Vergelijking tussen De Telegraaf en de Volkskrant

In deze subparagraaf zullen foto’s uit De Telegraaf en de Volkskrant met elkaar vergeleken worden. In totaal is het tien keer voorgekomen dat beide kranten eenzelfde foto plaatsten. De beide dagbladen putten soms uit dezelfde fotobronnen, bijvoorbeeld de ANP fotobank. Het is interessant om hier te kijken hoe en waar de kranten deze foto’s geplaatst hebben.

Het eerste voorbeeld hiervan is te zien in figuur 12. Deze foto is al eerder aangehaald om een voorbeeld te illustreren van een moment waarop de lezer Beatrix ziet zoals ze zelden getoond wordt. Deze foto werd zowel in De Telegraaf als in de

Volkskrant gepubliceerd op 2 februari 1998 naar aanleiding van de zestigste verjaardag van de vorstin. De foto legt een intiem moment tussen koningin Beatrix en prins Claus; de dans. Op de achtergrond zijn nog prinsjes Juliana, prinses Margriet en prins Bernhard jr. zichtbaar. Beide kranten benaderen deze intieme foto op een andere manier. Het eerste verschil is al dat De Telegraaf deze foto op de voorpagina afdrukt, terwijl hij in de Volkskrant pas op pagina vier terug te vinden is. Hier dient overigens wel bij opgemerkt te worden dat deze vierde pagina in de Volkskrant in zijn geheel gereserveerd is voor het verjaardagsfeest van de koningin. Op die pagina stonden maar liefst drie foto’s met Beatrix. Ook De Telegraaf pakt op die dag op pagina zes nog eens uit met meer foto’s van het feest.

Figuur 12: Foto T93 en V36, De Telegraaf, 2

februari 1998 en de Volkskrant, 2 februari

96 De foto is ook kleiner in de Volkskrant; hier is hij drie kolommen breed, in De

Telegraaf zijn dat er vijf. Dit verschil is al vaker aangehaald, maar ook hier lijkt De Telegraaf weer te willen verkopen en in te spelen op de interesses van de lezers met een foto van

koningin Beatrix.

Beide kranten kiezen ook voor een verschillende kop bij de foto. Zo gebruikt de

Volkskrant een citaat: “Koninginnefeest onder vrienden en familie”. Het is een korte kop die beschouwend genoemd kan worden. Het geeft enkel weer dat er vrienden en familie op het verjaardagsfeest van de koningin waren. Ook De Telegraaf gebruikt een korte kop: Stralend

koningspaar. Deze kop geeft, anders dan die in de Volkskrant, al richting aan hoe de foto ‘gelezen’ zou moeten worden. Op de foto is volgens de kop niet alleen het koningspaar te zien, nee, het is ook nog eens een stralend koningspaar. Het onderschrift volgt deze lijn, want ook hierin geven bijvoeglijke naamwoorden aan hoe de foto bekeken kan worden: Koningin

Beatrix en prins Claus openden het verjaardagsbal. Het paar genoot met volle teugen van hun romantische dans. Prinses Juliana keek vertederd toe, terwijl prinses Margriet en zoon

Bernhard een onderonsje hadden. Het zijn met name de woorden romantisch en vertederd die de toon zetten. Natuurlijk, als men naar de foto kijkt ziet men wel dat het om een intiem moment lijkt te gaan, maar of het nu meteen als romantisch te betitelen is, valt te betwijfelen. Ook bij de ‘vertederde blik’ van prinses Juliana kunnen vraagtekens gezet worden, want het lijkt net zo goed alsof ze iets zegt tegen Margriet of Bernhard jr. Toch krijgt de lezer van De

Telegraaf door de in het onderschrift gekozen bewoordingen sterk de indruk dat er op de foto een romantisch tafereel tussen Beatrix en Claus is afgedrukt met op de achtergrond een vertederde moeder. Hiermee wordt het beeld dat de lezer van Beatrix krijgt, gevormd. De lezer ziet op deze manier een zachte, liefdevolle of romantische kant van de vorstin en de oud-koningin. Het beeld van Beatrix wordt hier door de krant gestuurd of zelfs gevormd. Dit doet

de Volkskrant niet. Zij laat haar lezers zelf invulling geven aan de foto. Het onderschrift is dan ook feitelijk, afstandelijk en minder spectaculair te noemen:

Koningin en prins openen het galabal zaterdagavond in het paleis op de Dam. Links prinses Juliana met prins Bernhard jr. en prinses Margriet. Een dergelijk onderschrift geeft simpelweg weer hetgeen er op de betreffende foto te zien is en geeft zo geen sturing aan hoe de foto geïnterpreteerd wordt. Hiermee wordt het aan de lezers zelf overgelaten welk beeld zij van koningin Beatrix krijgen, dit wordt niet als het ware van te voren al ingevuld.

Figuur 13: Foto V9 en T28, De Telegraaf, 2 juli

1986 en de Volkskrant, 2

97 Hetzelfde gaat op voor een tweede foto die in beide kranten te vinden was. Op 2 juli 1986 verscheen op de voorpagina van De Telegraaf en op de zesde pagina van de Volkskrant de foto te zien is op Figuur 13. Prins Willem-Alexander was de dag ervoor beëdigd als luitenant derde klasse ter zee en zijn moeder, koningin Beatrix, feliciteert hem hiermee. Deze gebeurtenis is voor De Telegraaf weer reden genoeg om de foto redelijk groot, namelijk vier breedtekolommen, op de voorpagina te plaatsen. Op de voorpagina van de Volkskrant van die dag stond een andere foto, want deze stond op pagina zes. Waar het voor De Telegraaf blijkbaar gaat om een gebeurtenis die de lezer moet zien en niet kan missen door het op de voorpagina te plaatsen, lijkt de Volkskrant het minder urgent te vinden.

Net als bij het vorige voorbeeld is ook hier de Volkskrant weer meer ingetogen als het om de kop en het onderschrift gaat. De kop luidt Beatrix feliciteert luitenant en het

onderschrift is weer puur beschrijvend: Met de hand op de schouder van haar zoon feliciteert

koningin Beatrix prins Willem-Alexander na zijn beëdiging als luitenant ter zee derde klasse, dinsdag in Den Helder. Weer kan de lezer zelf zijn beeld en mening vormen over Beatrix op deze foto. Het is anders bij De Telegraaf. Hier is de kop neutraal en feitelijk, namelijk Officier

van Oranje legt eed af, maar het onderschrift is weer ‘sappiger’ te noemen dan die in de Volkskrant: Moeder en zoon van Oranje omhelzen elkaar na de plechtigheid waarbij de

breedgerande hoed van de koningin even een amusante hindernis vormt. Zo wordt er hier bijvoorbeeld van Beatrix een privépersoon gemaakt, want ze wordt in het onderschrift betiteld als moeder. Hierbij blijft de Volkskrant op een afstand en noemt haar koningin Beatrix. Ook de bijvoeglijke naamwoorden in het onderschrift van De Telegraaf, breedgerande en

amusante, geven de foto meteen een soort kleur. Het maakt van de gebeurtenis meteen iets amusants, terwijl de Volkskrant hier verder geen uitspraken over doet.

Vele verschillen tussen beide kranten die uiteindelijk te verklaren vallen aan de hand van het karakter en de identiteit van de dagbladen. In de conclusie zal hier dieper op ingegaan worden.

99

Conclusie

Dit onderzoek richt zich op de zichtbaarheid, representatie en de rollen van koningin Beatrix tijdens haar regeerperiode aan de hand van foto’s uit De Telegraaf en de Volkskrant. Als belangrijkste komt uit de onderzoeksresultaten naar voren dat koningin Beatrix voor het overgrote deel zichtbaar is voor het volk in rollen die samenhangen met haar ambt, met de dignitas. Deze zogenaamde ‘openbare rollen’, die Beatrix in haar openbare optredens laten zien, zijn op driekwart van alle gevonden foto’s zichtbaar. De openbare rollen vallen uiteen in specifiekere rollen, zoals die ook in het vorige hoofdstuk uitgebreid beschreven zijn.

Voorbeelden deze subrollen zijn die van representatief staatshoofd, ceremonieel staatshoofd en symbool van de natie.

Het is bij deze foto’s met openbare rollen opmerkelijk te noemen dat koningin Beatrix sinds haar aantreden in 1980 qua uiterlijk nauwelijks is veranderd. Natuurlijk, het is zichtbaar dat de tand des tijds niet aan de vorstin voorbij is gegaan, maar haar kledingstijl is in al die jaren min of meer gelijk gebleven. Al in de in hoofdstuk 3 aangehaald casestudie van

kunsthistorica Marga Altena is aangehaald dat koningin Beatrix welhaast over een ‘koninklijk werktenue’ lijkt te beschikken. Deze bestaat uit hooggeschouderde japonnen, hoeden en het onvervalste ‘Beatrixkapsel’. Dit tenue is niet onderhevig geweest aan modegrillen of trends. Door hier niet in mee te gaan, creëert Beatrix een zekere afstand tot het volk; zij staat boven de maatschappij en hoeft zich niet te conformeren aan de mode. Daarbij zorgt haar gelijk gebleven uiterlijk ervoor dat ze altijd herkenbaar is als koningin. Er is geen scherpe close-up voor nodig om op een foto te kunnen ontdekken dat de vorstin erop staat. Een foto met daarop alleen het silhouet van de koningin voldoet al, zo herkenbaar is het.

. Hierbij valt ook op te merken dat er –op een enkele uitzondering daar gelaten- wat uiterlijk betreft geen onderscheid valt te maken tussen een privérol of een openbare rol. Op de momenten waarop koningin Beatrix als privépersoon of voor privéaangelegenheden naar buiten treedt, is zij nog altijd herkenbaar als de vorstin, met name door haar kleding en kapsel. Haar onderdanen krijgen haar altijd op dezelfde manier te zien. De impact van de foto’s is dan ook dat Beatrix altijd en overal koningin blijft, nog voor moeder, oma of bijvoorbeeld

weduwe.

In dit onderzoek zijn de foto’s onderzocht aan de hand van theorie die ontwikkeld is in de iconografie en de semiotiek. Het ‘koninklijke werktenue’ is goed in te passen in de

100 semiotiek en dan met name in de door Roland Barthes ontwikkelde theorie van ‘mythes’. Barthes gaat er vanuit dat bepaalde tekens (‘signs’) voor meer kunnen staan dan dat op het eerste gezicht lijkt. In dit geval staat het uiterlijk van koningin Beatrix voor meer dan enkel het uiterlijk van de mevrouw die zich koningin der Nederlanden mag noemen. Er ligt een geïmpliceerde betekenis in dit uiterlijk inbegrepen. Bij de aanblik van het uiterlijk van koningin Beatrix met haar hoeden, hooggeschouderde kleding en haar kapsel, kan ook direct gedacht worden aan macht, statuur en majesteit. Deze betekenissen worden echter alleen begrepen door mensen die volgens dezelfde conventies betekenis hebben aangeleerd. Dit houdt in dat alleen mensen die met het Nederlandse koningshuis bekend zijn, deze geïmpliceerde betekenissen begrijpen.

Op een kwart van de gevonden en onderzochte foto’s is koningin Beatrix zichtbaar in een zogenaamde privérol. Bij deze categorie foto’s is het opmerkelijk te noemen dat er in de loop van Beatrix’ regeerperiode steeds meer van deze foto’s geplaatst werden in beide

onderzochte kranten. In de eerste tien jaar van haar regeren zijn er twaalf foto’s van Beatrix in een privérol gevonden, terwijl dit aantal verdubbelde in de jaren 2000-2008. Deze trend hangt samen met de ontwikkelingen in de media zoals die in hoofdstuk 2 besproken zijn. Vanaf de jaren negentig werd de emotie bij het nieuws als ook de menselijke kant achter het nieuws belangrijk en een speerpunt voor journalisten om zich op te richten. Dit verklaart het feit dat er meer en meer foto’s van koningin Beatrix geplaatst werden die haar in een privérol lieten zien. Ondanks dat deze foto’s veelal geen duidelijk waarneembare emoties bij de vorstin laten zien, geven ze wel de menselijke kant achter het staatshoofd weer. Hieraan ontstond vanaf de jaren negentig een grote behoefte bij lezers. Hier voldoen beide dagbladen dus aan. Ongeacht hun identiteit en houding ten opzichte van het koningshuis wordt er geconformeerd aan de wensen van de lezers. Getuige de onderzoeksresultaten gaat De Telegraaf het verst in het inwilligen van de ‘koninklijke’ wensen van hun lezerskring. Deze krant geldt mijns inziens dan ook terecht als de vertolker van de populaire moraliteit en identiteit.

Bij deze stijging in het aantal foto’s met Beatrix in een privérol speelt ook mee dat er de afgelopen jaren meer gebeurtenissen in het privéleven van koningin Beatrix waren die tevens in de openbaarheid gebracht moeten worden. Hierbij valt te denken aan het overlijden van haar beide ouders en prins Claus, als ook de huwelijken van haar drie zoons en de geboorte van de kleinkinderen. Voor elk ander mens zijn dit privéaangelegenheden pur sang, maar voor leden van het Koninklijk Huis betekent dit dat deze ook aan de buitenwereld getoond moeten worden om aan de buitenwereld de continuïteit van de monarchie te tonen. Dit is het resultaat van de erfopvolging zoals het Nederlandse koningshuis die kent. Ook de

101 hiervoor genoemde privézaken als overlijden en huwelijken zijn staatszaken. Zo is er immers zelfs parlementaire toestemming nodig bij een koninklijk huwelijk. Deze bij uitstek

persoonlijke zaken worden zo onderwerpen voor publieke belangstelling en beoordeling. Dit is een hoge prijs die de Oranjes betalen voor hun roem en om het recht op de troon te

behouden ten koste van hun privacy.

Deze grote vermenging van privé en openbaar, van de humanitas en de dignitas, kan mijns inziens ook juist gezien worden als de succesformule van de monarchie. In deze tijden waarin het kijkers- en lezerspubliek grote behoefte heeft aan ‘real life soaps’ en emoties komt men grotendeels aan de trekken bij het Koninklijk Huis. Deze familie en alles daarom heen kan beschouwd worden als Barthiaanse mythe en appelleert in velerlei opzichten aan de emoties van het volk. Er wordt een gelegitimeerd inkijkje gegeven in het persoonlijke leven van de Oranjes. Daarbij is er nog het familiale aspect van de Oranjes, iets waar we ons allemaal mee kunnen identificeren. Zodoende kunnen we in voor- en tegenspoed optimaal meeleven met de koninklijke familie. Daar kan geen Big Brother of De Gouden Kooi tegenop. Zo is de monarchie bij uitstek een nationaal symbool van continuïteit en stabiliteit.

De onschendbaarheid van de koningin staat mijns inziens in verband met

bovenstaande. Koningin Beatrix staat als vorst boven de partijen en politici zijn krachtens de Grondwet verantwoordelijk voor de daden en uitspraken van het staatshoofd. Deze

onschendbaarheid en de daaruit voortvloeiende ministeriële verantwoordelijkheid vereist ook dat bepaalde delen van het privéleven van de vorst onzichtbaar blijven. Daarbij, ook voor het kunnen functioneren van koningin Beatrix lijkt het mij onontbeerlijk dat zij bepaalde kanten van zichzelf niet aan het volk laat zien. Immers, zij is haast tot een mythe verworden en zij kan het zich niet permitteren om deze mythe te doorbreken en van haar voetstuk te vallen. Dit brengt echter ook met zich mee dat de humanitas en dignitas niet of nauwelijks van elkaar te scheiden zijn. Het is koningin Beatrix zelf die dit haarfijn in de gaten lijkt te hebben; de regie over haar optredens lijkt ze heel scherp in handen te hebben. Hier lijkt zij dan ook glansrijk in te slagen; op de gevonden foto’s staat ze altijd keurig glimlachend en poserend. Ze is niet te betrappen op onbewaakte ogenblikken waarin ze bijvoorbeeld boos kijkt of een ongemakkelijke houding aanneemt. Beatrix lijkt zich bewust van de camera’s en het grote effect dat foto’s kunnen hebben op de beeldvorming rond haar ambt en persoon. Toch blijft het onduidelijk en lastig te identificeren wat nu precies de betrokkenheid van Beatrix is bij de verbeelding van haar koningschap.

102 Voor wat betreft de kranten die in dit onderzoek zijn opgenomen, te weten De Telegraaf en de

Volkskrant, valt op dat zij in de jaren 1980-2000 ongeveer een gelijk aantal foto’s plaatsten met Beatrix in een privérol. In de jaren 2000-2008 liep het aantal plotseling flink uiteen, waarbij De Telegraaf meer dan twee keer zoveel foto’s van deze rollen plaatste dan de

Volkskrant. Dat De Telegraaf zich meer richt op de privékant van koningin Beatrix strookt met de verwachting die gedurende dit onderzoek zijn beschreven. Het is deze krant die veel aandacht heeft voor de menselijke kant bij het nieuws, als ook voor showbizznieuws, de noemer waar tegenwoordig ook het Koninklijk Huis onder te scharen lijkt te zijn. In het voorgaande zie ik een eerste verklaring voor het feit dat De Telegraaf in zijn

algemeenheid veel meer foto’s met koningin Beatrix erop publiceert dan de Volkskrant. Ruim 2,5 keer zoveel foto’s zelfs. Dit is een belangrijk verschil dat tekenend is voor het verschil in karakter en identiteit van beide dagbladen. In hoofdstuk 2 is aan de orde gekomen dat De

Telegraaf foto’s een hele belangrijke en grote rol toedicht in haar katernen. Illustratie en fotografie zijn een wezenlijk onderdeel van de krant. De Telegraaf kan dan ook met recht een visuele krant genoemd worden en door de grote foto’s en levendige vormgeving onderscheidt ze zich van andere kranten. Het liefst zou de redactie bij elk bericht een foto plaatsen, om het nieuws voor de lezer te visualiseren of ‘een gezicht te geven’. Hierin zie ik een tweede reden voor het grote kwantitatieve verschil in foto’s tussen De Telegraaf en de Volkskrant.

Daarbij lijkt De Telegraaf alles wat koningin Beatrix doet nieuwswaardig te vinden voor in de krant. Er is in deze krant veel aandacht te bespeuren voor koningin Beatrix en alles wat met het Koninklijk Huis te maken heeft. Dit hangt weer samen met de grote aandacht voor showbizznieuws. De Volkskrant, daarentegen, lijkt selectiever met de activiteiten van Beatrix om te gaan. Dit dagblad plaatst bijvoorbeeld foto’s op belangrijke dagen als Prinsjesdag en Koninginnedag of bij belangrijke staatsbezoeken en natuurlijk ook bij overlijden en huwelijken, maar niet bij triviale uitstapjes naar een toneelvoorstelling of een kunstexpositie. Dit lijkt De Telegraaf echter aanleiding genoeg te vinden om een –bij voorkeur- grote foto te plaatsen, en dan ook bij voorkeur op de voorpagina. Voor De

Telegraaf lijkt Beatrix altijd nieuws te zijn en altijd een foto te verdienen. De populaire, veelgelezen Telegraaf lijkt hiermee in te spelen op de behoeftes van haar lezers en daarbij past het ook helemaal bij het populistische laagdrempelige karakter van de krant.

Van de van oudsher links georiënteerde de Volkskrant zou op het eerste gezicht gedacht kunnen worden dat ze niet veel opheeft met de monarchie en koningin Beatrix. In hoofdstuk 2 kwam al aan de orde dat dit dagblad de laatste jaren een ommezwaai heeft gemaakt, omdat ook de Volkskrant aanvoelt dat lezers wel degelijk hierin geïnteresseerd zijn.

103 Dit blijkt niet direct uit de onderzoeksresultaten, maar dat heeft wellicht met het feit te maken dat er niet altijd een foto bij een bericht over het koningshuis geplaatst wordt en zodoende is de eventueel toegenomen aandacht van de Volkskrant niet in dit onderzoek terug te vinden. Wel valt op dat de Volkskrant ten opzichte van De Telegraaf veel rustiger en ingetogener bericht over koningin Beatrix. Er wordt niet groots uitgepakt met paginabrede foto’s op de voorpagina en ook de koppen en onderschriften zijn zakelijk en droog. Dit past bij het

intelligente karakter van de krant die zich richt op kritische, hoogopgeleide lezers. Ze probeert niet mee te gaan in het appelleren aan banale emoties bij de lezers.