Hoofdstuk 5 Onderzoeksresultaten en analyse
5.2 Representatie van koningin Beatrix
5.2.1 Openbare rollen
5.2.1 Openbare rollen
De openbare rollen die koningin Beatrix in de waardigheid van haar ambt, ofwel de dignitas, laten zien, zijn in een vijftal categorieën onder te verdelen. Zo kan de aanwezigheid van de koningin bij bijvoorbeeld jubilea van bedrijven en organisaties of bij het openen van tentoonstellingen en exposities gezien worden als de rol die zich laat omschrijven als
ceremonieel staatshoofd. In deze openbare rol toont Beatrix als staatshoofd haar betrokkenheid bij instellingen of organisaties en voor de organisatie van een feestelijk
moment is het natuurlijk een grote eer als de koningin haar gezicht laat zien. In Tabel 2 is een overzicht te zien van hoe vaak Beatrix in deze rol op de foto’s voorkwam.
81
Tabel 2: Openbare rol, subcategorie ceremonieel staatshoofd.
Telegraaf Volkskrant Totaal
‘80-‘90 29 4 33
‘90-‘00 15 6 21
‘00-‘08 17 5 22
Totaal 61 15 76
In totaal tonen 76 foto’s Beatrix in de openbare rol van ceremonieel staatshoofd. Uit Tabel 1 bleek reeds dat er 152 foto’s zijn die Beatrix in een openbare rol laten zien. Exact de helft van deze openbare rollen bestaat dus uit de rol van ceremonieel staatshoofd. Een heel groot deel van Beatrix’ ambt bestaat ook uit het openen van exposities, tentoonstellingen, gebouwen en congressen alsmede het bijwonen van voorstellingen, jubileumtoespraken en het uitreiken van prijzen. Het is dan ook niet opmerkelijk te noemen dat de helft van de foto’s met Beatrix in een openbare rol bestaat uit de rol van ceremonieel staatshoofd. Dit percentage strookt ook met de resultaten voor de kranten: in De Telegraaf werden in totaal 113 foto’s gevonden van Beatrix in een openbare rol. Van deze 113 waren 61 waarop Beatrix als ceremonieel
staatshoofd is te zien, dit is net iets meer dan de helft. Bij de Volkskrant is dit minder dan de helft: 15 van de 39 foto’s met een openbare rol zijn te classificeren als die van ceremonieel staatshoofd.
Voor het vaststellen van de rol van ceremonieel staatshoofd was het veelal voldoende enkel naar de foto zelf te kijken. In veel van de gevallen was het direct duidelijk dat het om deze rol ging, aangezien Beatrix veelvuldig gefotografeerd is terwijl ze een
openingshandeling verricht, een prijs uitreikt of te midden van prijswinnaars poseert. Een goed voorbeeld hiervan is Figuur 4. Deze laat foto V5 zien en het is hier duidelijk dat het gaat om Beatrix die een ceremoniële rol vervult, namelijk het overhandigen van een prijs.
Waar het onduidelijk was of het ging om de rol van ceremonieel staatshoofd konden contextuele en connotatieve indicatoren als het onderschrift en de kop bij het artikel uitkomst bieden.
Overigens is het bij de rol van ceremonieel staatshoofd het vermelden waard dat Beatrix vaak als ceremonieel staatshoofd optreedt bij
gelegenheden die te maken hebben met kunst. Zo
Figuur 4: Foto V5, de Volkskrant, 6 oktober
82 reikt de koningin ieder jaar de Koninklijke Subsidies voor Vrije Schilderskunst uit. Deze jaarlijks terugkerende gebeurtenis is ook in de onderzoeksresultaten enkele keren terug te vinden.
Zo tonen foto’s T63 en V23 beide de uitreiking van de subsidies van 13 oktober 1990. Het zijn echter verschillende foto’s, waarbij de Volkskrant zich lijkt te richten op de kunst zelf: Beatrix is amper zichtbaar helemaal links in de hoek van de foto en het schilderij is duidelijk de focus van de foto. De Telegraaf daarentegen plaatst een foto waarop Beatrix duidelijk zichtbaar is. Het is een geposeerde foto van de kunstenaars die de geldprijs in ontvangst mogen nemen, met de vorstin in het midden. Een verklaring voor dit verschil kan zijn dat de Volkskrant zich met deze foto aan wil sluiten bij de interesses van haar publiek. In hoofdstuk 2 is reeds gebleken dat de Volkskrantlezers over het algemeen welgesteld en hoogopgeleid zijn. Dit zou kunnen duiden op een bovengemiddelde aandacht voor de kunsten en dat de Volkskrant zich daarom op het kunstwerk focust en pas daarna op de koningin.
Ook bij de tentoonstelling Den Haag Sculptuur die iedere twee jaar praktisch in de achtertuin van koningin Beatrix gehouden wordt, zien we de vorstin tot tweemaal toe terug op foto’s. Het is De Telegraaf die hier foto’s van publiceert, namelijk op 13 mei 1998 (foto T104) en 25 juni 2002 (foto T127). Voor koningin Beatrix zullen dit aangename
werkzaamheden zijn, aangezien er van haar bekend is dat ze als privépersoon ook een groot kunstliefhebster is. In haar vrije tijd is de vorstin ook een niet onverdienstelijk beeldhouwster.
Verder valt op dat De Telegraaf veel meer aandacht schenkt aan Beatrix als
ceremonieel staatshoofd dan de Volkskrant. De Telegraaf plaatste van deze rol 61 foto’s waar er in de Volkskrant 15 foto’s werden gevonden die aan deze rol voldeden. Op deze foto’s is koningin Beatrix zichtbaar terwijl ze een ceremonie bijwoont. Dit kan een jubileumcongres zijn, maar ook de opening van een gebouw of instantie of de uitreiking van een prijs of een onderscheiding. De Volkskrant lijkt deze openbare optredens van koningin Beatrix niet direct nieuwswaardig te vinden of geschikt voor de krant en de lezers. De Telegraaf, daarentegen, lijkt ook met het plaatsen van deze optredens van Beatrix aansluiting te zoeken bij de lezers.
Bij het ontvangen van een buitenlands staatshoofd of het zelf afleggen van een staatsbezoek aan het buitenland, neemt Beatrix ook een openbare rol in. Deze is
ondergebracht onder de noemer representatief staatshoofd. Koningin Beatrix representeert het Koninkrijk der Nederlanden bij dergelijke gelegenheden. In Tabel 3 wordt duidelijk op
83
Tabel 3: Openbare rol, subcategorie representatief staatshoofd.
Telegraaf Volkskrant Totaal
‘80-‘90 11 5 16
‘90-‘00 11 2 13
‘00-‘08 6 2 8
Totaal 28 9 37
Met een totaal van 37 foto’s is dit een rol die relatief veel voorkomt in dit onderzoek en de tweede plek inneemt bij de openbare rollen. Wat opvalt bij deze subcategorie is dat de aandacht voor deze rol van koningin Beatrix met de loop der tijd lijkt af te nemen. Zijn er in de onderzoeksmaanden tussen 1980 en 1990 nog 16 foto’s te vinden met Beatrix als
representatief staatshoofd, in de periode tussen 1990 en 2000 zijn dit er nog 13 en de periode tot 2008 laten er slechts 8 zien. Dit kan niet te maken hebben met een soortgelijke afname in het aantal staatsbezoeken dat Beatrix aflegt en ontvangt. Zo zouden haar uitgaande
staatsbezoeken alleen al ruimte bieden om voldoende foto’s te publiceren: in de periode 1980-1990 legde Beatrix 14 staatsbezoeken, in 1980-1990 tot 2000 maar liefst 18 en van 2000 tot 2008 ging ze dertienmaal naar het buitenland.194
Deze rol van representatief staatshoofd was veelal pas duidelijk te herkennen als het onderschrift en/of de kop bij het artikel gelezen werden. Als puur op de foto’s afgegaan zou zijn, zou een foto met Beatrix op staatsbezoek niet meteen als zodanig te herkennen zijn geweest. Vanzelfsprekend, een foto met Beatrix in een stad die overduidelijk te herkennen is als een buitenlandse, daar zou bij gedacht kunnen worden dat het met een staatsbezoek te maken heeft. Echter, koningin Beatrix is op de
foto’s niet herkenbaar als representatief staatshoofd door bijvoorbeeld kleding of
haardracht. Deze zijn gelijk aan bijvoorbeeld de rol van ceremonieel staatshoofd.
Een uitzondering hierop zijn de foto’s waarop Beatrix een erewacht inspecteert. Dit is een gebruikelijk ritueel dat ter begin of
afsluiting van een uitgaand of inkomend
194
http://www.allesopeenrij.nl/index.html?page=http://www.allesopeenrij.nl/lijsten/monarchie/ staatsbezoeken.html, geraadpleegd op 10 december 2008
84 staatsbezoek dient. De Telegraaf publiceerde in de onderzoeksperiode drie van zulke foto’s, te weten T55, T80 en T139. Figuur 5 is foto T55 en daarop is duidelijk te zien hoe koningin Beatrix tezamen met het ontvangende staatshoofd de erewacht inspecteert.
Een derde openbare rol die valt te onderscheiden is die van constitutioneel
staatshoofd. Deze rol neemt koningin Beatrix in op momenten dat zij naar buiten treedt als letterlijk ‘hoofd van de staat’. Volgens de Nederlandse Grondwet, de constitutie, wordt de regering gevormd door Koning en ministers. Dit maakt de koning en dus koningin Beatrix tot hoofd van de staat. Dit brengt enkele taken met zich mee, zoals het beëdigen van ministers en staatssecretarissen, het voorzitterschap van de Raad van State en het voorlezen van de
jaarlijkse troonrede op Prinsjesdag. Op deze momenten speelt Beatrix het constitutioneel staatshoofd. Tabel 4 laat zien hoe vaak Beatrix in deze rol is vastgelegd tijdens de onderzoeksperiode.
Tabel 4: Openbare rol, subcategorie constitutioneel staatshoofd
Telegraaf Volkskrant Totaal
80-90 5 3 8
90-00 4 3 7
00-08 3 3 6
Totaal 12 9 21
Deze tabel laat duidelijk zien dat de foto’s van Beatrix in deze rol gelijkmatig verdeeld zijn over de jaren. Het is dan ook zo dat de Prinsjesdagen er gelijkmatig in voorkwamen als ook de presentaties van nieuwe ministersploegen.
Wat bij deze rol vooral opvalt is dat Beatrix op Prinsjesdag er op haar ‘koninklijkst’ uitziet. Op deze dag draagt ze veelal hele bijzondere japonnen en hoeden, een blauwe sjerp met oranje rand en daarop een stervormige broche.
De sjerp en de broche zijn koninklijke
onderscheidingen/ordetekens en dienen op een dag als deze gedragen worden. Hiermee wordt de koninklijke statuur van Prinsjesdag duidelijk en onderscheidt Beatrix zich duidelijk zichtbaar van haar volk. De sjerp met broche kan mijns inziens
dan ook opgevat worden als symboliek van Figuur 6: Foto T88, De Telegraaf, 18
85 koninklijke macht en aanzien. In hoofdstuk 3 werd al het artikel van kunsthistorica Marga Altena aangehaald die spreekt over het ‘koninklijke werktenue’ van koningin Beatrix. Dit past hier mijns inziens uitstekend bij. Op figuur 6 is foto T88 te zien. Het is de traditionele
balkonscene na de rijtoer die de koningin en haar gevolg terugbrengt van de Ridderzaal naar Paleis Noordeinde. Het verzamelde volk wordt dan vanaf het balkon nog toegezwaaid. Bij prinses Margriet (2e van links) en koningin Beatrix (midden) zijn duidelijk de sjerp en broche zichtbaar.
De foto’s die ook Beatrix ook in haar rol van constitutioneel monarch laten zien, zijn die waarop de koningin een nieuwe ministersploeg op de trappen van Paleis Huis ten Bosch. Het behoort ook tot haar constitutionele taak om de ministers te beëdigen en te installeren. Op deze foto’s zien we de koningin in mantelpakjes en soms met een hoed, maar niet met de koninklijke symbolen als op Prinsjesdag.
Op dagen van nationale vreugde of nationaal verdriet kan koningin gezien worden als
symbool van de natie. In tabel 5 kan afgelezen worden hoe vaak Beatrix in deze rol is gefotografeerd.
Tabel 5: Openbare rol, subcategorie symbool van de natie
Telegraaf Volkskrant Totaal
80-90 4 2 6
90-00 2 1 3
00-08 0 1 1
Totaal 6 4 10
Op slechts tien van de foto’s met een openbare rol, valt deze rol van symbool van de natie af te lezen. Dit was op momenten als Koninginnedag waarop Beatrix symbool staat voor het feest wat door het hele land gevierd wordt. En het feest draait om de koningin, het nationale symbool. Ook de Dodenherdenking, jaarlijks op vier mei, kwam meerdere malen terug met foto’s van koningin Beatrix die als symbool van het land een krans legt om de
oorlogsslachtoffers te herdenken. In hoofdstuk 1 is uitgelegd dat Beatrix ook bij nationale rampen als de vuurwerkramp in Enschede, de Bijlmerramp en de Nieuwjaarsbrand in
Volendam namens het hele land medeleven komt betuigen. Ook dan fungeert ze als symbool van de natie. Momenten van nationale rouw en nationale rampen vielen buiten de
onderzoeksmaanden, dus hier zijn ook geen foto’s van gevonden. Dit verklaart ook het lage aantal foto’s van Beatrix met deze rol.
86 Op de foto’s die gevonden zijn is er geen herkenningspunt zichtbaar waaruit blijkt dat Beatrix deze rol inneemt. Ze draagt, net als bij de voorgaande subcategorieën veelal
mantelpakjes met hoge schouderpartijen, vaak een hoed en haar kapsel is altijd gelijk en als zodanig herkenbaar als van Beatrix.
De vijfde en laatste rol die Beatrix inneemt tijdens haar openbare optredens als vorstin is die van staatshoofd op werkbezoek. Als vorstin wil Beatrix weten wat er in het land speelt en hiervoor trekt ze vaak het land in om een bezoek te brengen en allerlei instellingen en bedrijven. Zodoende kan ze haar kennis verruimen en weet ze wat er speelt in het land. Tabel 6 laat zien dat deze rol slechts zes keer gesignaleerd is.
Tabel 6: Openbare rol, subcategorie staatshoofd op werkbezoek
Telegraaf Volkskrant Totaal
80-90 1 1 2
90-00 2 1 3
00-08 1 0 1
Totaal 4 2 6
Er is hier weinig tot geen verschil tussen De Telegraaf en de Volkskrant; ze lijken er beide heel weinig foto’s van te publiceren. Dit kan betekenen dat er of weinig aandacht is voor deze werkbezoeken van de koningin, maar het kan ook zo zijn dat er weinig foto’s van beschikbaar zijn of dat er bij werkbezoeken niet altijd fotografen worden toegelaten. Enerzijds is het zo dat Beatrix heel veel werkbezoeken aflegt en dat ze daarom wellicht niet altijd even
interessant zijn voor een krant om te publiceren en daarbij komt nog dat deze werkbezoeken ook vaak geheim zijn tot slechts enkele uren van tevoren. Dit kan voor een krant
organisatorisch lastig zijn om er nog een fotograaf op af te sturen.
Bij deze categorie foto’s geldt wederom dat het onderschrift en de kop moesten helpen bij het verduidelijken van de rol; Beatrix is niet als zodanig herkenbaar als zij op werkbezoek gaat. Ze draagt net als altijd een mantelpakje met die veelal hooggeschouderd zijn, een hoed en het kapsel dat voor haar zo bepalend is. Wel valt het op dat ze vaak een boeket bloemen bij zich draagt op werkbezoek. Het is dan ook gebruikelijk om de koningin een dergelijk boeket aan te bieden als zij aankomt op de plek die ze gaat bezichtigen.
Ten slotte zijn er nog twee foto’s die niet in een van bovenstaande subcategorieën vallen te plaatsen; te weten de foto’s T71 en V27. Deze foto’s waren niet onder te brengen
87 onder vijf bovengenoemde rollen, omdat Beatrix op deze beide foto’s te typeren valt als hoofd van de hofhouding. De onderschriften bij beide foto’s maken duidelijk dat het om deze rol gaat, want Beatrix is ten slotte ook het hoofd van haar hofhouding.