Hoofdstuk 2 De Telegraaf en de Volkskrant nader bekeken
2.1 Geschiedenis van De Telegraaf en de Volkskrant
2.1.5 Het krachtigste wapen: emotie
In de jaren negentig begonnen de media, met name de televisie, steeds meer nadruk te leggen op emotie. Emotie werd het krachtigste wapen om de aandacht van de kijker te
veroveren en vast te houden.65 De focus op emotie kwam tot een hoogtepunt in de introductie van reality-tv. Er kwamen veel televisieprogramma’s die het leven door de ogen van de gewone burger toonden en ook de journalistiek ging dit overnemen; er kwam steeds meer ruimte voor vox-pop’s van ‘de gewone man’ en als er een ramp was gebeurd, werd er niet meer geschroomd om slachtoffers met hun emoties in beeld te brengen. Er was kennelijk behoefte bij de kijker om spannende stukjes werkelijkheid snel en emotioneel mee te maken. Dit riep wel vragen op over de privacy van de mensen die in beeld gebracht werden. Nog altijd wordt in het huidige medialandschap veel aandacht geschonken aan het ‘menselijke’ in het nieuws. Als krant ging en gaat De Telegraaf hier het verst in mee; het nieuws wordt vaak gebracht vanuit de mens en haar emotie. Dit zou kunnen betekenen dat de foto’s van koningin Beatrix uit deze krant dan ook gericht zijn op de emotie van de vorstin.
Het is ook in deze periode dat de negatieve waardering voor de populaire pers omslaat naar een positieve. Zo beschouwen de culturele wetenschappen sinds de jaren tachtig de massapers juist als vertolkers van populaire cultuur en zij representeren een heersende moraliteit of populaire identiteit.66 Dit leidt er in de jaren negentig toe dat het onderwerp ‘kroonprinselijke vriendin’ wel nieuwswaardig wordt geacht door de Nederlandse kranten. Volgens historica Irène Diependaal betekende dit een wijziging in het journalistieke ‘frame’; er vond namelijk een wijziging plaats in het ‘journalistieke interpretatieschema’, ook wel ‘frame’ genoemd. Diependaal legt uit dat “bepaalde media (…) kunnen functioneren als
‘leaders of the pack’. Als deze ‘prestige’ media een onderwerp op een bepaalde manier
aanpakken, dan zullen andere media geneigd zijn om de eerste interpretatie van een gebeurtenis als uitgangspunt te nemen voor hun verdere activiteiten. (…) Het gekozen journalistieke frame geeft ook de selectiecriteria om het nieuws te ordenen”67. Voor de
royaltyverslaggeving in de dagbladen betekende dit dat de selectiecriteria en redeneringen van de roddelbladen worden overgenomen.68
De afgelopen decennia hebben de media zich ontwikkeld tot commerciële bedrijven die veel doen om hun lezers of kijkers aan zich te binden. Het is de marktwerking die bepaalt
65
Ibidem., p. 443
66
Huub Wijfjes, ‘Van de Greet Hofmans-affaire tot Margarita-gate. De mediaconstructie van schandalen rond het koningshuis’, in: Tijdschrift voor Mediageschiedenis, 10 [2] 2007, p. 112
67
Irène Diependaal, ‘Koninklijke mediathon. De opmars van royalty in dagbladen’, in: Jo Bardoel, e.d.,
Journalistieke cultuur in Nederland, Amsterdam: Amsterdam University Press, 2005, p. 173
68
39 wat er uitgezonden of geschreven wordt. De nieuwsconsument van tegenwoordig heeft
behoefte aan nieuws waarin het zichzelf kan herkennen. Programma’s en artikelen worden gemaakt vanuit het standpunt van ‘de gewone man’.
2.2 Identiteit en karakter van De Telegraaf en de Volkskrant
De Telegraaf is nog altijd de grootste krant van Nederland qua oplage. In 2007 had de krant een totale oplage van 703.584 stuks. Dit was weliswaar een verlies van twee procent ten opzichte van een jaar eerder, maar in tegenstelling tot andere grote kranten als Algemeen
Dagblad (totale oplage 479.122 stuks, verlies 9 procent), NRC Handelsblad (229.285 stuks, verlies 4 procent) en, in dit onderzoek ook centraal, de Volkskrant (272.884 stuks, verlies 4 procent), deed De Telegraaf het nog altijd het beste van de landelijke dagbladen.69 Het gemiddelde bereik van De Telegraaf is 2.180.000 lezers en dat is 16,0 procent van alle Nederlanders van 13 jaar en ouder.70 Toch moet ook De Telegraaf in het huidige medialandschap op haar tellen passen en zich blijven profileren.
De Telegraaf is in handen van De Telegraaf Media Groep (TMG), voorheen N.V. Holdingmaatschappij De Telegraaf. TMG is de grootste krantenuitgever van Nederland en exploiteert niet alleen de dagbladen De Telegraaf en Spits, maar heeft ook belangen in de website GeenStijl en in de Sky Radio Groep.
Het is duidelijk geworden dat De Telegraaf niet gebonden is aan een politieke partij of een kerkelijke richting vanuit het tijdperk van de verzuiling. De onpartijdigheid die hier volgens de krant zelf uit voortkomt, is ook vastgelegd in de statuten van de krant.71 Dit betekent ook dat De Telegraaf een hele brede berichtgeving heeft. In het redactieprofiel valt daarnaast te lezen dat de krant -ondanks de onpartijdigheid- wel een aantal uitgangspunten huldigt die breed in de Nederlandse samenleving gedragen worden. Zo stelt het redactieprofiel tegen elke vorm van discriminatie te zijn en daarnaast is De Telegraaf voorstander van het Nederlandse staatsbestel; de parlementaire democratie wordt gesteund.72
69
Oplagecijfers landelijke dagbladen 2007, http://www.mediaonderzoek.nl/1188/oplagecijfers-dagbladen-2007/, geraadpleegd 10 juni 2008
70
NOM Print Monitor 2007-I/2007-II, Gemiddeld bereik 13+ van dagbladen en dagbladcombinaties via www.cebuco.nl, geraadpleegd 10 juni 2008
71
Wat is de identiteit van De Telegraaf? Publieksinformatie De Telegraaf via http://kiosk.telegraaf.nl/?infopage=publieksinfofaq, geraadpleegd 11 juni 2008
72
40
De Telegraaf ziet het “als haar taak om de lezer en de gebruiker van internet zo goed
mogelijk te voorzien van al het nieuws dat van belang is”73. Een andere taak en functie die de krant voor zichzelf ziet weggelegd, is het zo goed mogelijk volgen van de autoriteiten als ‘waakhond van de democratie’.
Via de website van uitgever TMG valt te lezen dat “De Telegraaf als geen ander weet
wat er bij de Nederlanders leeft. Het is een toegankelijke krant met de juiste balans tussen nieuws en verstrooiing. Een combinatie waarmee De Telegraaf groot is geworden.”.
Het lezersprofiel van De Telegraaf valt niet expliciet op de site van het dagblad te vinden, maar daar valt wél te lezen dat De Telegraaf haar doelgroep ruim definieert:
“iedereen die Nederlands kan lezen”74. Ondanks dat de krant niet zelf haar lezers omschrijft, staat De Telegraaf bekend om haar lezers die de doorsnee van Nederland vormen. Van alle landelijke dagbladen heeft De Telegraaf de meeste lezers die alleen lager onderwijs hebben genoten.75 Dit zegt overigens niet dat de krant niet door hoger opgeleiden wordt gelezen. Onder de lezers van De Telegraaf bevinden zich ruim negentigduizend academici. Het grootste deel van de lezers is tussen de 35 en 50 jaar oud en heeft een gezin met jonge kinderen. De Telegraaf wordt ook veel gelezen door allochtonen.76
De Telegraaf lijkt zich te richten op haar grootste groep lezers; diegenen die laag opgeleid zijn. Zo gebruikt de krant bijvoorbeeld veel korte zinnen en ook qua inhoud en opmaak ligt de nadruk op de belevingswereld van hun laag opgeleide lezers. Er is veel aandacht voor
amusement en emotie. Showbizz-nieuws en roddels en 'human interest' verhalen zijn veel terug te vinden in de krant. Ook onderwerpen die slechts op geruchten gestoeld lijken te zijn worden niet geschuwd en komen uitgebreid aan de orde. Hoewel er in de Nederlandse
dagbladwereld geen echt duidelijke scheiding te maken valt tussen serieuze en populaire pers, is De Telegraaf mijns inziens toch onder de laatste noemer te plaatsen. Dit door de (soms) sensationele en niet altijd integere manier van berichten. Uit het feit dat de krant veel aandacht schenkt aan showbizz en roddels, waar tegenwoordig ook de zogenaamde ‘royals’ onder gerekend mogen worden, veronderstel ik dat er in De Telegraaf relatief veel foto’s gevonden zullen worden van koningin Beatrix. De elementen van emotie, amusement en human interest lijken De Telegraaf te typeren en zullen dan ook worden meegenomen in de uiteindelijke inhoudelijke analyse. Een eerste voorzichtige voorspelling is dan ook dat de
73
Hoe ziet De Telegraaf zichzelf? Publieksinformatie De Telegraaf, http://kiosk.telegraaf.nl
74
Wat is de doelgroep van De Telegraaf? Publieksinformatie De Telegraaf, http://kiosk.telegraaf.nl
75
S. Tibben, 'Nederlandse kranten houden te weinig rekening met hun lezersprofiel', in: De Journalist, nr. 14-99, p. 46
76
41 foto’s die gevonden worden, zich richten op deze elementen. Voor wat betreft de rollen van Beatrix zou dit kunnen betekenen dat De Telegraaf zich richt op de rollen die koningin Beatrix zo veel als mogelijk is van haar privékant laten zien. Dit wordt gesteld ook met het oog op de chauvinistische en nationalistische invalshoek die De Telegraaf neemt in haar berichtgeving. Weliswaar gericht op de privékant van de Oranjes, maar aandacht voor het Koninklijk Huis is er ruimschoots
Ideologisch gezien is De Telegraaf altijd een vrij conservatieve krant geweest. Ondanks dat de krant niet gebonden was aan een politieke partij en zuil, was het toch de meest gelezen krant voor de 'neutrale' (liberale) zuil. De Telegraaf wordt soms ook neergezet als de spreekbuis van de 'populistische' vleugel van de VVD.77 Dit zou De Telegraaf aan de rechterkant van het politieke spectrum plaatsen. Dit rechtse karakter met steun voor de VVD en het CDA past in het beeld van de krant tot 1980. Het past ook goed bij de politieke voorkeur van de lezers in die tijd; in 1977 haalde de VVD 33,9 procent van de stemmen binnen de lezerskring van De Telegraaf.78 Vanaf 1982 wijzigde de koers van de krant en zocht zij qua ideologie meer de aansluiting bij het CDA. Tegenwoordig klinkt nog altijd de stem dat De Telegraaf populistisch en rechts zou zijn. Zo voert de krant openlijk actie tegen hoge benzineprijzen, maar aan de andere kant participeerde De Telegraaf weer niet in de 'volksopstand' die Pim Fortuyn destijds ontketende.
De identiteit van De Telegraaf is niet in een paar woorden te omschrijven, maar er mag geconcludeerd worden dat de krant zich aan de rechterkant van het politieke spectrum begeeft en niet bang is om sensationeel te berichten met zo nu en dan een populistische invalshoek.
Waar De Telegraaf ten tijde van de verzuiling neutraal was, was de Volkskrant een krant van de katholieke zuil. Uit bovenstaande is duidelijk geworden dat zij in de loop van de tijd de katholieke koers heeft losgelaten.
De website van uitgever PCM van de Volkskrant noemt het dagblad in het redactioneel profiel “een eigenzinnige en onconventionele krant, die zijn lezers betrokken houdt en
uitdaagt, zodat zij het beste uit zichzelf en anderen halen.”79. Dit is ook de manier waarop de
Volkskrant zich in de markt wil positioneren en naar buiten toe wil presenteren. Hierbij let de krant niet alleen op de eigen identiteit, maar ook op het profiel van de lezer. Op deze manier
77
Otto Scholten en Jan Kleinnijenhuis, 'Landelijke dagbladen, politieke partijen en kiezers 1972-1988', in: J.J. Van Cuilenborg, P. Neijens en O. Scholten (red.), Media in overvloed, Amsterdam: Amsterdam University Press, 1999, p. 83
78
Ibidem., p. 85
79
42 wil ze een geheel onderscheidende, eigen positie innemen op de markt. 80 Het redactioneel profiel stelt verder dat de krant “zelfkritisch” is en dat ze zichzelf wil aanpassen aan de eisen van de tijd en aan het lezerspubliek. De uitgever vindt dat de Volkskrant zich onderscheidt van andere media door “de eigenzinnige nieuwskeuze van de redactie, originele invalshoeken
en aandacht voor opiniërende stukken”81.
De Volkskrant gaat op haar eigen website nog wat dieper in op de identiteit van de krant en geeft aldaar aan haar verworven autoriteit als “grootste kwaliteitskrant van
Nederland” niet als vanzelfsprekend te beschouwen. Ze wil deze autoriteit elke dag opnieuw verdienen door “onafhankelijke informatieverstrekking en heldere analyses”.82 Waar de uitgever de Volkskrant ‘eigenzinnig en onconventioneel’ noemt, voegt de krant daar zelf nog de termen “progressief en veranderingsgezind” aan toe.83
Naast het brengen van een dagblad op papier, houdt de krant zich ook bezig met de ontwikkeling van producten en diensten waarmee de lezer nieuws op andere, verschillende manier tot zich kan nemen, bijvoorbeeld via de mobiele telefoon.
Middels dit redactioneel profiel en de positionering in de markt wil de Volkskrant haar ambitie om haar “eigen agenda te stellen” waarmaken. Dit wil zij doen zonder gehinderd te worden door “heilige huisjes of de waan van de dag”.84
Wat betreft het lezersprofiel van de Volkskrant valt weer informatie te vinden op de eigen website, als ook op die van uitgever PCM. Voor de kenmerken van de lezers wordt een splitsing gemaakt tussen demografische kenmerken en de mentaliteit van de lezers. Voor de eerste categorie geldt dat de Volkskrant door ongeveer evenveel mannen als vrouwen wordt gelezen. De grootste groep lezers is tussen de 35 en 49 jaar oud (39 procent van de lezers), gevolgd door de groep tussen de 50 en 64 jaar (29,4 procent van de lezers).85 De lezers wonen verspreid in Nederland en zijn over het algemeen welgesteld en goed opgeleid. Zo leeft 46,6 procent van de Volkskrantlezers in het hoogste welstandsniveau. Ruim 30 procent van de lezers heeft een afgeronde HBO- of Bacheloropleiding en bijna een kwart is academisch geschoold. 86 Van alle Nederlandse dagbladen bereikt de Volkskrant de meest
hoogopgeleiden. Daarnaast bereikt de Volkskrant ook de meeste studenten.87
80
Het karakter van de Volkskrant, www.volkskrant.nl/service, geraadpleegd op 10 juni 2008
81
Redactioneel Profiel, www.pcmadlines.nl/pages/krant/de_volkskrant, geraadpleegd op 10 juni 2008
82
Het karakter van de Volkskrant, via www.volkskrant.nl/service, geraadpleegd op 10 juni 2008
83
Idem.
84
Idem.
85
Lezersprofiel, www.pcmadlines.nl/pages/krant/de_volkskrant, geraadpleegd op 10 juni 2008
86
Idem.
87
43 De lezers zijn dus intelligent en de Volkskrant noemt ze daarnaast “individueel, maar
betrokken”. Ondanks de individualiteit voelt de lezer zich wel onderdeel van de groep, maar geen kuddedier. Ook zijn de Volkskrant-lezers “zelfbewust” en “durven ze zich kwetsbaar op
te stellen”. Wellicht samenhangend met het hoge opleidingsniveau van de lezer, is dat de lezers getypeerd worden met dat ze “geprikkeld en uitgedaagd willen worden”. Daarnaast is kenmerkend voor de lezer van de Volkskrant dat ze een brede interesse heeft, in bijvoorbeeld economisch nieuws, cultuur, politiek en opinie.88
Met een hoop jonge en hoogopgeleide lezers mikt de Volkskrant op een specifiek publiek. Daarnaast geldt de Volkskrant als een ‘kwaliteitskrant’ en opereert ze aan de linkerkant van het politieke spectrum. Een groot verschil met vroeger tijden, toen zij fungeerde als lijfblad voor de katholieke arbeider en openlijk de KVP steunde. Nu lijkt de
Volkskrant niet meer zo duidelijk partij te kiezen in de politiek. In de jaren ’70 was het nog heel duidelijk dat de PvdA op de steun van de krant kon rekenen, tegenwoordig is de krant niet meer dusdanig open over haar politieke voorkeur. Desalniettemin peilde Maurice de Hond bij de verkiezingen in 2006 waarop de Volkskrantlezers stemden, en de grote meerderheid stemde nog altijd PvdA.89
De identiteit van de kranten wordt in de volgende paragraaf gekoppeld aan de houding van de kranten ten opzichte van het Koninklijk Huis.