56 Rivoira 1925: 122
57 Sear geeft hier aan dat het gegeven is aan Paus Bonifatius VIII, na onderzoek is gebleken dat in deze periode Bonifatius IV paus was.
49 Ondanks zijn lange heerschappij heeft Antoninus Pius niet veel tempels laten bouwen in Rome. Net als zijn adoptief vader Hadrianus heeft hij, naast de Tempel van Antoninus en Faustina, één andere tempel laten bouwen in Rome, namelijk de Tempel van Divus Hadrianus. Deze zal hieronder kort worden toegelicht.
7.1 De Tempel van Divus Hadrianus
Afb. 43. Reconstructie van de Tempel van Divus Hadrianus, uit: Stamper 2005: 213, afb. 157 7.2 De locatie van de tempel
De tempel is gebouwd op een rechthoekig, geplaveid forum op de Campus Martius nabij het Pantheon. Aan alle zijden was dit forum afgesloten met een zuilengalerij, met aan beide korte zijden een ingang. Wat ongebruikelijk was voor de keizertijd is dat deze tempel, net als de Tempel van Venus en Roma, gebouwd was midden op het forum. Het was gebruikelijk in de keizertijd dat een tempel aan één zijde van het forum werd gebouwd, zoals de Tempel van Mars Ultor. De keuze voor het plaatsen van de tempel zou te maken hebben gehad met de manier waarop het forum benaderd kon worden, vanuit het westen vanaf het Pantheon of vanuit het oosten over de Via Flaminia (Stamper 2005: 214).
7.3 De tempel
De Tempel van Divus Hadrianus zou een peripterale tempel zijn. Wanneer er gekeken wordt naar het intercolumnium is het tevens pycnostyle (Blake 1973: 68). Het heeft acht
Korinthische zuilen aan de voor- en achterkant met 13 aan de zijkanten (afb. 44). Aan alle vier de zijden was de zuilengalerij gewelfd en was het plafond versierd met cassetten. De cellamuur had aan de buitenkant pilasters59 op één lijn met de zuilen van de galerij (Stamper 2005: 213). Het stond op een verhoogd podium dat bereikt kon worden via een brede frontale trap. Blake60 geeft aan dat de trap ondergronds werd gedragen door een gewelf. Het podium
was 27 x 45m2 en was bekleed met marmeren panelen met daarop reliëfs die de provinciën
59
In de reconstructie van Stamper (afb. 44) zijn deze pilasters niet terug te vinden
50 moesten voorstellen. Deze zouden een indicatie zijn van de welwillendheid van Hadrianus richting de provinciën en fragmenten hiervan zijn zichtbaar in de tuin van het Capitolijns Museum.
De binnenkant van de cella had, net als de buitenkant, pilasters. De sokkels waar deze op stonden boden ruimte voor beelden die, net als de panelen op het podium, representaties waren van de provinciën. Tevens had de cella aan de binnenkant een rijkelijk versierd entablement met een convex fries. Het fries was versierd met spiralen opgemaakt uit
acanthusbladeren en kandelaars. Het had geen sima. De cellavloer lag vier treden hoger dan de vloer van het podium.
Afb. 44. Plattegrond van de Tempel van Divus Hadrianus en het forum, uit: Stamper 2005: 214, afb. 158 7.4 De zuilen
Over de zuilen is weinig geschreven, ondanks dat een aantal nu nog overeind staan. Het had gecanneleerde, Korinthische zuilen van 15m hoog. De schachten van deze zuilen waren opgebouwd uit trommels en waren 12,3m hoog. Dit komt neer op een verhouding tussen de totale hoogte en de hoogte van de schacht op 6 staat tot 5.
7.5 Het entablement en fronton
Het entablement van deze tempel lijkt op die van de Tempel van Venus en Roma. Ook hier is de architraaf opgebouwd uit twee fasciae die gekroond worden door drie verschillende lijsten, namelijk een cavetto, eierlijst en astragaal (afb. 45). Het fries was, net als aan de binnenkant, gewelfd en had een projecterende kroonlijst. In zijn behandeling van deze tempel geeft Sear61 aan dat de consoles die deze kroonlijst droegen niet versierd waren. Op de corona waren leeuwenhoofden aangebracht afgewisseld met palmetten. De sima van de tempel was tevens versierd met palmetten die afwisselend naar boven en naar beneden krulden (Strong 1953: 124).
6161 Sear 1982: 184
51
Afb. 45. Reconstructie van de architraaf van de Tempel van Divus Hadrianus, uit: Stamper 2005: 215, afb. 159 7.6 Materiaal
De tempel is voor het grootste gedeelte opgebouwd uit drie verschillende materialen. De vloer van het podium onder de zuilen is opgetrokken uit travertijn. De resterende vloerdelen bestaan uit peperino. Ook de cellamuren waren opgetrokken uit peperino, maar dan bekleed met Proconnesisch marmer. Volgens Blake62 moeten de dragers voor het dak uit hout zijn gemaakt. De reden die zij daarvoor aangeeft is het ontbreken van een tweede zuilenrij. De zuilen die zijn gebruikt bij de ingang van het forum waren opgetrokken uit giallo antico. Vreemd genoeg is het niet onderzocht waaruit de zuilen van de tempel bestonden, ondanks dat een aantal nog overeind staan.
7.7 Datering
Met de bouw van de tempel is tussen 139 en 140 na Chr. begonnen, maar de wijding heeft plaatsgevonden in 145 na Chr. (Sear 1982: 184). Over mogelijke restauraties in de antieke tijd wordt geen melding gemaakt. Ook heb ik tot op heden niet kunnen ontdekken wanneer de tempel uit gebruik is geraakt. Zoals eerder vermeld staat één zijkant van de tempel, qua zuilen, nog in zijn geheel. Dit is te bezichtigen bij het beursgebouw op Piazza di Pietra. Het entablement dat daarbij zichtbaar is komt voort uit een latere restauratie. Wanneer dit heeft plaatsgevonden is niet bekend. Gezien het is opgetrokken uit stucco, vermoed ik een vrij recente datum. Tevens is de restauratie niet waarheidsgetrouw uitgevoerd. Stamper63 vermeld dat alleen het middelste gedeelte van het entablement overeenkomsten vertoond met het origineel.
7.8 De redenering achter de bouw
Waarom de tempel gebouwd werd is niet uitvoerig onderzocht. Gezien de moeite die Antoninus heeft gedaan om Hadrianus te vergoddelijken is het mijn aanname dat hij de tempel heeft laten bouwen als eerbetoon.
62
Blake 1973: 68
52
De tempels uit het Midden Oosten: Baalbek
53