Tweede Britse besetting van die Kaap: 1806 tot

Volgens Schmidt en Rademeyer118 was die reg wat in Suid-Afrika gegeld het kort na die tweede Britse bewindsoorname vroeg in die 19de eeu dié van die provinsie Holland.

112 Visagie 1967:6; De Vos 1992:238. 113 Visagie 1967:6. 114 Visagie 1967:6. 115

Visagie 1967:7-8 - Appèl moes binne 14 dae na die uitspraak na die Appèlhof aangeteken word en binne ses maande opgevolg word. In die gevalle waar appèl aangeteken is, was dit verpligtend dat die partye ten minste 21 dae voor die verhoordag die hof in besit stel van alle relevante dokumente in Engels.

116

Visagie 1967:9; De Vos 1992:238 - Hierdie hof sou uit minstens sewe lede bestaan en moes alle piracies, felonies and robberies and all accessories thereto according to the civil law and

the methods and rules of the Admiralty verhoor.

117

1967:14; De Vos 1992:237.

118

2006:11; De Vos 1992:243 – dit is ‘n reël van die Britse staatsreg dat waar ’n beskaafde land verower word, die regstelsel van daardie land behoue bly totdat die veroweraar dit verander.

Kragtens die Konvensie van Londen van 13 Augustus 1814 het Nederland afstand van alle aansprake op die Kolonie gedoen en hierdie reëling is deur die Kongres van Wenen in 1815 bevestig na Napoleon se nederlaag by Waterloo.119 Bodenstein120 meen dat dit ’n tydperk was waarin die Suid-Afrikaanse regstelsel getoets is. Hy merk dan ook as volg op: It stood the test brilliantly.

’n Siviele Appèlhof is in 1807 ingestel.121 Hierdie hof het bestaan uit die Goewerneur en Luitenant-Goewerneur. ’n Strafregtelike Appèlhof is in 1808 ingestel. In strafsake was hierdie Hof die finale hof van Appèl, terwyl daar verder na die Privy Council in Londen geappelleer kon word.122 Hierdie reg om te appelleer na die Privy Council is deur Wet 16

van 1950 afgeskaf.123

Die Charter of Justice het op 1 Januarie 1828 in werking getree en daarmee is ’n Hooggeregshof, wat uit ’n Hoofregter en drie ander regters wat Britse advokate moes wees, geskep.124 Die Charter of

Justice het aan die Hooggeregshof van die Kaap van Goeie Hoop die

jurisdiksie en bevoegdheid verleen om die reg wat in die kolonie gegeld het, toe te pas.125 Dit was juis as gevolg van die Charter of Justice en

119 De Vos 1992:243. 120 1915:338. 121 De Vos 1992:244. 122 De Vos 1992:244, 256. 123 De Vos 1992:256. 124

Zeffertt ea 2003:6; De Vos 1992:246; Bodenstein 1915:338.

125

die veranderinge daarkragtens ingevoer, dat die regspleging in Suid- Afrika sy Engelse beslag gekry het.126

Die Charter of Justice het uitdruklik bepaal dat die Hooggeregshof reg moes spreek. Wat die uiteindelike bedoeling van Brittanje ten opsigte van die Romeins-Hollandse reg ookal was, was hier nou ’n wetlike bekragtiging van die gelding van die Romeins-Hollandse reg in Suid- Afrika.127

Die juriestelsel is deur Ordonnansie 41 van 1828 ingevoer128 en het die invoering van die Engelse bewysleer genoodsaak. Dit is dan ook deur Ordonnansie 72 van 1830 gedoen.129 De Vos130 is van mening dat hierdie invoering van die juriestelsel en die Engelse bewysleer nie noodwendig ’n verbetering teweeggebring het nie.

In die Romeins-Hollandse praktyk het getuienislewering egter van sy Engelse eweknie verskil. Eerstens het getuienislewering nie in ’n ope hof geskied nie. Dit was eers vanaf 1813 as ’n vereiste gestel dat alle verhore in die ope hof moes geskied. 131 Getuienis is voor kommissarisse agter geslote deure afgelê. In die geval van laer howe is

126 De Vos 1992:248. 127 De Vos 1992:247. 128 De Vos 1992:247. 129

Schmidt en Rademeyer 2006:12 - Die vervanging van Romeins-Hollandse bewysreg deur Engelse bewysreg geskied in die Kaap deur middel van Ordonnansie 72 van 1830.

130

1992:247 - Of die invoering van die juriestelsel en dan, noodgedwonge, die kunsmatige, onrealistiese en, inderdaad belaglike, Engelse bewysleer ’n verbetering was, staan myns insiens aan groot bedenkinge bloot.

131

getuienis voor regters afgelê.132 Die kommissarisse het sodanige getuienis aan die howe oorgedra. Tweedens is die getuie nie deur die advokaat of die party self gekruisondervra nie, maar deur die kommissaris. Die regsverteenwoordiger of die party wat die getuie geroep het, sou dan die getuieverklaring aan die kommissaris oorhandig. Tesame met die getuieverklaring is ’n lys vrae aangeheg wat die kommissaris aan die getuie moes vrae. Hierdie vrae het gewoonlik verband gehou met die tekortkominge van die getuieverklaring en kom derhalwe op kruisondervraging deur die teenkant neer. Die getuies is in die teenwoordigheid van hul onderskeie regsverteenwoordigers ingesweer, waarna die regsverteenwoordigers hul sou onttrek en die kommissaris die getuie privaat ondervra het.133 Die getuienis is deur ’n amptenaar van die hof opgeneem en was nou in forma probanti.134

Hierdie manier van getuienislewering het verskeie nadele. Een hiervan is dat die voorsittende beampte hierdeur verhinder is om verskeie fasette wat noodsaaklik in die beoordelingsproses was, te ondersoek.135 ’n Verdere nadeel is dat die voorsittende beampte hierdeur belet word om belangrike punte te ondersoek wanneer die reeds voorbereide getuienis hom bereik.136

132 Anoniem 1902:373. 133 Anoniem 1902:373. 134 Anoniem 1902:373. 135

Anoniem 1902:373 - The judges are debarred from access to much that would assist them in

coming to conclusions.

136

Volgens Schmidt en Rademeyer137 is die doel van kruisondervraging om feite wat die ondervraer se saak sal versterk en swak punte in die getuie se getuienis aan die hof te openbaar. Dit is dus vanselfsprekend dat hierdie doel nie bereik kon word deur kruisondervraging deur ’n belangelose amptenaar nie.138

Die naaste benadering aan bogenoemde in die Engelse prosesreg is die sogenaamde commission de bene esse 139 en dit was ook in

uitsonderlike gevalle toegelaat.140 Die hedendaagse Reël 38(3) van die Hooggeregshofreëls141 maak voorsiening vir commissions de bene esse indien dit gerieflik of noodsaaklik vir doeleindes van geregtigheid is.142 Die howe is egter vandag nie geneë om ’n deskundige se getuienis op hierdie wyse te ontvang nie.

137

2006:294 - Die doel van kruisondervraging is om nuwe feite te opper asook om die getuie se weergawe, soos blyk uit hoofondervraging, te weerspreek; Choo 2005:407; Ryan 2003:285 -

Cross-examination is thus an important tool for exposing unreliable or potentially untruthful evidence.

138

Anoniem 1902:375.

139

Van Winsen 1997:633 - Where it is impossible to secure the personal attendance of a

witness at a trial, the party wishing to tender the evidence of that witness may apply to court to have his evidence taken on commission.

140

Anoniem 1902:374 - The nearest approach to such a system under English procedure is the

commission de bene esse; and that is only allowed as a pis aller, when otherwise the evidence will be lost altogether.

141

Die reëls in die Bylae vervat, waarby die verrigtings van die provinsiale en plaaslike afdelings van die Hooggeregshof van Suid-Afrika gereël word, word uitgevaardig kragtens artikel 43(2)(a) van die Wet op die Hooggeregshof 59 van 1959 met ingang 15 Januarie 1965 deur die Hoofregter na oorlegpleging met die regters-president van die onderskeie afdelings van die Hooggeregshof van Suid-Afrika met die goedkeuring van die Staatspresident.

142

Reeds in 1933 is in die beslissing van Hills v Hills143 as volg opgemerk: … in the case of an expert witness it is of the utmost importance that the examination and cross-examination should be conducted before the Court.

In 1845 is Natal tot ‘n Britse kolonie verklaar en Ordonnansie 12 van

1845 het bepaal dat die Romeins-Hollandse reg in die kolonie sou

geld.144 In die drie-en-dertig artikels waaruit hierdie eerste grondwet van die Transvaal sou bestaan en getiteld die Grondwet van de Zuid-

Afrikaansche Republiek 1858, is bepaal dat die Hollandsche Wet die

basiese reg sou wees.145 Die Grondwet van die Oranje-Vrystaat en getiteld Constitutie van den Oranjevrijstaat 1854 het ook bepaal dat, indien plaaslike wetgewing nie ’n spesifieke onderwerp aangespreek het nie, die Romeins-Hollandse reg die geldende reg sou wees.146

Die Engelse bewysreg is in die Transvaal en die Oranje-Vrystaat onmiddellik na die anneksasies van die Boererepublieke formeel deur onderskeidelik Ordonnansies 16 van 1902 en 11 van 1902 ingevoer.147 Genoemde twee Ordonnansies was feitlik identies.148 Die enigste verskil was dat die Transvaalse Ordonnansie na die Engelse reg verwys het, terwyl die Vrystaatse Ordonnansie na die reg wat deur die Hooggeregshof van die Kaapkolonie toegepas is, naamlik die Kaapse

143

Hills v Hills (II) 1933 NPD 293:294.

144 Bodenstein 1915:341. 145 Bodenstein 1915:341. 146 Bodenstein 1915:341. 147 Schmidt en Rademeyer 2006:13. 148 Zeffertt ea 2003:8.

Ordonnansie van 1830, verwys het.149 Die Kaapse Ordonnansie van 1830 was ’n opskrifstelling van ’n aantal Engelse bewysregreëls wat in die 19de eeu in Engeland gegeld het.150