In opdracht van Hadrianus zijn niet veel tempels gebouwd in Rome, in totaal twee. De eerder besproken Tempel van Venus en Roma is hier één van. Eén van de meeste bekende tempels van Rome, als niet de wereld, is de tweede tempel: het Pantheon. Hieronder zal een beknopte beschrijving worden gegeven van deze tempel. Voor uitgebreidere informatie wil ik de lezer verwijzen naar de werken van Stamper51 en Wilson Jones52.
6.4 Het Pantheon van Hadrianus
Afb. 37. Aanzicht van het Pantheon, uit: Adamy 1883: 222, afb. 66 6.4.1 De locatie van de tempel
Het Pantheon van Hadrianus was gelegen op een rechthoekig forum met aan twee zijden een zuilengalerij. Deze werden afgesloten door een monumentale boog (afb. 38). Dit forum had dezelfde breedte als het Forum van Augustus, maar was twee keer zo lang (60m x 150m2). De boog, die recht voor de ingang van de tempel lag, werd de Arcus Pietatis genoemd en had veel weg van een triomfboog. Vandaag de dag is van het forum en de zuilengalerij niets overgebleven.
Afb. 38. Het forum van het Pantheon, uit Stamper 2005: 187, afb. 138
51
Stamper 2005
45
6.4.2 De tempel
Afb. 39. Plattegrond van het Pantheon, uit: Stamper 2005: 190, afb. 140
Het Pantheon is één van de best bewaard gebleven en best onderzochte Romeinse tempels ter wereld. Zoals viel te verwachten is de hoeveelheid informatie over deze bijzondere tempel dan ook overweldigend. Zo weinig als er geschreven is over de Tempel van Jupiter Feretrius, zoveel is er geschreven over het Pantheon. Hieronder zal een beknopte beschrijving gegeven worden van de tempel. De tempel is opgebouwd uit drie delen: de pronaos, een middenstuk en de rotunda. Als eerste zal ik kijken naar de pronaos en het middenstuk, om mij vervolgens te richten op de rotunda (afb. 39).
6.4.2.1 De pronaos, het middenstuk en het podium
Zowel de Korinthische pronaos als het middenstuk is gebaseerd op de traditionele Romeinse tempel en vertonen veel overeenkomsten met de Tempel van Mars Ultor (Stamper 2005: 188).
Volgens Wilson Jones53 is het een samenstelling van een Griekse façade met een Romeinse
rotunda, iets wat verantwoordelijk zou zijn voor de indruk dat de tempel niet helemaal kloppend zou zijn.
Aan de voorkant had de tempel acht Korinthische, monolithische zuilen, die niet gecanneleerd waren met nog vier rijen van twee zuilen daar achter (Sear 1982: 167). Hierdoor werd het opgedeeld in drie delen, waarvan de middelste aansloot op de hoofdingang van de tempel en de resterende twee eindigden in een apsis. Het Pantheon heeft bronzen deuren die nog steeds te bewonderen zijn. De ruimte tussen deze zuilen bedraagt gemiddeld 3m. Het was gebouwd op een relatief laag podium met een frontale trap van zeven treden. Hiervan is niets bewaard gebleven door het verhogen van het moderne loopoppervlak.
6.4.2.2 De rotunda
De rotunda van deze tempel zou gebaseerd zijn op, onder andere, de Ronde Tempel bij de Tiber. Over de binnenste diameter van de tempel is nog enige discussie. Volgens Sear54 is dit 43,2m, terwijl Stamper55 aangeeft dat dit 43,8m moet zijn. Wanneer uitgegaan wordt van de eerst genoemde diameter is de hoogte hier bijna gelijk aan. Deze is namelijk 43,2m. De aanzet van de koepel ligt precies 21,6m boven de grond. De buitenkant van de rotunda is niet
versierd, de binnenkant daarentegen wel.
53 Wilson Jones 2000: 200
54
Sear 1989: 168
46 Net als de tempel zelf, is de binnenkant van de rotunda opgebouwd uit drie delen: twee
banden boven elkaar met daar bovenop de koepel (afb. 40). In de onderste band zijn de pijlers en Korinthische zuilen aangebracht. In tegenstelling tot de zuilen van de pronaos waren de zuilen aan de binnenkant wel gecanneleerd. In de pijlers zijn nissen aangebracht met afwisselend een driehoekig en gewelfd fronton. De tweede band bestond uit verschillende
Afb. 40. Dwarsdoorsnede van het Pantheon, uit: Wilson Jones 2000: 179, detail uit afbeelding 9.3
panelen met daartussen ramen. Een aantal van deze ramen hebben een driehoekig fronton. Deze worden niet ondersteund door pilasters. Het geheel wordt gecompleteerd door de koepel. Deze bestond uit 28 delen, die elke weer bestonden uit getrapte cassetten. Dit aantal komt overeen met het totale aantal zuilen en pilasters die gebruikt zijn in de tempel. De oculus van de tempel heeft een breedte van 8,16m (Adamy 1883: 223).
De vloer van de tempel is opgedeeld in vierkanten. Hierin is een compositie gemaakt van vierkanten en cirkels van verschillende kleuren marmer. In elk groot vierkant is daarmee of een kleiner vierkant geplaatst of een cirkel. Tevens is de vloer niet plat, maar licht convex. Dit had in eerste instantie het doel om regenwater weg te laten lopen dat door de oculus naar binnen was gekomen. Bij een latere renovatie zijn daar afvoerputjes voor geplaatst.
6.4.3 De zuilen
De zuilen van deze tempel vertonen, zoals hierboven vermeld, veel overeenkomsten met de zuilen van de Tempel van Mars Ultor op het Forum van Augustus. Het verschil tussen de zuilen is dat de zuilen van het Pantheon niet gecanneleerd zijn en tevens uit één stuk zijn gemaakt in plaats van verschillende trommels. Ook zijn deze zuilen minder hoog, namelijk 14,2m. Ze staan op een vierkante plint en het basement is opgebouwd uit drie tori waarvan de middelste gescheiden wordt door twee convexe lijsten.
De kapitelen van deze zuilen tonen tevens veel overeenkomsten met de kapitelen van de Tempel van Mars Ultor. Beide bestaan uit twee blokken die rijkelijk versierd zijn met acanthusbladeren. De caliculi zijn verticaal gecanneleerd en afgewerkt met een rand en naar boven wijzende halfronde bladeren (afb. 41).
47
Afb. 41. Zuilen en architraaf van het Pantheon, uit: Stamper 2005: 193, afb. 143
Het basement en het gedeelte zuil die worden afgebeeld zijn van de binnenkant van de tempel, gezien deze aan de buitenkant niet gecanneleerd zijn.
6.4.4 Het entablement en fronton
Zoals in afbeelding 41 te zien is, heeft de tempel een drieledige architraaf en een simpel fries. Deze wordt van de architraaf gescheiden door een cyma reversa en een dekstuk. De kroonlijst is versierd met een eierlijst en heeft consoles in de vorm van voluten. Aan de onderkant, tussen de consoles, is deze lijst versierd met cassetten met daarin rozetten (afb. 41).
Het opvallende aan deze tempel is dat het twee frontons heeft. De achterste daarvan is niet versierd. Het fronton van de pronaos was versierd met beeldhouwwerken waarvan de bevestigingsgaten nog zichtbaar zijn. Wanneer hier naar gekeken wordt doet het vermoeden dat er een adelaar met een eikenkrans op bevestigd was (Wilson Jones 2000: 200).
Op de tempel was uiteraard ook de bekende inscriptie te zien. Deze leest: “M. AGRIPPA.L.F.COS.TERTIUM.FECIT”: M. Agrippa, zoon van Lucius, heeft dit gebouwd toen hij Consul was voor de derde keer. Deze inscriptie is vandaag de dag nog goed te zien (afb. 42)
Afb. 42. Inscriptie op het Pantheon, foto door: N. Wildeman 2004
48 Gezien de tempel nog staat is het materiaal waaruit het is opgetrokken grondig onderzocht. De voorste acht zuilen zijn gemaakt van grijs graniet afkomstig uit de groeven op Mons
Claudianus. De resterende zuilen van de tempel zijn gemaakt van rood graniet uit de groeven van Aswan in Egypte. Zowel de kapitelen als de basementen zijn vervaardigd uit Pentalisch marmer.
De binnenkant van de tempel is opgebouwd uit verschillende materialen. Wanneer er gekeken wordt naar de vloer is deze gemaakt van travertijn, maar bekleed met verschillende kleuren marmer. De eerste band van de rotunda is opgebouwd uit travertijn en tufsteen en ook deze is bekleed met marmer. Vervolgens is de laag daarboven opgedeeld in tweeën, bestaande uit vijf soorten materiaal. Het heeft zowel travertijn en tufsteen als baksteen en tufsteen. Uiteraard is ook dit gedeelte volledig bekleed met marmer. De bovenste rand, vlak onder de koepel, is volledig gemaakt van baksteen en de koepel zelf uit puimsteen en onderin tevens een combinatie van puimsteen en baksteen. Het marmer dat gebruikt is voor de bekleding van de tempel heeft verschillende kleuren, namelijk: geel, rood, wil, grijs en geaderd wit.
6.4.6 Datering
De tempel is gebouwd in opdracht van Hadrianus tussen 118 en 128 n. Chr. Zoals bekend betreft het hier een herbouw op dezelfde locatie als eerdere restauraties van onder andere Domitianus. Deze restauratie is in 110 n. Chr. afgebrand, wat volgens Rivoira56 een indicatie is dat het dak gemaakt was van hout. De plattegrond van de tempel zou hetzelfde zijn
gebleven als deze eerdere bouwwerken (Everritt 2009: 198).
In 202 na Chr. hebben Septimius Severus en Caracalla restauraties verricht aan het Pantheon, maar wat deze precies hebben ingehouden is niet achterhaald. De inscriptie die zij hebben toegevoegd aan de tempel geeft aan dat het in grote staat van verval was.
De tempel is zo goed bewaard gebleven omdat het in 608 na Chr. door de Byzantijnse keizer Phocas is gegeven aan de toenmalige Paus Bonifatius IV57. Hij heeft de tempel laten ombouwen tot de kerk Santa Maria ad Martyres (Sear 1982: 166).
6.4.7 De redenering achter de bouw
Waarom de tempel is gebouwd is niet met zekerheid te achterhalen. In eerste instantie dacht men dat het Pantheon, zoals het nu nog staat, het originele bouwwerk was van Agrippa uit 29 v. Chr. Wanneer er gekeken wordt naar de (mogelijke) decoratie van het fronton zou afgeleid kunnen worden dat Hadrianus dit heeft gedaan om een connectie te creëren met Augustus. De adelaar met eikenkrans komt voor op veel munten uit de Augusteïsche periode. Het zou de symboliek van de huishoudgoden van de Julische familie en de familie van Augustus indiceren, waarnaar Hadrianus veel refereert als basis van zijn autoriteit als keizer (Stamper 2005: 194).
De tempel zou gewijd zijn aan alle goden, vandaar ook het Pantheon genoemd. Adamy58 is het daar niet mee eens. Hij geeft aan dat Hadrianus de tempel gewijd heeft aan Mars Ultor.