Quid?
90. Robo-advies is een begrip dat de laatste jaren veel aandacht heeft gekregen wegens het toenemende belang ervan, maar ook wegens het risico op marktverstoring dat het met zich meebrengt. Toch is er weinig consensus over wat robo-advies nu precies inhoudt. Eigenlijk zijn er volgens Sinnaeve vier verschillende soorten robo-advies die van elkaar onderscheiden kunnen worden.210
91. Een eerste versie is deze waarbij de cliënten online een vragenlijst beantwoorden. Daarna krijgen ze voorstellen voor een specifiek product of een toegewezen portefeuille op basis van een lijst met door de beleggingsonderneming aangeboden beleggingsproducten. Hierbij vindt geen tussenkomst plaats van een makelaar die instaat voor de uitvoering maar kopen cliënten zelf producten en beheren ze zelf hun portefeuille die op deze producten gebaseerd is. Daarnaast staan ze ook zelf in voor toekomstige aanpassingen aan hun portefeuille. Hiervoor komen verschillende soorten beleggingsproducten in aanmerking.211
92. Een tweede, iets meer geëvolueerde versie is deze waarbij beleggingsportefeuilles gecreëerd worden als een fonds dat uit verschillende fondsen bestaat, en waarbij zowel het opmaken van een beleggersprofiel als het uitvoeren van directe orders deel uitmaakt van de beleggingsdiensten. De activa worden wel nog steeds manueel toegewezen door gespecialiseerde beheerders. Ook vragenlijsten komen hierbij terug, maar deze worden niet louter gebruikt om gepaste producten te filteren. Ze worden immers ook gebruikt om cliënten toe te wijzen aan een portefeuille met een reeds vastgelegd risiconiveau. Deze portefeuilles worden door de beheerders belegd en aangepast. Er kan dus besloten
209 P. DE PAUW, “Les limitations de responsabilité de la BNB et de la FSMA sur la sellette à la suite de l ' arrêt Kantarev de la C.J.U.E. du 4 octobre
2018”, RDC-TBH 2020, afl. 2, (181) 188-189, nr. 14.
210 B. SINNAEVE, ”Robo-advice: same game, different name?”, BFW 2018, afl. 1, (24) 24. 211 B. SINNAEVE, ”Robo-advice: same game, different name?”, BFW 2018, afl. 1, (24) 24.
worden dat de realisatie semi-automatisch is, aangezien de beheerders toezicht houden op het beleggingsalgoritme en het geheel van regelen vaststellen.212
93. In een derde versie worden beleggingsbeslissingen en voorstellen tot herindeling van portefeuilles gebaseerd op algoritmes die voldoen aan vastgelegde beleggingsstrategieën en worden deze gemonitord. Toch zijn er nog steeds professionele beheerders van fondsen die tussenkomen en het laatste woord hebben. Er zijn ook enkele diensten die cliënten in staat stellen om voorgestelde aanpassingen van hun portefeuille te volgen of te weigeren. Zo worden hun portefeuilles tegelijk geïndividualiseerd.213
94. Bij de vierde en laatste versie van de robo-adviseur die voorhanden is, zullen gesofisticeerd risicobeheer en vragenlijsten die helpen om de cliënten te profileren, leiden tot directe beleggingen via zelfsturende AI-beleggingsalgoritmes. Daarbij wordt tussen verschillende klassen van activa geschoven die gebaseerd zijn op wijzigende marktvoorwaarden en individuele beleggingsnoden zoals winst, zin voor risico’s en liquiditeitsaspecten. Daarnaast monitoren en passen ze de portefeuilles van individuele cliënten in real-time aan, om deze in lijn te houden met hun geselecteerde beleggingsstrategie.214 Deze laatste versie mag dan wel een veelbelovende toekomst hebben, toch zal de overgang slechts gradueel en misschien slechts gedeeltelijk plaatsvinden. Dit valt te verklaren doordat AI-technologie nog maturiteit mist, maar ook omdat het een volledige mentaliteitswijziging vereist langs de kant van de gebruikers. Vertrouwen en empathie zijn sleutelwoorden wanneer belangrijke beleggingsbeslissingen worden genomen. Op korte en middellange termijn lijken hybride opties, zoals de hierboven besproken tweede en derde versie, eerder de dominante modellen te zullen worden, waarbij automatismen met menselijke tussenkomst worden gecombineerd.215 Ook in de praktijk wordt deze voorspelling bevestigd, omdat cliënten het belang van een zekere menselijke tussenkomst nog steeds hoog inschatten, zeker wanneer eerder hoge bedragen belegd worden. Bij deze menselijke tussenkomst kan bijvoorbeeld gedacht worden aan enkele handmatige checks, zoals een aanpassing in de portefeuille of het controleren van bepaalde documenten die overlegd worden met de cliënt.216
95. Ook een zogenaamde augmented human kan men zien als een trend in de markt. Hierbij vindt ondersteuning door een robot plaats, die de portefeuilles screent en nagaat wat daarmee moet gebeuren. Een robot kan dit makkelijker doen en kan op die manier de risico’s voor cliënten inperken.217
212 B. SINNAEVE, ”Robo-advice: same game, different name?”, BFW 2018, afl. 1, (24) 24. 213 B. SINNAEVE, ”Robo-advice: same game, different name?” BFW 2018, afl. 1, (24) 24-25. 214 B. SINNAEVE, ”Robo-advice: same game, different name?”, BFW 2018, afl. 1, (24) 25. 215 B. SINNAEVE, ”Robo-advice: same game, different name?”, BFW 2018, afl. 1, (24) 25. 216 Interview met Duco Frie (Dexxi).
96. Wanneer men naar de Belgische markt kijkt, wordt duidelijk dat het succes van robo-advies vooralsnog vrij beperkt is, in vergelijking met pakweg de VS, het VK en Duitsland.218 Toch zijn er steeds meer spelers die zich willen gaan richten op de Belgische markt. Hierbij gaat het doorgaans om traditionele financiële spelers, FinTech-bedrijven of een combinatie van beide.219
Opportuniteiten
97. Robo-advies kan gezien worden als één van de vormen van technologische vooruitgang die belangrijke opportuniteiten biedt ter optimalisatie van de financiële adviesverlening in het voordeel van beleggers en potentiële beleggers.220 Zo kan deze techniek in het bijzonder de toegankelijkheid en kwaliteit van het beleggingsadvies bevorderen221 en bijdragen aan een competitiever en efficiënter financieel systeem.222 Zo zal beleggingsadvies ook toegankelijker gemaakt worden voor brede lagen van de bevolking. Dit wordt verklaard door het laagdrempelige karakter van de online context, de doorgaans lagere vergoedingen en kosten in vergelijking met fysieke beleggingsadviseurs223, de meestal significant lagere of zelfs afwezige drempels inzake het minimaal belegd vermogen, de permanente mogelijkheid van de diensten zonder behoefte om zich fysiek te verplaatsen en daarnaast ook de technologische hulpmiddelen die de begrijpelijkheid van de verschillende financiële instrumenten en de zogenaamde
’customer journey' kunnen optimaliseren.224 De drempelverlaging zou voornamelijk werken bij jongeren die een grotere affiniteit hebben met online dienstverlening.225 Ook zullen jongeren hun zaken eerder op vrije basis afhandelen, los van een vast tijdstip of een vaste locatie.226 Tevens blijkt uit een bevraging van de FCA dat voornamelijk personen tussen de 18 en de 34 jaar geautomatiseerd advies via elektronische weg zouden ontvangen.227 Doordat daarnaast tevens de kostenbasis voor aanbieders verlaagd wordt en de systemen voor geautomatiseerd advies schaalbaar worden, kunnen deze technologische innovaties voor meer financiële inclusie zorgen en zo bijdragen tot de democratisering van beleggingsadvies.228
218 B. SINNAEVE, ”Robo-advice: same game, different name?”, BFW 2018, afl. 1, (24) 25.
219 M. DE MUYNCK, A. HENDRICKX en R. HOUBEN, “Geautomatiseerd advies (‘robo-advies’) en bescherming van de financiële consument” in R.
STEENNOT en G. STRAETMANS (eds.), Digitalisering van het recht en consumentenbescherming, Antwerpen, Intersentia, 2019, (159) 164, nr. 7.
220 AFM, ”Visie op robo-advies: Kansen, zorgplicht en aandachtspunten”, 15 maart 2018, 4.
221 F. BOGAERT en L. SAVONET, ”Automatisation and digitalisation in investment advice” in INSTITUUT FINANCIEEL RECHT (ed.), Financiële
regulering: een dwarsdoorsnede, Antwerpen, Intersentia, 2019, nr. 19-21.
222 FSB, ”Financial Stability Implications from FinTech. Supervisory and Regulatory Issues that Merit Authorities’ Attention”, juni 2017, 45. 223 FSB, ”Financial Stability Implications from FinTech. Supervisory and Regulatory Issues that Merit Authorities’ Attention”, juni 2017, 45; A.
MARTIN, ”Economic and legal vision on FinTech: the economic impact of FinTech”, BFW 2017, afl. 1, (41) 43.
224 M. DE MUYNCK, A. HENDRICKX en R. HOUBEN, “Geautomatiseerd advies (‘robo-advies’) en bescherming van de financiële consument” in R.
STEENNOT en G. STRAETMANS (eds.), Digitalisering van het recht en consumentenbescherming, Antwerpen, Intersentia, 2019, (159) 167, nr. 11.
225 ESMA, EBA en EIOPA, ”Joint Committee Discussion Paper on automation in financial advice”, 4 december 2015, 19,
https://eba.europa.eu/documents/10180/1299866/JC+2015+080+Discussion+Paper+on+automation+in+financial+advice.pdf.
226 J.E. FISCH, M. LABOURE en J.A. TURNER, “The economics of complex decision making: the emerge of the robo advisor”, 2017, pp. 14-15,
www.geog.ox.ac.uk/events/170911/Robo-vs-Human-Advisers-Aug-28.pdf.
227 FCA, “Financial Advice Market Review – Baseline report”, juni 2017, p. 12, https://www.fca.org.uk/publication/research/famr-baseline-
report.pdf.
228 EBA, ”Joint Committee Paper on automation in financial advice”, 4 december 2015, 16 en FSB, ”Financial Stability Implications from FinTech.
98. Daarnaast kan met behulp van deze geautomatiseerde hulpmiddelen de zogenaamde ‘advice gap’ overbrugd worden. Deze ‘advice gap’ werd door de Britse Financial Conduct Authority (FCA), geïdentificeerd als één van de voornaamste bezorgdheden waarmee financieel advies momenteel geconfronteerd wordt.229 Hiermee worden situaties bedoeld waarbij beleggers niet over de mogelijkheid beschikken om advies en guidance te verkrijgen met betrekking tot een nood die ze hebben aan een prijs waarvoor ze bereid zijn om te betalen.230 Deze ‘advice gap’ kan aan de hand van verschillende factoren worden uitgelegd, waarbij de FCA als voorbeeld de significante kosten die face-to-face-advies met zich meebrengt, aanhaalde.231 Daarnaast keerde zowat de helft van de Britse financiële adviseurs cliënten de rug toe omwille van het een te lage hoeveelheid beleggingen waarover deze cliënten beschikten. Daarenboven zou 30 à 50% van de beleggers bereid zijn om te betalen voor financieel advies wanneer deze kosten lager zouden zijn.232 Zo lijkt er een wijdverspreid akkoord te zijn dat diensten die door middel van robo-advies worden verstrekt, de advieskosten kunnen verminderen en zo beleggers kan overtuigen om mee te stappen in dit verhaal.233
99. Ook de kwaliteit van het beleggingsadvies kan op een positieve manier beïnvloed worden.234 Zo kan bijvoorbeeld gedacht worden aan de consistentie van het geautomatiseerde advies en de kwaliteit van algoritmes om snel informatie te verwerken.235 Ook de transparantie kan bevorderd worden door middel van geautomatiseerd advies en daarnaast is geautomatiseerd advies in principe minder vatbaar voor belangenconflicten.236 Meer bepaald zullen de gedragsbias van menselijke adviseurs gereduceerd worden. Zo was bijvoorbeeld reeds aangetoond dat de productselectie aanvankelijk heel erg beïnvloed werd door de persoonlijke opinie van de adviseur, die gevoelig is voor gedragsbias.237 Door middel van een tool die vertrouwt op een algoritme of een beslissingsboom, kunnen deze gedragsbias worden gereduceerd. De EBA stelde daarbij dat een goed ontwikkeld algoritme voor alle beleggers een gelijkmatig en gelijkaardig advies met gelijkaardige karakteristieken kan verzekeren.238 Desalniettemin valt niet uit te sluiten dat deze bias nog steeds aanwezig zullen zijn in een geautomatiseerde tool,
229 FCA, “Financial Advice Market Review – Final Report”, maart 2016, pp. 5-6, https://www.fca.org.uk/publication/corporate/famr-final-
report.pdf.
230 FCA, “Financial Advice Market Review – Final Report”, maart 2016, p. 6, https://www.fca.org.uk/publication/corporate/famr-final-report.pdf. 231 FCA, “Financial Advice Market Review – Final Report”, maart 2016, p. 6, https://www.fca.org.uk/publication/corporate/famr-final-report.pdf. 232 FCA, “Financial Advice Market Review – Final Report”, maart 2016, p. 21, https://www.fca.org.uk/publication/corporate/famr-final-report.pdf. 233 O. KAYA, “Robo-advice – a true innovation in asset management” in EU Monitor, augustus 2017, p. 11.
234 AFM, ”Visie op roboadvies: Kansen, zorgplicht en aandachtspunten”, 15 maart 2018, 4 e.v. 235 AFM, ”Visie op roboadvies: Kansen, zorgplicht en aandachtspunten”, 15 maart 2018, 9.
236 FSMA, ”Belangenconflicten in verband met vergoedingen en commerciële doelstellingen: vaststellingen en standpunten naar aanleiding van
inspecties”, https://fsma.be/nl/gedragsregels-mifid.
237 S. FOERSTER, J.T. LINNAINMAA, B.T. MELZER en A. PREVITERO, “Retail financial advice: does one size fits all?” in Chicago Booth Paper, nrs. 14-
38, p. 4, www.aleprevitero.com/wp-content/uploads/2015/07/foerster_et_al_SSRN_2015.pdf.
238 ESMA, EBA en EIOPA, “Joint Committee Discussion Paper on Automation in Financial Advice”, 4 december 2015, p. 17,
wanneer deze door de beleggingsonderneming zelf is ontwikkeld of wanneer deze enkel specifieke producten aanbiedt.239
100. Ook voor beleggingsondernemingen biedt het gebruik van robo-advies belangrijke opportuniteiten. Zo zal het gebruik van geautomatiseerde hulpmiddelen zoals computertechnologie en algoritmes ook langs hun kant tot lagere kosten leiden.240 Daarnaast kunnen beleggingsondernemingen ook van schaalvoordelen profiteren, omdat één robo-adviseur verschillende cliënten advies kan verlenen.241 Zelfs wanneer een belegging vereist is om een geautomatiseerd hulpmiddel te ontwikkelen, zal de marginale kost van elke nieuwe transactie relatief laag zijn vanaf het moment waarop de systeemkosten vergoed zijn.242 De lagere kosten die de beleggingsonderneming oploopt moeten echter in perspectief geplaatst worden. Voor de vergunning om beleggingsdiensten te verlenen is er immers ook nood aan financiële middelen, organisatievermogen en verschillende procedures. Maar eens de beleggingsonderneming deze vergunning verkregen heeft, zullen enkel de ontwikkelingskosten van de geautomatiseerde hulpmiddelen gedragen moeten worden voor het verlenen van geautomatiseerd beleggingsadvies. Zo zullen gevestigde beleggingsondernemingen grotere financiële voordelen overhouden aan deze manier van adviesverlening.243 Desalniettemin moet dit genuanceerd worden. Doordat de wetgeving ook heel wat kosten en investeringen met zich meebrengt, beperkt robo-advies zich bij sommige spelers voornamelijk tot de grote bedragen. Wanneer er ook een vorm van menselijke tussenkomst voorhanden is, zal dit robo-advies al op een meer rendabele manier kunnen verlopen. Anders ontstaat het gevaar dat cliënten slecht geprofileerd worden.244
101. Daarnaast zal de grotere toegang tot beleggingsadvies voor cliënten ook in het voordeel van de beleggingsonderneming spelen. De onderneming zal op die manier over een grotere database aan cliënten kunnen beschikken. Dat jongere potentiële cliënten op een eenvoudigere manier bereikt kunnen worden is reeds besproken, maar daarnaast zal het voor de beleggingsonderneming ook eenvoudiger zijn om cliënten in andere lidstaten te bereiken of om zich te richten op cliënten die een voorkeur hebben voor online middelen in de plaats van telefonische of face-to-face-communicatie.245 Ook de hogere consistentie en het reduceren van bias bij het gebruik van een robo-adviseur heeft zijn voordelen voor de beleggingsonderneming. Dit wordt verklaard doordat dit als een manier wordt gezien om een meer
239 F. BOGAERT en L. SAVONET, “Automation and digitalisation in investment advice” in INSTITUUT FINANCIEEL RECHT (ed.), Financiële regulering:
een dwarsdoorsnede, Antwerpen, Intersentia, 2019, (161) 171, nr. 21.
240 J.E. FISCH, M. LABOURE en J.A. TURNER, “The economics of complex decision making: the emerge of the robo advisor”, 2017, p. 14,
www.geog.ox.ac.uk/events/170911/Robo-vs-Human-Advisers-Aug-28.pdf.
241 J.E. FISCH, M. LABOURE en J.A. TURNER, “The economics of complex decision making: the emerge of the robo advisor”, 2017, p. 14,
www.geog.ox.ac.uk/events/170911/Robo-vs-Human-Advisers-Aug-28.pdf.
242 ESMA, EBA en EIOPA, “Joint Committee Discussion Paper on Automation in Financial Advice”, 4 december 2015, p. 17,
https://www.eba.europa.eu/documents/10180/1299866/JC+2015+080+Discussion+Paper+on+automation+in+financial+advice.pdf.
243 F. BOGAERT en L. SAVONET, “Automation and digitalisation in investment advice” in INSTITUUT FINANCIEEL RECHT (ed.), Financiële regulering:
een dwarsdoorsnede, Antwerpen, Intersentia, 2019, (161) 172, nr. 22.
244 Interview met een anonieme speler uit de praktijk.
245 ESMA, EBA en EIOPA, “Joint Committee Discussion Paper on Automation in Financial Advice”, 4 december 2015, p. 19,
gestandaardiseerde beleggerservaring te voorzien246, omdat elementen zoals gedragsbias, menselijke fouten of een slechte beoordeling veroorzaakt door menselijke tussenkomst247 worden afgezwakt.248 Een laatste reden waarom de kwaliteit van het beleggingsadvies erop vooruit kan gaan, is de grotere transparantie. Het is immers moeilijker om face-to-face-gesprekken te monitoren en om deze bij te houden, terwijl het financieel advies dat tot stand is gekomen door middel van een algoritme makkelijker geëvalueerd en gecontroleerd kan worden. Bijgevolg kan dit leiden tot een betere naleving van de regelgeving249 en het beter bijhouden van het controletraject van het advies.250
Gevaren
102. Naast de hierboven genoemde voordelen kan robo-advies echter ook verschillende gevaren met zich meebrengen.251 Een eerste gevaar betreft de mogelijke verwerving door de belegger van ongeschikte financiële instrumenten. Dit gebeurt onder andere door precontractuele informatieasymmetrieën, waarbij beleggers geen of onvoldoende toegang hebben tot informatie alvorens te contracteren252, of de verstrekte informatie253, de aard en het bereik van de diensten die door de robo-adviseur verleend worden niet afdoende begrijpen en/of meenemen in hun besluitvormingsproces. Zo kan robo-advies aanleiding geven tot een verkeerde interpretatie van het advies254 en bijgevolg het aanbieden van beleggingen die niet aangepast zijn aan de financiële situatie of beleggingsdoelstellingen van de belegger.255 Het verschil met precontractuele informatieasymmetrieën in een fysieke context is de grotere vatbaarheid van algoritmes voor een te eenvoudige voorstelling en/of vooronderstellingen die onvoldoende granulair zijn om afdoende rekening te houden met de specifieke wensen en eigenschappen van individuele beleggers.256 Het is dan ook van belang dat de cliënt duidelijk ingelicht
246 ESMA, EBA en EIOPA, “Joint Committee Discussion Paper on Automation in Financial Advice”, 4 december 2015, p. 19,
https://www.eba.europa.eu/documents/10180/1299866/JC+2015+080+Discussion+Paper+on+automation+in+financial+advice.pdf.
247 ESMA, EBA en EIOPA, “Joint Committee Discussion Paper on Automation in Financial Advice”, 4 december 2015, p. 17,
https://www.eba.europa.eu/documents/10180/1299866/JC+2015+080+Discussion+Paper+on+automation+in+financial+advice.pdf.
248 F. BOGAERT en L. SAVONET, “Automation and digitalisation in investment advice” in INSTITUUT FINANCIEEL RECHT (ed.), Financiële regulering:
een dwarsdoorsnede, Antwerpen, Intersentia, 2019, (161) 172, nr. 24.
249 J.E. FISCH, M. LABOURE en J.A. TURNER, “The economics of complex decision making: the emerge of the robo advisor”, 2017, p. 7,
www.geog.ox.ac.uk/events/170911/Robo-vs-Human-Advisers-Aug-28.pdf.
250 F. BOGAERT en L. SAVONET, “Automation and digitalisation in investment advice” in INSTITUUT FINANCIEEL RECHT (ed.), Financiële regulering:
een dwarsdoorsnede, Antwerpen, Intersentia, 2019, (161) 172, nr. 25.
251 FSB, ”Financial Stability Implications from FinTech. Supervisory and Regulatory Issues that Merit Authorities’ Attention”, juni 2017, 45-46. 252 ESMA, EBA en EIOPA, ”Joint Committee Discussion Paper on automation in financial advice”, 4 december 2015, 9,
https://eba.europa.eu/documents/10180/1299866/JC+2015+080+Discussion+Paper+on+automation+in+financial+advice.pdf.
253 ESMA, EBA en EIOPA, “Joint Committee Discussion Paper on Automation in Financial Advice”, 4 december 2015, p. 21,
https://www.eba.europa.eu/documents/10180/1299866/JC+2015+080+Discussion+Paper+on+automation+in+financial+advice.pdf.
254 F. BOGAERT en L. SAVONET, “Automation and digitalisation in investment advice” in INSTITUUT FINANCIEEL RECHT (ed.), Financiële regulering:
een dwarsdoorsnede, Antwerpen, Intersentia, 2019, (161) 172, nr. 26.
255 ESMA, EBA en EIOPA, ”Joint Committee Discussion Paper on automation in financial advice”, 4 december 2015, 9,
https://eba.europa.eu/documents/10180/1299866/JC+2015+080+Discussion+Paper+on+automation+in+financial+advice.pdf.
256 ESMA, EBA en EIOPA, ”Joint Committee Discussion Paper on automation in financial advice”, 4 december 2015, 26,
https://eba.europa.eu/documents/10180/1299866/JC+2015+080+Discussion+Paper+on+automation+in+financial+advice.pdf; F. BOGAERT en L. SAVONET, ”Automation and digitalisation in investment advice” in INSTITUUT FINANCIEEL RECHT (ed.), Financiële regulering: een
wordt over mogelijke beperkingen en vermoedens die de tool hanteert.257 Het tegenovergestelde leidt echter ook tot gevaren. Zo leidt het gebruik van een te complex algoritme tot situaties waarbij de cliënt onvoldoende begrijpt op welke manier het beleggingsadvies tot stand is gekomen.258 Zo zal hij bijvoorbeeld niet begrijpen hoe het toegepaste algoritme gebruik maakt van de door de cliënt verleende informatie om geschikte activa aan te raden. Zonder menselijke tussenkomst is dit risico nog groter, omdat er minder mogelijkheden zijn om potentiële misverstanden uit te klaren.259 Ook fouten in de IT- infrastructuur die aan het algoritme ten grondslag liggen kunnen de werking van het geautomatiseerd advies in het gedrang brengen.260 Door de enorme reikwijdte en snelheid van de handelingen die deze geautomatiseerde tools uitvoeren, kan één fout voldoende zijn om heel wat cliënten tegelijk op zeer korte tijd in de problemen te brengen.261 Om dit risico zo klein mogelijk te houden, is het aanbevolen om een beroep te doen op specialisten en financiële adviseurs bij de ontwikkeling van zo’n tool en om daarnaast een testfase voor zo’n tool te voorzien. Op ieder niveau van de onderneming moeten mensen met de technische capaciteiten aanwezig zijn die het algoritme en de tool zelf kunnen begrijpen. Hierbij volstaat het dus niet dat de operationele teams vat hebben op de complexiteiten van de algoritmes en de risico’s die deze complexiteiten met zich meebrengen.262