ariaen Hendriksz, de voortganger van de doopsgezinden? Ja zeg,
nu zie ik waarempel dat er verschillende doopsgezinden aanwezig zijn. Mannen,
die om hun geloof het geweld hebben afgezworen, staan hier met musketten over
hun schouder om samen met hun dorpsgenoten strijd te leveren. Ik voel een brok
in mijn keel. Dat is nog nooit vertoond. Om niets nemen deze gelovigen de wapens
op. Ze weigeren zelfs dienst te nemen in de krijgsmacht. Blijkbaar is dit onrecht
zelfs deze vredelievende mensen teveel geworden.’278
Riemer krijgt een brok in zijn keel nadat de vredelievende doopsgezinden de wapens oppakken. Deze voorbeelden zijn de enige verwijzingen naar de religie. Verder wordt er in dit kinderverhaal niet over het geloof geschreven.
Het jeugdboek Michiel de Ruyter van De Voogt beschrijft op een informatieve manier het leven van Michiel de Ruyter. In de beschrijving over het leven van De Ruyter komt het geloof echter niet aan bod. De Voogt schrijft over de bevrijding van slaven door Michiel de Ruyter, zonder vermelding te maken dat het vaak om christelijke slaven ging. Pas als De Ruyter sterft wordt, op de laatste bladzijde, het geloof genoemd: ‘“O God, Gij zijt mijn God, ik verwacht U”, fluisterde De Ruyter. Daarna stierf hij.’279 Een ander
informatief boek voor de jeugd is Over vroeger en nu. Verhalen bij
de Canon uit 2012. Van de 501 pagina’s worden er negen besteed
aan het verhaal van Michiel de Ruyter. Ook hier komt het geloof kort en neutraal aan bod: ‘In alle kerken bidden mensen voor de mannen die op het punt staan de Engelsen en Fransen aan te 278 Nooy, De ramp van 1666, 51.
vallen.’280 In Vuur! van Roos en Van Doren wordt ook maar één keer
over het geloof geschreven: ‘Gillis zag hoe de gelovige Michiel de Ruyter na deze woorden omhoog keek, alsof hij hierbij de hulp van God gekregen had.’281 In De amiraal. Michiel Adriaenszoom de Ruyter van J. Staller en G. Boven vraagt De Ruyter zich af na de
dood van Maarten Tromp: ‘Waarom had God zijn leven niet genomen in plaats van dat van de nobele Tromp?’282 In al deze
voorbeelden wordt summier over het geloof geschreven. In de meeste kinderboeken uit deze periode ontbreekt de religie in zijn geheel. Het taboe mag misschien opgeheven zijn, in de kinderboeken van Michiel de Ruyter is er nauwelijks ruimte voor het geloof, terwijl het christendom een aanzienlijke rol speelde in het leven van de admiraal. De secularisatie heeft een grote invloed gehad in de kinderboeken over De Ruyter.
CONCLUSIE
Volgens Engelberts Gerrits, voelt elke ‘vaderlander’ zich ongetwijfeld trots bij het horen van de naam De Ruyter, dit schrijft hij in het eerste kinderboek over Michiel de Ruyter. Sindsdien is de samenleving enorm veranderd. Ook de jeugdliteratuur is aangepast aan de maatschappij. Toch worden er nog steeds boeken uitgegeven over De Ruyter. Er is bijna 200 jaar aan leesgeschiedenis over de admiraal. De avonturen van de zeeheld konden moeiteloos worden geïmplementeerd in de kinderboeken. De gebeurtenissen uit het leven van De Ruyter lijken rechtstreeks uit een spannend jeugdboek te komen. Het onhandelbare jongetje dat stiekem op de kerktoren in Vlissingen klom en uiteindelijk admiraal werd. Een jongeman die gevangen werd genomen door de Spanjaarden, ontsnapte en via een voettocht door Frankrijk 280 A. Kruijssen e.a., Over vroeger en nu. Verhalen bij de Canon (Amsterdam 2012) 194.
281 Rood, Vuur!, 71.
weer in Zeeland terechtkwam. Een kapitein die keer op keer zijn landgenoten redde. Een zeeman die oog in oog kwam te staan met piraten en vaak door listige plannen wist te ontsnappen. Een kapitein die zijn boot liet insmeren met boter, zodat de kapers eraf vielen. Een admiraal die zelfs door andere landen werd aanbeden. Een liefhebbende vader die zijn zoon aan boord meenam. Een man die successen en verliezen kende. Een avonturier, een kapitein, een ruiter, een admiraal, een vader en een zoon. De Ruyter was het allemaal. Kinderboekenschrijvers hebben een heel arsenaal aan avonturen om uit te kiezen als ze over deze zeeheld willen schrijven.
Naast het avontuurlijke leven kan De Ruyter ook worden ingezet om bepaalde normen en waarden van de samenleving kracht bij te zetten. Door de thema’s nationalisme, heldenverering en christelijke moraal aan te passen aan de periode waarin het kinderboek wordt uitgegeven blijft De Ruyter relevant. In elke periode wordt anders over deze onderwerpen geschreven. Voor de Tweede wereldoorlog verschijnen veel kinderboeken waarbij het verhaal meteen een geschiedkundige les is voor de jeugd. De zeden en gewoontes van Michiel worden hierin veelvuldig beschreven. Hierdoor ontstaat historisch besef en verbondenheid met het vaderland. De schrijvers hoten dat de kinderboeken bijdragen aan het nationalistische gevoel van de jeugd. De liefde voor het vaderland van Michiel de Ruyter komt veelvuldig aan bod in deze kinderboeken. De held wordt daarbij vergeleken met de slechte vijand uit het buitenland. Direct na de Tweede Wereldoorlog is er behoefte aan verhalen over heldendom en hoop. De Ruyter was een geslaagde strateeg, die veel zeeslagen succesvol op zijn naam kon schrijven. Een stukje historisch overwinning voor een land dat in wederopbouw is. Naarmate de tijd verstrijkt en er kritisch naar de oorlog wordt gekeken, verschijnen er kinderboeken waar de nadruk wordt gelegd op de strijd voor de vrede. De oorlog is een noodzakelijk kwaad voor het
voortbestaan van de Republiek en voor de vrede. In de kinderboeken na de sociale jaren 80 worden vooral de competenties van de Republiek met andere landen vergeleken. Andere volkeren krijgen minder slechte eigenschappen toegeschreven dan de jaren ervoor. Ook de inwoners van de Republiek worden in beschrijvingen van slechte kenmerken niet gespaard, toch blijft het ‘wij’ gevoel bestaan. Door deze aanpassingen kunnen in elke periode kinderboeken worden uitgegeven over de vaderland liefhebbende admiraal, hoe verschillend de samenleving ook is.
Dezelfde benadering wordt ook bij het thema heldenverering toegepast. De Ruyter wordt geconformeerd aan de periode waarin het kinderboek verschijnt. Voor de Tweede Wereldoorlog was Michiel de Ruyter bijna een mythisch figuur. Hij wordt nooit boos, raakt zelden tot niet gewond, is beschermheer en weet overal een oplossing voor. Ook inspireert hij met zijn heldendom de mensen om zich heen. Naast al deze kwaliteiten blijft hij eenvoudig, nederig en bescheiden. Ook speelt zijn ondeugende jeugd een grote rol in de kinderboeken. Ondanks dat helden geactualiseerd moeten worden om relevant te blijven, voor de generatie waarvoor de held is bedoeld, zien we tussen de Tweede Wereldoorlog en de sociale jaren 80 weinig verschil in de kwaliteiten die een held moet bezitten. De Ruyter blijft dapper, bescheiden en eenvoudig. Wel krijgen zijn landgenoten meer kritiek te verduren dan in de kinderboeken van voor de Tweede Wereldoorlog. Daar wordt vooral de dapperheid van De Ruyter afgezet tegen de lafheid van zijn vijanden. Ook nu komt zijn ondeugende jeugd uitgebreid aan bod. Naast het vergroten van de herkenbaarheid van het leven van de zeeheld, is het ook een wijze les voor de jonge lezer. Het tij kan altijd keren, zolang je maar hard werkt. We zien een verandering in het beschrijven van de held. De Ruyter krijgt meer menselijke trekken. Hij kent angsten, is soms wat onzeker en kan wat opvliegend zijn. Na de jaren 80 zien we een ontwikkeling in het
kinderboek, het historisch jeugdboek wordt minder gezien als spiegel voor de natie en meer als reflectie voor de menselijke psyche. De Ruyter is nog steeds een held. Maar wat is een held precies? Door het bestuderen van de kinderboeken worden de waarden en de normen van de samenleving duidelijk. De karaktereigenschappen van De Ruyter veranderen in elke periode.
Eveneens zien we een verandering in de beschrijving over religie. Ook dit thema wordt aangepast aan de samenleving en in sommige gevallen wordt een beschrijving hierover zelfs vermeden. De vrome zeden en gewoontes worden in de kinderboeken uit de negentiende eeuw uitgebreid beschreven. De Ruyter is een perfect rolmodel voor de christelijke jeugd. De kinderboeken voor de Tweede Wereldoorlog over Michiel bevatten vaak een christelijke moraal, de jeugd kan er lering uit trekken. Wees braaf en je wordt beloond, maar neem je slechte beslissingen dan kan het fout aflopen. Het is gelukkig nooit te laat om het roer om te gooien en je leven te beteren. In de kinderboeken tussen 1940 en 1980 is het een ander verhaal. De secularisatie heeft enigszins invloed op de jeugdliteratuur. Er heerst een taboe op het geloof in veel kinderboeken. In de meeste kinderboeken zien we dan ook niets terug over het geloof. Sommige boeken refereren op een neutrale manier aan het christendom. Een enkel boek doet denken aan de jeugdliteratuur van voor de Tweede Wereldoorlog. De lessen zijn minder duidelijk en ontbreken vaak. Ook in de kinderboeken na 1980 vinden we weinig over het geloof terug. Het taboe is inmiddels opgeheven, maar dit zien we niet terug in de kinderboeken over Michiel de Ruyter. Zelfs in sommige informatieve boekjes ontbreekt het christendom, terwijl dit toch een grote rol heeft gespeeld in het leven van Michiel de Ruyter. Als er over het geloof wordt geschreven is het ook nu weer op een neutrale manier.
Door het leven van De Ruyter te herschrijven naar de normen en waarden van de samenleving kan de zeeheld moeiteloos worden
gebruikt als personage. Het verhaal over zijn leven blijft hetzelfde, maar de accenten veranderen. Aangezien een kinderboek niet historisch correct hoeft te zijn, kunnen gebeurtenissen worden aangepast, verwijderd of worden toegevoegd. Een kinderboekenschrijver kan De Ruyter actualiseren naar gelang.