- P I O N I E B S - E I S C H E N VAN D E H A N D E L S V E E E E N I G I N G
„ A M S T E E D A M " .
D e H . V. A. voornemens op Celebes een of meerdere suikeronder-nemingen op te zetten, stelde daarbij als eischen: bet verbod aan d e bevolking om n a den rijstoogst, als gebruikelijk tweede gewassen t e p l a n t e n e n de beschikking over al het irrigatie-water zoowel over dag ais s ' n a c h t s , gedurende den oost-moesson (drogen m o e s s o n ) . H e t B e s t u u r antwoordde dat van bedoeld verbod geen sprake kon wezen, doch dat gedurende den drogen moesson het bevlociingswater bij beurtregeling, over dag door de H . V. A., des n a c h t s door de bevol-king b e n u t zou k u n n e n worden. Aangezien echter de H . Y. A. h a r e eischen bleef h a n d h a v e n , terwijl de oprichting v a n suikerfabrieken voor zijn gewest toch v a n groot belang m o e t geacht worden, stelde de Gouverneur van Celebes daarop aan de Kegeelring voor, n a d e r t e trach-t e n m e trach-t de H . Y. A. trach-totrach-t overeenstrach-temming trach-t e geraken. Ditrach-t laatrach-tstrach-te k o n n o c h t a n s n i e t bereikt worden doch blijkt de Gouverneur v a n m e e n i n g te zijn, dat ook bij h a n d h a v i n g v a n het regeeringsstandpunt de op-richting der suikerfabrieken niet dadelijk onmogelijk genoemd behoeft te worden, hij acht n.J. voor een juiste beoordeeling een n a d e r onder-zoek n a a r de beschikbare hoeveelheid water noodig en heeft hij de H . V. A. afgevraagd of deze bereid is de kosten van dergelijk nader onderzoek te dragen.
Aldus, ongeveer, luidt een mededeeling v a n de Makassaarschc rant opgenomen in het ochtendblad der Nieuwe Rotterdamsche Cou-l a n t van 19 J a n u a r i 1.1., en voor zoover ons bekend n i e t tegenge-sproken.
D e H . V. A. h e t bekende energieke, zeer kapitaalkrachtige, bloei-ende lichaam dus w e n s c h t zich nog verder uit te breiden, o.m. op Celebes pioniersarbeid aan te v a t t e n , doch vordert daarbij v a n de Indische Eegeering d a t aan de inheernsche bouwgrondbezitters
ver-boden wordt gedurende de m a a n d e n m e t weinig regenval voedingsge-ivassen te p l a n t e n o m d a t zij irrigatie-water zouden behoeven, t e n koste v a n de besproeiing der suikerrietvelden van de H . Y. A. en blijft deze dien eisch stellen ook n a d a t het Europeösch B e s t u u r een beurtrege-ling voor de irrigatie had in overweging gegeven, een compromis
zoo-m
als dikwerf op J a v a wordt getroffen, waarbij nog wel de inlandsche bevolking tocib i n de m i n s t gunstige positie k o m t te verheeren.
M e n m o e s t — dit ter illustratie — h e t hier op het platte l a n d eens wagen om b.v. wanneer een weg te s m a l zou zijn voor h e t gelijk-tijdig producten-vervoer in tegengestelde richting door fabrikant en boeren, dezen l a a t s t e n ' voor te stellen h u n t r a n s p o r t uitsluitend s n a c h t s te verrichten om den fabrikant i n . d e gelegenheid te stellen zulks over dag ongestoord te d o e n !
„ M a a k geld, geld, zoo ge k u n t op correcte, zoo niet op elke moge-,,gelijke wijze" J) m a g toch m e t het devies zijn! D e H . V. A. is een der 28 c o n t r i b u a n t e n aan h e t fonds gesticht voor de Indologische faculteit te U t r e c h t , waarover wij onlangs i n dit tijdschrift schreven 2) .
H e b b e n wij iets te veel beweerd door t . a . p . t e schrijven dat in Indië de belangen van het groot-kapitaal en v a n het volk dikwerf tegen elkander in botsen ? en d a t in verband d a a r m e d e de betrekking t h a n s aan de universiteit te U t r e c h t geschapen t u s s c h e n h e t particulier grootkapitaal en de studie van a a n s t a a n d e Indische b e s t u u r s -a m b t e n -a r e n een bedenkelijke k -a n t k-an hebben ?
Uit bovenstaande blijkt, d a t de Gouverneur v a n Celebes h e t belang van zijn gewest meent' te k u n n e n bevorderen door het n i e t te l a t e n bij de afwijzende beschikking der Begeering, doch nog n a d e r t r a c h t e n wil de tegenstrijdige belangen v a n H . V. A. en bevolking te verzoe-nen. D a a r toch beide, Begeering en Gouverneur, geacht m o e t e n wor-den in, gelijke m a t e h e t gewestelijk belang in h e t oog t e hebben gehou-den, k a n h e t verschillend s t a n d p u n t in deze t h a n s alleen verklaard worden door de omstandigheid d a t de laatste, in tegenstelling m e t de Begeering, v e r m e e n t nog n i e t over voldoende irrigatie gegevens t e be-schikken.
W e z e n wij t . a . p . er niet op,, dat t h a n s reeds de intensiteit der voorgeschreven verdediging van de volksbelangen afhangt van de individueele inzichten der a m b t e n a r e n hoewel zij dezelfde studierich-t i n g volgden en dastudierich-t h u n n e inzichstudierich-ten lastudierich-ter zooveel studierich-te m e e r , onderling zullen k u n n e n afwijken n a a r m a t e zij t e L e i d e n of te U t r e c h t hebben gestudeerd ?
W o r d t hierdoor niet bevestigd dat — zooals wij eveneens reeds betoogden — de opleiding der Indische b e s t u u r s a m b t e n a r e n , die strikt onpartijdig m o e t e n denken en handelen, in h a n d e n van den S t a a t be-hoort te blijven.
N E U T E A A L . ') Horatius, Epistolae.
2) Do Staatsonmacht tegenover de Vrijheid der Wetenschap — zie Be Ind. Guls, December 1925.
186
W A J A N G , H E T J A V A A N S O H E S C H I M M E N S P E L . H e t is wel verwonderlijk hoe het mogelijk is, d a t wij Nederlanders r u i m 300 jaar onze kolonies bezitten, dat zoovele duizenden v a n onze m a n n e n en vrouwen daar h u n levenstaak hebben gevonden, en dat, OP enkele uitzonderingen n a , wij als volk geheel vreemdeling zijn ge-bleven a a n h e t innerlijke leven en de k u n s t v a n den Oosterling. M e t deze woorden begint h e t ' artikel over „ W a j a n g " door mevrouw E . B a r t h — V a n Marie in de eerste aflevering van dit jaar van Elsevicr's geïllustreerd maandschrift.
N a over hierin opgesloten regel en uitzondering eenigszins uitgeweid te hebben wijst Sehr, erop, dat de ware belangstelling, de liefde, die slechts aan de uitzonderingen onder ons t e n deel geworden is, en die ons alleen door h e n nader tot het kunst- en zieleleven van den in-boorling gebracht heeft, door den Duitscher gauwer aangevoeld is.
N a de N . I. kunsttentoonstelling t e Krefeld in 1906 heetfc de wajang den Duitscher gepakt en „ b e g e i s t e r t " op een wijze zooals ze den Nederlander nog niet heeft gedaan.
I n Oldenburg en M a n n h e i m zijn onlangs k u s t a v o n d e n en tentoon-stellingen gehouden v a n speciaal J a v a a n s e h e k u n s t , waarvoor ge-leerden en belangstellenden uit H a m b u r g , Kiel en B r e m e n waren overgekomen en het intellect en de aristocratie zich vereemgd h a d . B e h a l v e Duitschers w a r e n I t a l i a n e n , Spanjaarden, Maleiers en J a v a n e n opgekomen, m a a r vooral waren k u n s t e n a a r s , schilders,
beeld-houwers, tooneelspelers en schrijvers aanwezig om een blik te krijgen in deze h u n geheel vreemde wereld. M e t de grootste belangstelling volgden zij de voordracht en de vertooning door den als J a v a a n s c h e d e l m a n gekleeden K a d e n S. Hardjodiringgo.
Wie v a n ons weet, d a t deze zelfde J a v a a n hier i n het land ook heeft, rondgereisd en deze, zelfde vertooningen heeft gehouden? Wie heeft ze gezien? Zeer weinigen! W a t is hiervan de oorzaak? Tegen-woordig k u n n e n wij in H o l l a n d genoeg wajangfiguren zien doch steeds op een wijze waarop m e n ze niet zien m o e t .
H o e mooi in primaire kleuren beschilderd en verguld de wajang-poppen ook zijn, en als zoodanig reeds een lust om ze te bekijken, 7,oo is dit toch niet h e t wezen van de wajang. E e n wapmgpop is n.1.
een schaduwbeeld. Zij moet dus n i e t bekeken worden in opzicht, m a a r i n doorzicht; zooals zij d a n ook i n de werkelijkheid vertoond wordt.
H a a r silhouet m o e t zich projecteeren op een wit scherm, of, zooals dit in Krefeld geschied is, op m a t g l a s . E n dan veranderen de figuren ineens van gedaante. De t o t dusver voor ons „onbegrijpelijke dingen bieden dan h e t hoogste op het gebied v a n zwart- en w i t k u n s t , en w a t eerst -edrochtelijk k a r i k a t u u r scheen, wordt een weloverlegde stijl,
die niets m e t de realiteit te m a k e n wil hebben, zuiver verbeelding geeft in schitterend gelukte vormen.
Hoewel Sehr, dit n i e t uitdrukkelijk erbij zegt, is h a a r artikel blijk-b a a r een poging om h a a r landgenooten tot h e t blijk-besef te blijk-brengen van hetgeen zij v e r s m a d e n èn verzuimen door gemis a a n waardeering van h e t J a v a a n s c h e schimmenspel.
N a d a t mevrouw B a r t h , in woord en prent, een cursus over de teekenis v a n de wajangfiguren, en het, iedere wajangvertooning be-geleidend, orchest, de gamelan, gegeven heeft, vervolgt zij:
Keeds uit een oogpunt van kunst is dus de wajang van beteekenis, te m e e r waar wij hier s t a a n voor een zeer karakteristiek J a v a a n s c h c u l t u u r m o n u m e n t , d a t reeds m e e r d a n tien eeuwen lang de belang-stelling van een geheel volk heeft weten t e b e h o u d e n ! E e e d s lang voor de 11e eeuw na Chr. m o e t het schimmenspel op J a v a inheemsch zijn geweest en toen reeds k w a m e n de vertooningen en v o r m e n over-een m e t de tegenwoordige. Zij zijn van zuiver J a v a a n s c h e n oorsprong.
De machtige bekoring, die er v a n dit schimmenspel uitgaat, wijst er wel op hoe h e t den J a v a a n in zijn denken en voelen en zijn gemoeds-leven beheerscht. E n zoo is de wajang voor ons niet alleen een uit-n e m e uit-n d euit-n hoogst belauit-ngrijk middel tot bestudeeriuit-ng vauit-n het J a v a a n s c h e volkskarakter, m a a r bovenal om door te dringen tot zijn zieleleven.
De wajang geeft m e e r dan een bioscopische voorstelling van eeuwen-oude sagen m e t h a a r helden- en ridderfiguren, goden en halfgoden, m e n s c h e n en daemonen. Deze vertooningen r u s t e n op esoterischen grondslag. E n deze is gelegen in h e t religieus karakter der wajang.
De J a v a a n geloofde dat zijn dooden machtige beschermgeesten waren geworden, i n s t a a t den levende krachtige hulp t e verleenen in alle levensomstandigheden. Zij moesten daartoe echter worden op-gewekt door lofuitingen, muziek, offers en het b r a n d e n van wierook'.
Geesten zijn machtiger dan levende m e n s c h e n en reeds de tegen-woordigheid der geesten kan een gezegenden invloed hebben op de aanwezigen en h u n geluk en voorspoed verzekeren. Deze voorstelling leidde o.a. tol) het m a k e n van beelden, waarin m e n zich den geest van de afgestorvenen dacht. Volgens een eveneens algemeen ver-spreid geloof vertoonen de zielen der afgestorvenen zich in de gedaante van s c h i m m e n of schaduwen. Nu heeft m e n den vorm dier s c h i m m e n willen nabootsen en deze schimmenafbeeldingen op een scherm of doek vormen in beginsel het J a v a a n s c h e schimmenspel. D a n had m e n de zielen der afgestorvenen vóór zich, in den vorm waarin ze zich aan de levenden konden vertoonen ! De vertooningen moesten bij voorkeur in h e t nachtelijk u u r plaats h e b b e n ; de tijd dat de s c h i m m e n rond-waren. M e n kon nu de s c h i m m e n van zijn eigen voorouders oproepen ; m e n kon hen overladen m e t geschenken, en zich van h u n hulp ver-zekeren.
sas
De vertooning m a a k t e deel u i t ' v a n den voorvaderlijken eeredienst en de vertooner was de priester of sjamaan, het. m e d i u m dat de geesten opriep, de heldendaden der voorouders bezong, den h u i s -genooten lessen onder h e t oog bracht en openbaringen en voorspel-lingen deed. De wajangfiguren waren dus voor den animist bezielde s c h i m m e n .
Voor den J a v a a n is de wajang de schakel tot, hot contact m e t de bovenzintuigelijke wereld, en a l i s hij M o h a m m e d a a n of zelfs Christen geworden, en al worden de geesten niet meer, door een m e d i u m op-geroepen bij een vertooning, de wajang zal voor h e m toch steeds in zekeren zin gewijde kunst blijven. Bij geen gewichtige gebeurtenis in h e t leven mag . de wajang vertooning ontbreken. H e t is voor den M o h a m m e d a a n s c h e n J a v a a n , om zoo te zeggen, de kerkelijke in-zegening bij het huwelijk, de feestviering bij geboorte en besnijdenis, waarbij raadgevingen voor het leven worden medegegeven en onheil en ziekte bezworen worden. Geen enkele stand is d a a r v a n uitgesloten.
V a n den vorst, die zijn s t a m b o o m opvoert tot de helden der oude verhalen, tot den geringsten dessa-man, is het een handreiking van Boven om h e m veilig door het leven te geleiden.
Zonder verder, m e t Sehr., op deze uiteenzetting in te gaan, teekenen wij toch nog aan, d a t voor veel v a n het i n herinnering ge-brachte geldt, w a t zij speciaal voor het wlerookbranden en- het aan-bieden van spijzen aan den vertooner m e t zijn m u z i k a n t e n zegt, n a m . dat soms het religieus-animistische element aan de wajang o n t n o m e n is, en alleen het legendarisch-historische bewaard is gebleven.
C H I N A E N O N Z E B O E K D B U K K U N S T .
„Zelden heb ik in de laatste jaren een boek m e t zoo onverzwakte belangstelling gelezen als een dezer dagen te New-York verschenen werk over de geschiedenis van uitvinding der boekdrukkunst m China, "
D a t is de inleiding van een beschouwing, i n Hel Vaderland van 9 J a n u a r i gegeven over „ T h e Invention of P r i n t i n g in China and its Spread W e s t w a r d " v a n T h o m a s F r a n c i s Carter P h . D „ lector in h e t Chineesch a a n de Columbia University te New-York, beschouwing, die i n d e r d a a d doet u i t k o m e n d a t m e n hier m e t een zeer interessante studie t e doen heeft.
D e schrijver in Het Vad. heeft nooit veel geloof gehecht aan h e t verhaal der uitvinding van L a u r e n s J a n s z . Coster. Wij l a t e n h e m n u zelf aan het woord, al geven wij zijn artikel slechts in brokstukken-weer
Mijns inziens moet er heel wat gebeurd zijn, eer Gutenberg h e t
o n d e r n a m zijn 42-regeligen bijbel Ie z e t t e n en h e t heeft mij altijd hoogst onaannemelijk toegeschenen, d a t invloeden v a n elders een be-langrijke rol hebben gespeeld bij de uitvinding der boekdrukkunst in W e s t - E u r o p a . Zou nu, vroeg ik mij af, Carters werk eem vinger-wijzing dn die richting geven, misschien wel de „ m i s s i n g l i n k "
t u s s c h e n de d r u k k u n s t der Chineezen, van eerwaardigen ouderdom, e n die van W e s t - E u r o p a aan de h a n d doen?
M e t die vraag i n de gedachte heb ik mij aan het lezen gezet en h e t werk heeft mij geboeid alsof h e t een r o m a n w a s .
I n h e t eerste deel van zijn werk behandelt Carter de uitvinding v a n h e t papier in h e t jaar 105 v a n onze jaartelling, hetwelk als be-schrijfbaar m a t e r i a a l de plaats i n n a m , welke t o t nog toe h o u t e n plankjes en reepen bamboe i n de Chineesche samenleving h a d d e n ver-vuld. Vervolgens b e h a n d e l t hij h e t gebruik van zegels bij de Chinee-zen, welke eerst afgedrukt i n was of klei, m a a r later m e t inkt be-s m e e r d , op papier werden weergegeven. D a t wabe-s de embryonale v o r m v a n den blokdruk, welke een groote rol i n de beschaving van C h i n a heeft vervuld en nog vervult.
M e n weet w a t blokdrukken zijn? Ook in E u r o p a heeft m e n ze ge-k e n d als voorloopers v a n het druge-kge-ken m e t losse lettertypen. W a t m e n op papier weer wil geven, wordt in Spiegelschrift gegraveerd op h o u t en v a n de aldus verkregen reliefteekening worden afdrukken of afslagen g e m a a k t .
I n China was dit h a a s t de aangewezen weg om t o t verveelvuldiging t e k o m e n v a n wat m e n h a d geschreven. E e n Chineesch letterteeken is de voorstelling van een woord een gedachte en n u kan m e n begrijpen, d a t m e n het dn China wel zoo eenvoudig vond op een blok hout een geheel stel letterteekens te graveeren en dit af te drukken, dan d a t m e n op de gedachte k w a m losse letterteekens te vervaardigen en deze in een gesloten vorm s a m e n te voegen, welke zich leenen om afdrukken te m a k e n . M e n zou daarvoor ongeveer 25000 losse letter-teekens zoo n i e t m e e r m o e t e n vervaardigen, v a n ieder bovendien een a a n t a l exemplaren. Toch is zulks geschied! E e n m a n uit h e t volk, P i Sheng g e n a a m d , levende ongeveer 1045 v a n onze jaartelling, sneed in v e t t e klei of leem letterteekens, w a a r n a hij ze b a k t e . Hij n a m van een gemaakte vorm afdrukken door, n a de letterteekens v a n i n k t voorzien te hebben en er een vel papier over h e e n t e leggen, dit m e t een borstel t e bewerken, zoodat elk lijntje op h e t papier werd ge-reproduceerd. L a t e r zijn in p l a a t s van gebakken letterteekens t i n n e n gekomen, welke gegoten werden of wel houten, die gesneden werden, doch de uitvinding vond minder ruime verbreiding i n China, dan in K o r e a ; daar is inderdaad h e t gieten en gebruiken van losse letter-t e e k e n s letter-t o letter-t hooge onletter-twikkeling gekomen. .• • ' •
I n t u s s c h e n was reeds veel vroeger h e t eerste Chineesche boek
ont-190
s t a a n . H e t is een der lezenswaardigste hoofdstukken in Carters studie, zijn verhaal, hoe h e t oudste boek, t e n m i n s t e h e t o u d s t bekende boek, is gevonden. H e t lag m e t eenige duizenden handschriften en boeken verborgen in een hol i n Chineesch T u r k e s t a n , in de provincie K a n s u . H e t is. op 11 Mei 868 door W a n g Chieh gedrukt. Wij moeten het ver-haal van de ontdekking door den Engelschen reiziger Aurel Stein in
1900 hier overslaan.
M a a r nu k o m t de vraag, waar h e t i n dit- artikel om g a a t : hoe k o m t het, dat, w a a r de Chineezen zeker reeds in de negende eeuw de k u n s t v a n h e t m a k e n van boeken kenden, het in W e s t - E u r o p a t o t de vijf-tiende eeuw heeft geduurd eer m e n daar hetzelfde procédé t o e p a s t e ? E n een tweede vraag is: m a g n i e t t e m i n ondersteld worden d a t Chineesche invloed niet vreemd is geweest aan de toepassing v a n het blokdrukprocédé in het W e s t e n , waaruit het gebruik van losse letter-typen is voortgevloeid?
Als de M o h a m m e d a n e n er niet geweest waren, zou de mogelijkheid niet uitgesloten zijn geweest, dat we veel eer d a n t h a n s het geval is geweest de uitvinding van de Chineezen h a d d e n overgenomen. D e M o h a m m e d a n e n waren furieuse tegenstanders van het drukken en zelfs nog t o t den huidigen dag is hun boek bij uitnemendheid, de Koran, in geefn enkel M o h a m m e d a a n s c h land door middel v a n de d r u k k u n s t , tenzij dan door lithografie, vermenigvuldigd. Aan den M o h a m m e d a a n s c h e n invloed in China en elders hebben de Mongolen een einde gemaakt. Na aanvankelijk China aan zich onderworpen te hebben, zijn h u n horden n a a r het W e s t e n getrokken. Zij zijn daar evenwel nooit zoo lang gebleven, dat zij langs dien weg de door hen aan China ontleende beschaving E u r o p a deelachtig hebben k u n n e n doen worden. Alleen in E u s l a n d is h u n invloed belangrijk grooter ge-weest, een eeuw lang hebben zij daar geheerscht, en onder de sporen van h u n heerschappij over d a t land rekent m e n ook de kennis van de vervaardiging van blokdrukken. De mogelijkheid, dat deze langs dien weg ook W e s t - E u r o p a heeft bereikt, is reeds een eeuw na G u t e n b e r g geopperd door den geschiedschrijver J o v i u s , m a a r een positief bewijs daarvoor ontbreekt.
M a a r hebben wij misschien van de Koreanen de vaardigheid om m e t losse letters t e drukken overgenomen? E e n halve eeuw vóór d a t Europa, h a a r kende, bloeide zij in Korea en oogenschijnlijk lijkt h e t niet onmogelijk, gegeven h e t handelsverkeer tusschen Oost en W e s t , dat de Westerlingen van de Koreaansche d r u k k u n s t wat hoorden of zagen. Carter acht dit echter uitgesloten, daar juist i n die halve eeuw de connecties absoluut stil hebben gestaan. M o e t m e n dus z. i. afzien van pogingen om een directen invloed v a n China op de uitvindingen der b o e k d r u k k u n s t am te speuren, aanwijzingen van een indirecten in-vloed zijn er toch wel.
E r zou evenwel misschien nog een andere bron zijn aan te geven, waaruit h e t W e s t e n zijn kennis v a n de d r u k k u n s t zou k u n n e n hebben p u t t e n . D a t zou het land van de Uigur-Turken k u n n e n zijn. D a t is h e t gebied van ChineeBch-Turkestan, waarin T u n - H u a n g is gelegen, de p l a a t s in welker b u u r t de verborgen s c h a t k a m e r m e t het oudste boek is gevonden. De blokdruk is daar d r u k beoefend geworden, doch.
prof. Pelliot heeft daar ook een verzameling losse in h o u t gesneden letters aangetroffen, welke het letterschrift der Uigur-Turken ver-toonen. Toch hebben de in die richting ingestelde, onderzoekingen aan de ondersstelïing, dat we van de Uigur-Turken de d r u k k u n s t zouden gekregen hebben, geen waarschijnlijkheid gegeven.
M a a r doen we dan niet beter h e t zoeken naar aanwijzingen t o t ver-sterking der hypothese, dat op de uitvinding van de boekdrukkunst de Chineesche beschaving v a n invloed zou zijn geweest, op te geven'?
D a a r wil Carter ook niet aan en hij somt daarom verschillende aan-wijzingen op, die s t e u n zouden k u n n e n geven aan de onderstelling, d a t onder den invloed v a n h e t Oosten, h e t W e s t e n de boekdrukkunst heeft gekregen. Hij n o e m t in de eerste plaats het papier, in China uitgevonden en door de Arabieren n a a r E u r o p a gebracht. D a n wijst hij er op, dat wij niet enkel aan de Chineezen onze speelkaarten hebben t e danken, m a a r ook v a n hen de k u n s t hebben geleerd deze door middel van blokdruk t e vervaardigen. Van h e n hebben we wel-licht ook overgenomen de vermenigvuldiging van plaatjes of prentjes door middel van dezelfde techniek. M a a r mede m a g m e n niet uit h e t oog verliezen d a t wij, vóór we zelf boeken m a a k t e n , reeds kennis b a d d e n g e m a a k t m e t proeven van de Chineesche d r u k k u n s t . Tot die andere proeven behoort o.a. de afdruk van een zegel v a n den keizer der Mongolen Konyonk, in 1245 geplaatst onder een brief van dien vorst aan paus Innocentius I V . D a n v e r h a a l t de leider van een gezant-schap van Lodewijk den Heilige aan den keizer der Mongolen Guillaume de E u b r u q u i s , i n 1253 n a a r de Mongoolsche hoofdstad K a r a k o r u m gezonden, hoe hij d a a r kennis heeft g e m a a k t m e t papieren geld, dat bedrukt w a s . Ook de v e r m a a r d e reiziger Marco Polo m a a k t van papieren geld gewag. Verder mag niet over h e t hoofd worden zien, hoc de eerste zendeling i n 1294, door den P a u s n a a r China ge-zonden, J o h a n n e s de Monte-Corvino, onder m e e r zorgde voor de ver-spreiding v a n een vertaling in het Chineesch van h e t Nieuwe T e s t a m e n t en de P s a l m e n , en v a n teekeningen, voorstellende tooneelen uit h e t Oude en het Nieuwe T e s t a m e n t . Ligt de onder-stelling voor de h a n d , d a t daarvoor m e t zijn m e d e w e t e n gebruik is g e m a a k t van den toen in China algemeen in zwang zijnden blokdruk ? I n de dagen der Kruistochten eindelijk werd i n E g y p t e de blokdruk-k u n s t veelvuldig beoefend, en n u zou het toch wel verwonderlijblokdruk-k ge-weest zijn, zoo daarvan op geen enkele expeditie ooit iets b e m e r k t zou
192
zijn. „ M a a r — aldus Carter aan h e t slot van zijn werk — van groóter beteekenis d a n de levering van h e t bewijs v a n den invloed van. China op de Europeesche d r u k k u n s t , en ook vaster s t a a n d is h e t bewijs dat h e t menschelijk vernuft in Oost en W e s t dezelfde richting is gevolgd.
Op dit p u n t is verschil van meerring uitgesloten. Zij die schrijven over de ondoorgrondelijkheid van h e t Oosten, de Ohineezen beschouwen als een geheimzinnig volk, w a a r v a n h e t geestelijk leven grootelijks m e t het onze verschilt, vinden hier stof tot nadenken. I n China zoowei als in E u r o p a dagteekent het gebruik van mooi gegraveerde zegels reeds v a n vóór onze jaartelling. I n China zoowel als in E u r o p a bracht de voorliefde voor versiering reeds vroeger tot h e t bedrukken vam. weef-goederen. I n China zoowel als i n E u r o p a heeft de godsdienstige drang, welke vooral i n kloosters zich welig ontwikkelde, geleid t o t de eerste blokdrukken, en i n beide deelen der wereld heeft de h a r t s t o c h t van het spel. t o t uiting komend in h e t kaartspel, ook een rol gespeeld. I n China zoowel als in E u r o p a is, toen de beschaving de t r a p h a d bereikt, d a t er behoefte was aan de beoefening v a n de d r u k k u n s t op çuimer schaal, de boekdrukkunst verschenen en heeft de verspreiding van boeken en van kennis mogelijk g e m a a k t . Ten slotte hebben China zoowel als E u r o p a doorwrochte en vernuftige werkwijzen uitgevonden voor het gebruik van losse lettertypen.
D a t blokdruk in China de voorkeur heeft erlangd, terwijl letter-d r u k in E u r o p a ingang heeft gevonletter-den, is enkel toe te schrijven a a n h e t onderscheid t u s s c h e n Cbineesch en Europeesch schrift. Onder ge-lijke omstandigheden hebben de beide zoover v a n elkander gelegen
deelen der wereld hetzelfde gedaan. Ongetwijfeld hebben zij aanraking n i e t elkander gehad — op sommige p u n t e n hebben wij dit k u n n e n aantoonen. M a a r h e t sterkst zich op den voorgrond dringende ver-schijnsel, waarop dit onderzoek het licht heeft laten vallen is de over-eenkomstigheid van den arbeid van den menschelijken geest in beide deelen der wereld, een overeenkomstigheid, die bij elke fase in de geschiedenis der boekdrukkunst valt waar te n e m e n . "