DIE REBELLIE.

Hierdie ontwikkeling is egter plotseling van sy bane gestoot deur die uitbreek van die Europese Oorlog in Augustus 1914. Dit sou die groot toets wees vir die vryheidsgedagte.

66) Die Transvaler, 2/6/43. Artikel IV het gelui; „De positie van de Unie ten opzichte van hare betrekkingen tegenover

't Verenigde Koninkrijk, berustende op de goede trouw van twee naties, word door haar zonder oraweg erkend en zij gevoelt zich ervan overtuigd dat de handhaving van de goede verstandhouding tussen de Unie en 't Rijk af- hankelijk is van die nauwgezette vermijding van enige handeling waardoor 't volk der Unie in zijn staatkundige vrijheid wordt verkort of belemmerd of waardoor enige der vrijheden van 't land of diens regering onttrokken worden aan 't onmiddellijk gezag of beheer van 't volk

der Unie." Vgl. C M . van den Heever, a.w., bl. 352 en 353.

^ — ' ^ — ' ^ — ' ^ _ • N * _ ^ _{^*—' P c+ 3} o 4 4 CD _{4 H} P 4 H _P P - CD H - _{W 1^} CD t ) M < | !=> _W < c+ TO

fi

d - _P CO W _ci H CXI ₄ • a" p • CD. TO 0 CD

fi

H P T 3 P P P CB CO ^ H-Pi _s:w d P P J H CD _P H - ₄ H - P d - • P J . p

°L

H " P H _{<! PT o"} P - _B CD ₄ CD _o • P < - 4 _{4 k} 0 O _{• P} "=<! CD _o O _{>• B o U} PS11* 0 * _c+« Q _{o P} P i

n

CD O ►CJ ₄ H - 4 P H >• < ! • 4 CO _P P -

n

CB W P ' _<! d - £ : cy -P=> H O 0 W _B P - d - H« y D H - CD p TO H i U \ . - 0 hh & _{4 • B £ £} CD p - _{cy <!} CD

a

H - P1 0 • CD - 0 <T _{H Q} CD d - _{4 TO} H - H - CD CO

a

CD CD 4 CD \ U 1 _{c+« s; co} CD CQ 0 CD

S

0 P 4 CD _PJ CD d - - ^ <j H • pJ 0 o P P P

S

p CO ►d CD ₄ CO „ „ - O 0 H CD H _{4 P*} H - P< H "=<! H - CD _o d - H ►d _P CD P 0 4 • H P o P P 0 _{• P'} P - _<! CD CD CD _{P TO} • • <• C O - P * _{P H P} CD CD _{p PT B} CD _1^ d - s: CD • 4 <H- P i H d - _bd H - CD H _c^ w p CD • JP H - N CD y D _{4 o} P _{• <!} CD _{=<! TO} 4 - <d. CD _{•^ 4} O _o d - CB _<1 - 0 P _{4 1^ <!} CD . ^ T O U O _W, U 1 _{£ P1} d - _P H P _o P CO cy H • c+ P P s: P 4 P P1 <! H H - _w H . - _{p> L} CD d - _{P ^} P CD _{P TO P o} • O _{y k} CD CD _{P P1} P - O H - d - _rs CD _1^ CD co a" o CO • ₄ 0 _{P o P} CD _{5 P}J P - r o o H 0 c + - P _B H - _{P K P1} CD O P1 H - <y\&. _{S P} P i O P - _P H j H - _{bd «<} H _£ CD _TO * o H - p j a ' _{p o} H - _{TO P}1 CD ₄ H j d - H V » _c+ - H _{c+ 4} CD CD _{P P 4} H H - CB P - 0 _P c+<J\ _{c+ • a1} £ P p i d - _{P W P} S^ N 0 0 CD H TO p _{bd o s: ^} H - CB ₄ d - H - >• * CD i X ) - f ^ CD H - 4 _P CD H CD CD P CD P - f * 0 3 _P 0 H - P - H> H - _{pr s: W} CD IP O _ro^" H d - CD ₄

ff

O ₄ CD CD _{P =<!} H ■ • _P >o _{• bd} CQ H -

ff

O CD _{P P} H - k C H ₄ CO _{TO TO} CD _{4 TO hd} P - _{P P1 W} • _w « ♦ bd H - CD d - H - H CD P CD CD \» 0 _{O o o} d - _{Pi" <!} H - P i O 4 4 H - 0 _{c+ TO} a ' o • c+ 03 O _{o P TO} H - H _{P 4 <5} a ' CD H j Q _P1 CD _P CD _{TO <J} CO

(g

CD P _s: H H CO • _{P P H} CO H - _<

(g

_B P - P H - _o • H c+ VA 4 CD ₄ CD SB _{CD H - H - CD} 4 H - _{£ W} 0 _{Pi" P}J TO 4 P CD CD P -£> O _{PT 0 P TO} CQ CD CD P i iV _u d - CO f\3 _{P 0} CQ 0 H - _c+ CO H - H _£ O w d - P - • *• <JW 4 CD _c+ CD _P H« _<! O _{o P P} H •• TO H - _{»* P} S^ 4 d - _{o 4 P P} d - CO H CD

(g

P

s

_ci H - CB _o H H - P • i - 0 * u <!

(g

s: P

s

p P 4 O _P ►d _TO o H - _{o P «} H - _TO CO _{TO TO TO} S^ CD • W CD H _TO d - _— CD _£ CD _{P P} P TO CD _{P P1} H - CB _{<! o} d - H H _{4 hd TO P}1 TO CD P - d - CD _{o •} B P <! CD "=<! O w CD d - _s: CD _{4 4 <!} 1 P - _P CD _P H - d - CD H _W H _{P bd} O _P CB P i d - ₄ CB CD O _{P o} H _o <! P* P CD CO _- 1 P CD _TO d - < D CQ _P CO CD _{P 4} H - w P P 4 U P1 H d - _{P ^} d - _S 1 CB d - _{• -—.} CD _P U 1 xk • -< C ^» _r\: 4 O P - CD _cy O CD _{P >•} H H - H P i d - CD _£ 0 o 0 PJ H - _B CD W

P

TO a" P - H j CD P H c+ TO >• H H w

P

<l CD

3

CQ ₄ CO _P CT*

n

N P i CD P - H CD CD H - O H

3

CQ S^ H CD

n

CD 1 H v » CB H - O " _{PT o} H - _o O H - _s: H - _TO CQ _p O H - _PT O O " CD _{P1 4 P o £ P} H P i CD H _p C _ l . _o C _ l . d - _{4 P_} CD H CD _{o" TO 4} CD 1 _B H - _TO

n

4 PT CD *< H H H« CD _{cy a1} CQ _{> o} CQ

n

H _P H j « O H - P i ₄

s

CD H - d - CQ _{K. P o} H - O _o" C T » p CD CD

s

CD CD H - CD ₄ CD _s- H } CO _TO CD CD CB _{oo m £} H> _p H P - _H H H - O d - v*» <J H j CD ■ ' W - P1 H - P - P i d- H } _{5" TO 4} CO CD _o H j H _P CD d - CB _{TO o} CD CQ _P CD P i _£ P P1 CD CD H , _TO d - CD CD _{PJ B} P i H - CD _{TO W} CO d - H _P CD P i _{< cy P} P - P - • CD P i d - • 0 _w d - _B CD 03 H d - _<! H -

n

£ TO CD 1 CT>h4, CD H - _o P • P CD

n

H - d - £ > ^ D d - N _^ CD _{TO 4 TO TO P} H - d - CD ₄ H j H - P _U d - H - O CD _bd CD _PJ TO CD ₄ P C _ l . _P CD O _p1 CB CD d - _{o P} P - O CD O _— H - P P c+ 4 CD d - W _{4 e+} H H - O P i _{P P} F P CB _{TO 4 •} CD _PJ • CD • d O H - P i _P O P d - _P Q _P CTM-b _{P P} CD CD _o O _B CD CD _P Q P - 0 _{>• W bd TO} P - _{4 o} 0 O H P <! d - ' O _{o 4} CD CD O _{4 P} W o bd H CD _B CQ _o H - _{PT 4} O P i H P 4 H - _{<! 4} C-) CD CQ d - _o CB ₄ H - _o CB TO N H - P P _P P - H 03 CD d - H CD _{TO «<} CD H - d - _{TO P B a <J} H - H , P - CD CB CD O CD C _ l . CB CD _{• o} CD CB CD _{c+ p: TO > s: <!} P P - CD P - _{P o} O CD _P Hi _{p o} H - _PT H - d - C-) ₄ < j _B H O ₄ CD CO _{4 p H} CD _{TO W} O CD _£ H - CD P _{4 4 o} H - _{4 Pi*} 4 O 4 hd d - P i CD c f _PJ P i CQ _£ & H - p d - H d - w P p H ' 4 W CD _{p P P} CQ CB CD O CD ₄ CD _{PT B} CD CD d - _{< cy P} 0 d - _{P TO TO} d - _TO H CD _{«< 4 P H} CD _teJ H H - O " H - CD CD _^ CD Q CD P i sc CQ P i _{P ^<}

3

p H j TO H CD H 4 d - CD _{J= Q} H - H - •

3

TO CQ CD H - 1 CD H - _{P £ PT 4 s:} H -

(g

CD _TO O 0 d - C _ l . ₄ P i

£

H H - _o CD _P

(g

CD H H _p O " _<J CD CD

£

CB _TO CO d - _c+ d - O P PT P p CD CD ►d _P CB O CD CD CD H - _<! O H H9 _P P i CB _{P £} W p . CD CD _{4 •} P P i P i H - d - _a1 H - P C _ l . _{P W PJ < B 4} H H _{P TO} 4 H - H _{P 4} O d - _{o =<! P} CD H O _bd H _{P a"} •^ P H d - H - _B CB _P O _{TO o} CD ₄ CO _$ P i _{TO PT} P i _{=<! P ^} H -

A

CQ d - P i d - _P H - CD CD H - >• CD _P d - CD _H

A

p . _{PJ >} H - ₄ CQ P <J H - d - P - CD _{P P} H - d - H - _P H, CD _o TO P P W TO CD _P CD CD CD s* _{4 PT} O H CD _o" CD H - _o P i CQ _P H - d - _PT H, TO P H _{P o} H - H - _TO P - _{4 TO p1} P^ ^ 0 CD _{<J P <!} P i _P CD CD _p CD CD P^ P i _P <! P cn P i _o d - CB _P CD _p H d - _{P ^} H - o P d - H _P1 B P O _{o P pr} CD CD _{< P} 0 p P <! PT CD _{P Pf P} CD a _{CD 4 P} CB NO P i CD _P CD CQ

3

CD P B P CQ CQ • CO CD d - 4 1

3

H j 1 d - _>• p P l 1 1 1

breuk met genl. Hertzog, al meer op Engelse steun vir die handhawing van sy party aangewese was. Politieke noodwendig- heid het hom gevolglik verplig om ' n oorlogsbeleid te volg wat vir die Engelse welgevallig sou wees. Daar is reeds aange- toon hoe hy "besig was om met die Engelse Opposisie te ver- broeder en hoe hy n& die kabinetskrisis geweier het om 'n ver­ kiesing uit te skryf omdat dit nie in belang van sy party sou wees nie. Genl. Botha moet dus "besef het dat sy party heel- wat ondersteuning van Afrikaanse kant verloor het. Dit word

dan ook gese dat mosies waarin kiesers hul Parlementslede vra om te "bedank „aan die orde van die dag" was en dat ' n ver­ kiesing selfs onder partyverband vir die regering ongunstig sou uitgeval het. '

Indien genl. Botha dus gemeen het om die posisie van sy party deur middel van die oorlogsverklaring te verstewig, het hy hom misgis, want dit het presies die teenoorgestelde uit- werking gehad en het gedien as kragtige stimulus vir die vry- heidsaak. Vurige ondersteuners van die Regeringsparty het kort na die oorlogsverklaring weggebreek en by die Nasionale Opposisie aangesluit.

'n Groot aantal Volksraadslede het twee jaar na die Hertzogkrisis ongetwyfeld nie meer die Afrikaanse openbare mening verteenwoordig nie. Die verandering in die Afrikaanse

openbare mening wat in die Hertzogkrisis aan die lig getree het, is deur die oorlog verskerp. Die uitslag van die eerste na-oorlogse verkiesing het getoon dat genl. Hertzog negentien setels meer verower het as voor die oorlog. Indien 'n ver­ kiesing oor die kwessie van deelname aan die oorlog gehou sou gewees het, sou die Volksraad seker heelwat anders daar uitge- sien het. Genl. Botha sou waarskynlik selfs dan nog met be- hulp van die Engelse Opposisie oor 'n meerderheid beskik het, maar dit is baie twyfelagtig of die volksverteenwoordigers die voorstel tot deelname aan die oorlog by ' n vrye stemming sou

ondersteun het. Dit is bekend hoe die Regering van propaganda gebruik gemaak het, naamlik met die bewering dat Duitsers die Unie-grens by Nakob oorskry het ten einde die Volksraad tot

74-)

deelname aan die oorlog te oorreed.'^' In sy nkennisgewing"

73) Schoeman, a.w., bl. 17.

74) Scholtz, a.w., bl. 73, 196^ Harm Oost, a.w., bl. 66, wyt

hierdie misleiding aan die motief om in terme van die verdedigingswet van 1912 die burgers te kon opkomman-

van 29 Oktober 1914- te Steenbokfontein beklemtoon genl. Beyers ook dat „de Regering van de Unie besloten heeft Duits Zuidwest te veroveren en op onjuiste berichten en beweringen de Parle- mentsleden van. de Z.A. Partij het "besluit van die Regering heb- ben bekrachtigd". 'n Tydgenoot beweer dat voor die parle- mentsitting nagenoeg sestig parlementslede hulle teen 'n inval in Duits-Suidwes uitgespreek het, maar dat hierdie getal tot twaalf gekrimp het nadat die partymasjinerie in Kaapstad in

75')

werking gestel is. Ook F.S. Crafford se dat daar baie lede van die Suid-Afrikaanse Party in die Parlement was wat die Nasionaliste se standpunt gehuldig het en dat dit al die

oorredingsvermoe van Smuts en Botha gekos het om hul party- koukus oor te haal om hulle te steun. Daar kan min twyfel bestaan dat, indien die verteenwoordigers in die Parlement hul

opdrag van hul kiesers moes ontvang het en nie van die Party- leiers nie, die oorlogsbesluit nooit geneem sou gewees het nie - altans nie sonder misleidende propaganda nie.

Scholtz toon aan dat daar in hierdie opsig grootliks afgewyk is van die Afrikaanse tradisie en dat .juis hierdie af- wyking in 'n groot mate verantwoordelik was vir die gewapende protes. uDie Afrikaanse opvatting van regering is dat die manne aan die hoof daarvan hul as dienaars van die volk moet beskou en dat hulle ag moet gee op wat die wens en wil van die volk is. Omdat die Regering in verband met die aanval op Duits-Suidwes-Afrika hom alleen op sy meerderheid in die parle­ ment verlaat het, het dit 'n gees van verset by die Afrikaners

77)

opgewek." ' Ook pres. Steyn het gewys op die feit dat Volks-

raadslede, wat reeds die vertroue van hul kiesers verloor het, desondanks vir die oorlog gestem het „zodat de grond voor het zaad van rebellie goed voorbereid was". '

Die verklaring vir hierdie ernstige krisis moet weer eens gesoek word in die botsende opvattings van twee volke binne een land. Scholtz se; „In hierdie opsig was daar 'n radikale verskil tussen die opvattings van die Afrikaners en die Engelse oor parlementere regering" en hy wys tereg daarop dat, volgens Engelse opvatting, 'n lid van die wetgewende

75) Mededeling van sen. Bruckner de Villiers.

76) F.S. Crafford: Jan Smuts, a Biography, Kaapstad, 194-5, bl. 107.

77) Scholtz, a.w., bl. 105.

78) N.J. van der l^erwe; Marthinus Theunis Steyn, Kaapstad, 1921, bl. 325.

liggaam na die parlement gestuur word met 'n haas onbeperkte ' mandaat. Hy kan optree na goeddunke of soos sy party aan horn voorskryf. In die praktyk beteken dit dat die uitvoerende mag (deur middel van die koukus) aan die wetgewende mag voor­ skryf wat om te doen, terwyl in die Republieke die wetgewende mag die dienaar van die volk moes bly en nie die van die uit­ voerende mag nie. Daarom moes volksraadslede steeds in voeling met hul kiesers bly en hul stemme volgens opdrag van

79)

die kiesers uitbring. ; Dat dit onder die Britse stelsel,

ten opsigte van so 'n belangrike saak soos die verowering van 'n ander se grondgebied, kon gebeur dat parlementslede hul steun aan die Regering kon gee sonder om eers hul kiesers te raadpleeg of selfs in stryd met laasgenoemdes se opvatting, was vir die Afrikanervolk onbegryplik.

Hierdie krisis beklemtoon aan die een kant die waarheid dat 'n volk se staatstelsel produk van sy kultuur en lewensbe-

80 *)

skouing moet wees, ; en onderstreep aan die ander kant die

vraagstuk wat ontstaan wanneer 'n volk in 'n besef van sy ge- roepenheid te staan kom voor die feit dat hy slegs oor 'n party-owerheid beskik en nie oor ' n volksowerheid op eie grondgebied deur wie die volk tot sy staatkundige roepingsver- vulling gelei kan word nie. So 'n party-owerheid hoef nie verteenwoordigend van die volk te wees nie, dog slegs van ' n

on \

skynmeerderheid ; van die nasionaal-onverbonde staatsburgery.

Die roepingsbesef het inderdaad swaar op die volksgemoed gerus toe die vrees vir die toorn van God oor 'n volksonde hulle in hul politieke verydeling na die wapen laat gryp het sonder duidelike doel of verwagting. „Dat die Afrikaners hul gods- dienstige oortuigings geweld moes aandoen ten einde verowerings- werk vir die Britse Ryk te doen, was iets waarteen die

79) Vgl. Scholtz, a/w., bl. 106.

80) Vgl. P.J. Meyer; Die Afrikaner, Bloemfontein, 1940, bl. 25. 81) Dit is moontlik vir 'n party onder die Britse stelsel om

nie alleen met ' n minderheid van stemme nie dog ook met 'n minderheid van volksraadslede te regeer. Die Nasio- nale Party het vir baie jare regeer met ' n minderheid van die kiesers agter horn, terwyl genl. Smuts in 1920 met 27 lede minder in die Volksraad as 'n volstrekte meerderheid regeer het. (Vgl. M.P.A. Malan; Die Nasio- nale Party van Suid-Afrika, Elsiesrivier, 1964, bl.68.) Met 'n geringe meerderheid in die koukus kan met behulp van die partytug 'n minderheidsmening in die Volksraad selfs wet word omdat alle Regeringsparty-lede dan moet stem vir die wetgewing.

gevoelens van die meeste mense in opstand gekom het

Veroweringswerk was teen die voorskrifte van die Bybel en toe die parlement ten gunste van so iets besluit, was die skok

82)

onder die Afrikaners baie groot." ' Hulle het duidelik be-

sef dat hier 'n botsing was tussen regering en volk^ die son- dige besluit van die staatsowerheid, wat geen volksowerheid is nie, bots met die Christelike roeping van die Afrikanervolk. Daarom spreek genl. De Wet van die keuse waarvoor hy gestel word; om sy „vinger te steek in die oog van God of in die oog van Lewies Botha", en genl. Beyers van sy oortuiging „om ons volk wakker te maak, al kos dit ook my lewe want anders sou

83) die vloek van God oor die volk gehaal word". '

Die hele stryd het gegaan om die verantwoordelikheid van die Afrikanervolk op politieke gebied en daarmee ook om sy reg. Dit het daarop neergekom dat hierdie volk, vanwee sy ver- splintering in die Brits-georienteerde massastaat, tot

roepingsversaking en sonde gedwing is deur 'n owerheid wat geen volksowerheid was volgens die staatsbegrip wat die Afri­ kaner ooreenkomstig sy tradisie en lewensbeskouing ontwikkel het nie. Juis daarom ook kon hy in opstand kom teen hierdie

owerheid wat in stryd gehandel het met die sedelike opvattings van die volk, wat hornself dus losgemaak het van die volk en die volk in daardie opsig dus owerheidloos gelaat het. Hul keer nou ook terug tot hul eie tradisionele volksbegrip lui- dens die verklaring van die vergadering op Kopjes; „Nademaal het Hollands-Zuid-Afrikaanse volk van de Oranje-Vrijstaat en de Transvaal verdrukt word, besluit de vergadering alle verdere maatregelen toe te vertrouwen aan Generaal Beyers in de Trans­ vaal en aan Generaal De Wet in de Oranje-Vrijstaat." ' Op Lichtenburg oordeel die vergadering van protesterendes dat die handeling van die Regering „in strijd zijn met ... onze eervol- le kristelike volkstradisies". ' Dr. P.J. Meyer se dat hier­ die handeling nie uit bloot staatkundige beginsels gespruit

82) Scholtz, suw., bl. 109-

83) Ibid., bl. 195, 197. Genl. Beyers verwys na die „gevaar- lijke beginsel welke de Regering tegen de zin en wil van het volk wenst uit te voeren, dat ons volk in de grootste

ellende en ramp zal gedompeld worden en dat Gods vloek ons treffen zal, indien dit besluit van de Regering ten uitvoer gebracht wordt".

84) Ibid., bl. 190. 85) Ibid"., 103.

net nie, maar uit die beginsel van 'n eie nasionalisme wat nie in ' n breer algemene gemeenskapsgeheel mag vervloei nie. '

Hierdie volkskrisis in 1914 illustreer op treffende

wyse die onmoontlikheid om op politieke gebied in terme van 'n v/j

volksroeping met uitsluiting van die volkstaatbeginsel te ^~ dink.87)

Nadat die parlement besluit het om Duits-Suidwes binne te val, is dit opvallend dat die vryheidsbeweging nie met 'n party vereenselwig is nie. Die militere Boereleiers, soos De la Rey, De Wet, Kemp, Maritz en Beyers, het die voortou ge- neem, terwyl die politieke leier, genl. Hertzog, selfs moeite gedoen het om die saak buite die partypolitiek te hou.

Volgens sy getuienis voor die G-ekose Komitee het genl. Beyers horn versoek om nie met die party-organisasie aan te gaan en geen munt te slaan uit sy bedanking as Kommandant-generaal nie. Genl. Hertzog het daarop geantwoord dat hy nie met sy party aangaan solank die gevoelens so hoog loop nie. Hy het aan genl. De Wet gese dat dit ,,'n volksaak" is en hulle twee be- hoort nie deel te neem nie. „Laat dit spontaan kom uit die

o o ■}

volk", het hy gemaan. ' En so was dit.

Diegene by wie die vryheidsvuur sterker as partytrou gebrand het, het teen die regering van hul land in verset ge- kom en saam met hul broers, van wie hulle voorheen oor party- sake verskil het, die vryheidstryd aangebind. In sy getuie-

gq)

nis voor die G-ekose Komitee het J.H. Conradie beklemtoon dat die Rebellie geen politieke saak was nie, maar dat poli­ tieke teenstanders mekaar in die opstand gevind het. Hy ver- wys na Upington waar daar vier weke voor die uitbreek van die oorlog 'n benoeming met die oog op 'n tussenverkiesing was en waar twee latere rebelle, Stadler en Pourie, 'n ondersteuner van genl. Botha en kwaai teenstander van genl. Hertzog, as kandidaat voorgestel is. Harm Oost onderskryf dit: „Party- politiek en Volksonafhanklikheid was twee aparte dinge.

'n Mens kon 'n getroue Sap wees en tog gereed staan om enige oomblik vir die onafhanklikheid te veg." ' Ons het dus

86) Die Republiek van Suid-Afrika, onder redaksie van

F.A. van Jaarsveld en G.D. Scholtz, Johannesburg, 1966, bl. 305.

87) Vgl. hoofstuk I i.v.m. die volkstaatbeginsel. 88) S.C.I - 1915, par. 2277.

hier te doen gehad met 'n samevloeiing van die twee aspekte

van die vryheidstrewe, nasionaal en staatkundig, buite en bo w die partypolitiek. Na die oorlog sou hierdie samevloeiing (

binne die partypolitiek 'n bedding probeer vind.

Die Rebellie van 1914 is dikwels beskryf as 'n blote „gewapende protes" teen die Regering se besluit om Duitswes aan te val. Dit is duidelik dat die Nasionale leiers destyds nie openlik in hul uitlatings kon verkondig dat hulle die onaf- hanklikheid beoog nie. Dit sou onmiddellik as verraad onder- druk gewees het. Daarom is 'n reeks „protesvergaderings" ge- hou om die volk se verset aan te wakker en dit het uiteindelik uitgeloop op die gewapende opstand. Nogtans het verskeie ob-

jektiewe persone voor die Gekose Komitee getuig dat daar ruim twee jaar voor die oorlog in die Vrystaat en Wes-Transvaal sterk onafhanklikheidsbewegings was. ' Genl. Kemp se ook

onomwonde dat die hoop sedert 1902 bestaan het om die onaf-

hanklikheid terug te wen sodra Engeland in moeilikheid sou kom. Hy en Maritz het onder andere reeds in bree trekke aan die be­ gin van 1912 op Bloemfontein in die Militere Kollege beraad-

92)

slaag oor so 'n gebeurlikheid. ' Verder is reeds verwys na

die voorneme van genl. De la Rey om die Vierkleur te hys en die onafhanklikheid uit te roep. M.C.E. van Schoor meen dan ook: „Die Rebellie het uiteindelik meer as 'n protesbeweging geword. Dit moes 'n republikeinse beweging word. Word? Nee, want vir baie was dit van die begin af 'n gegewe geleent-

93) heid om opnuut hul republikeinse aspirasies te verwesenlik."

Hierdie mense het daar geen fout in gesien om te rebelleer of selfs gemene saak met die Duitsers teen hul eie regering te maak nie. Die verklaring vir hierdie opvatting moet in die nasionale aspek van die vryheidsgedagte gesoek word. Hierdie mense het selfs n£ selfregering en Unifikasie hulle nie oor formele staatkundige vryheid moeg gemaak nie; hulle het hulle hoogstens neergele by die staatkundige posisie wat die Unie 'n vrye hand gegee het om sy eie sake in sy eie belang te behartig. Vir hulle was dit hoofsaak om die Boere- volk as nasionale groep te handhaaf teenoor sowel die Britse

91) S.C.I - 1915, par. 1732-45 en 1885. 92) Kemp, a^w., bl. 110.

93) M.C.E. van Schoor: „Rebellie" (3), Die Huisgenoot, 21/6/64, bl. 28. Genl. Beyers was moontlik 'n uit- sondering: Vgl. Scholtz, a.w., bl. 197-98. (Dit was vir horn hoofsaaklik 'n protes.)

Ryk as die Engelse bevolkingsgroep binne die Unie. Die meeste van hulle het gedink dat die Regering - al net 'n Boeregeneraal aan die hoof daarvan gestaan - die vernietiging van hul nasionale identiteit beoog. Daarom het die Regering na hulle mening reeds die eerste beginsels van regeringskap versaak en homself gevolglik as vyand van die nasionale volk verklaar. Formeel of wetlik kon hulle die Rebellie wel as verraad beskou, maar in wese was dit vir hulle 'n daad van

trou teenoor hul volk.

In document Die republikeinse strewe : dryfvere en probleem binne die Suid-Afrikaanse partypolitiek, 1902-1961 (pagina 78-88)