Hoofdstuk 4 Het onderzoek
4.2 De onderzoeksmethode
Het doel van dit onderzoek is om te achterhalen in welke rollen koningin Beatrix te zien is op krantenfoto’s in De Telegraaf en de Volkskrant van 1980 tot nu.
In het eerste hoofdstuk is naar voren gekomen dat koningin Beatrix in haar leven meerdere rollen vervult, maar dat er een duidelijk onderscheid gemaakt kan worden tussen rollen in de privésfeer en die in de openbare sfeer. Dit onderscheid werd in het eerste hoofdstuk aangeduid met humanitas en dignitas. In het derde hoofdstuk, waarin de beide kranten werden besproken, werden al voorspellingen gedaan over de zichtbaarheid van deze twee categorieën rollen in de kranten. Het onderscheid humanitas en dignitas wordt dan ook aangehouden bij de interpretatie van de foto’s in dit onderzoek.
Een complete opsomming van rollen in zowel humanitas als dignitas valt niet te geven. Wel worden bij openbare rollen de rollen bedoeld die koningin Beatrix in haar openbare leven tonen en die derhalve verband houden met haar ambt: Beatrix als koningin, staatshoofd, vorstin, symbool van de natie of representant van Nederland.
De privérollen die koningin Beatrix vervult zijn de rollen die zij met haar onderdanen deelt, waarzin zij als het ware aan haar onderdanen gelijk is; hierin zien we Beatrix als vrouw, dochter, moeder, echtgenote, weduwe, oma, kunstenares of balletliefhebster. Ook hier geldt weer dat dit geen complete opsomming is. Het zijn de rollen die een mens het meest
kwetsbaar maakt, want in zekere zin kan men op dit gebied geen rol spelen. Het zijn de rollen die de mens als natuurlijk heeft en waarin weinig te verbergen valt. Ook een koningin als Beatrix, die ‘boven de mensen’ staat, zijn deze rollen niet vreemd en ook zij wordt in deze hoedanigheden gefotografeerd. Dit kan er echter wel voor zorgen dat de mystiek rondom het koningschap min of meer wegvalt, omdat zij dan net als het volk is. Hier wordt weer de spanning tussen privé en openbaar, tussen humanitas en dignitas, blootgelegd.
De rollen waarin koningin Beatrix gefotografeerd is tijdens haar regeerperiode kunnen veelzeggend zijn over het fotoselectiebeleid van beide kranten. Daar wordt hier dan ook onderzoek naar gedaan. Er zal ook antwoord gezocht worden op de vraag hoe het
fotoselectiebeleid van De Telegraaf en de Volkskrant zich verhoudt tot hun afzonderlijke identiteiten.
De vraag die nu terecht rijst is hoe de bovenstaande onderzoeksvragen nu precies onderzocht zullen worden. Er wordt gezocht naar de manier waarop de kranten de
74 werkelijkheid, voor zover men daarvan kan spreken, vastleggen. In het derde hoofdstuk is reeds uiteengezet hoe en op welke manieren er aan foto’s betekenis gegeven kan worden. Dit gaat in dit onderzoek aan de hand van theorie die voortkomt uit de iconografie en semiotiek.
Concreet betekent dit dat de foto’s in een schema verwerkt zullen worden, welke na te lezen valt in Bijlage I. In dit schema worden de foto’s in drie stappen bestudeerd, alvorens betekenis te kunnen geven. Bij de verwerking worden dan ook de volgende aspecten van iedere foto onderzocht:
• Krant, datum en nummer
De krant en datum van verschijnen worden verwerkt. Ook krijgen de foto’s een nummer mee. Zo is foto V1 de eerste foto die in de Volkskrant is gevonden; gezien de steekproef dus de eerste foto in augustus 1980. Hieruit volgt dat foto T34 als
vanzelfsprekend de 34e foto uit De Telegraaf is. • Pagina
De pagina waarop een foto verschijnt, is relevant voor dit onderzoek. Het vertelt namelijk veel over de nieuwsselectie van de betreffende krant. Zo is de voorpagina het uithangbord van een krant; deze pagina komt als eerste onder ogen van de lezer en ook in de kiosk ziet een potentiële lezer de voorpagina en kan aan de hand daarvan
besluiten de krant al dan niet te kopen. Een foto op de voorpagina kan dan ook als ‘publiekstrekker’ worden aangemerkt. Daarnaast geldt de voorpagina als de pagina waarop het belangrijkste nieuws van de dag wordt gebracht.
Als kranten er voor kiezen een foto met Beatrix op de voorpagina te plaatsen, dan geeft dit aan dat de krant veel belang hecht aan de foto. Mocht de foto echter niet op de voorpagina staan, maar verderop in de krant, dan geeft dit aan dat de krant de foto en/of het nieuwsfeit daaromheen niet belangrijk genoeg vindt voor de voorpagina. Door de pagina mee te nemen in de onderzoeksanalyse kunnen De Telegraaf en de
Volkskrant goed met elkaar vergeleken worden; plaatsen zij bijvoorbeeld op dezelfde dag dezelfde foto van Beatrix of van hetzelfde evenement, maar staat deze bij De
Telegraaf op de voorpagina en bij de Volkskrant op pagina negen, dan kunnen daar conclusies m.b.t. het nieuwsbeleid van de kranten uit getrokken worden. Dit is zeer relevant voor de beantwoording van de subvragen van dit onderzoek.
• Beschrijving foto
Aangezien niet alle foto’s in dit onderzoek opgenomen kunnen worden, zullen de foto’s in de bijlagen beschreven worden. In deze beschrijving wordt zuiver ingegaan
75 op de zaken en personen die te zien zijn op de foto. Via deze weg kan de lezer van dit onderzoek zich een beeld vormen van de foto.
• Formaat
Ook het formaat van de foto zoals die in de krant gepubliceerd is, kan een indicator zijn voor gemaakte keuzes op de redacties. Een grote foto trekt vanzelfsprekend eerder en meer de aandacht dan een hele kleine foto. Het formaat geeft ook aan hoe
belangrijk het nieuwsfeit rondom de foto gevonden wordt. Ook hier geldt weer dat het formaat belangrijk is voor het beantwoorden van de onderzoeksvragen over de beide kranten.
Het formaat van de foto wordt in dit onderzoek vastgesteld aan de hand van de
breedte. Het aantal kolommen dat de foto breed is wordt weergegeven. De hoogte van de foto wordt niet opgenomen, omdat de Volkskrant en De Telegraaf daarin niet met elkaar te vergelijken zijn, aangezien er andere waarden worden gehanteerd. De breedtekolommen zijn wel gelijk en kunnen dus vergeleken worden.
• Fotograaf of persbureau
Of de foto gemaakt is door een fotograaf van een persbureau of door een fotograaf van de krant zelf, kan ook weer een belangrijke indicatie zijn voor het beleid dat door de redactie van een krant gevoerd wordt. Een eigen fotograaf ter plekke betekent eigen nieuwsgaring door de krant en kan betekenen dat de krant het nieuwsfeit belangrijk genoeg vindt om er een fotograaf heen te sturen. Dagelijks komen er op
krantenredacties echter ook honderden foto’s binnen via persbureaus als het ANP. Deze zijn vrij te gebruiken door de kranten en deze fotografen maken foto’s op allerlei locaties. Voor de krant zou dit een goedkopere manier zijn om het nieuws in beeld te brengen, maar de krant kan dan echter geen invloed uitoefenen op de manier waarop de foto’s gemaakt worden. Dit brengt het risico met zich mee dat de foto’s niet helemaal bij de stijl van de krant kunnen passen.
Overigens dient wel opgemerkt te worden dat in het geval van nieuwsmomenten rondom het Koninklijk Huis, en dus van Beatrix, er veelal afspraken gemaakt worden over fotolocaties en fotografen. Zo komt het voor dat er enkel fotografen bij aanwezig zijn die door de RVD uitgenodigd daartoe uitgenodigd zijn. Dit betekent dat kranten soms geen andere keuze rest dan foto’s van een persbureau af te nemen.
Voorgaande aspecten horen allen bij de eerste stap van het interpreteren van foto’s. Wat betreft de tweede stap zal voor iedere foto gekeken worden naar:
76 • Kop en onderschrift
In het derde hoofdstuk is reeds gebleken dat de kop van het artikel en met name het onderschrift bij een foto belangrijke variabelen zijn bij het interpreteren van foto’s. Zo kan het onderschrift beschouwd worden als connotatie bij een foto; het geeft (indirect) aan hoe de foto ‘gelezen’ zou moeten worden. Hiermee is het onderschrift een
variabele met veel ‘macht’. Het kan namelijk eventuele rollen van koningin Beatrix bevestigen, versterken of negeren. Aan het onderschrift mag derhalve niet voorbij gegaan worden.
Wat betreft de kop die bij het artikel van de foto hoort, kan onderscheid worden gemaakt tussen beschrijvende en emotionerende. Het effect van de kop is
vergelijkbaar met die van het onderschrift; de kop werkt connotatief en kan een aanzet zijn tot hoe lezers de foto interpreteren.
De derde stap ten slotte zal zich richten op het uiteindelijke onderzoeksdoel, namelijk: • Rol van koningin Beatrix
De rol waarin koningin Beatrix op de foto te zien is bepaald. Hierboven is uiteengezet dat er een onderscheid gemaakt wordt tussen openbare rollen en privérollen. Dit hoofdonderscheid wordt in dit onderzoek vastgehouden. Van tevoren is er geen uitputtende lijst van beide rollen te geven. Wellicht dat na het verwerken van de onderzoeksgegevens zal blijken dat deze alsnog opgemaakt kan worden. Wel zijn aan het begin van dit onderzoekshoofdstuk enkele voorbeelden gegeven van rollen van welke aangenomen mag worden dat ze gevonden zullen worden.
De rol van koningin Beatrix op foto’s is de belangrijkste variabele in het vinden van het antwoord op de hoofdvraag. In het volgende, analytische hoofdstuk zullen dan ook enkele foto’s uitgelicht worden die ter illustratie kunnen dienen voor de uiteindelijke conclusie.
77